لە ماوەی نۆ مانگی یەکەمی 2024ـدا کۆی خەرجییەکان 94.8 تریلیۆن دینار بووە و کۆی داهاتیش 114.3 تریلیۆن دینار، واتا سەرڕێژی داهات بەسەر خەرجیدا هەیە نەوەکو کورتهێنان و، قەرزکردن بۆ پڕکردنەوەی وەک ئەوەی لە خشتەکانی بودجە پەسند کراوە.
ئێستا هەرێمی کوردستان ئەو بڕە بەرهەمناهێنێت کە لە بودجەی سێ ساڵی عێراق دا داواکراوە، بگرە زۆر کەمتریشە و نزیکەی سەروو نیوەیەتی، بەڵام ئەگەر بگاتە ئەو ئاستە و هەناردەی دەرەوەی بکات، ئەوا عێراق دەبێت لە بڕی بەرهەمهێنانی نەوت لە نێوەڕاست و باشووری کەمیبکاتەوە،
بەپێی ئۆپێک هەر سێ بنەمای زیادبوونی دانیشتووان، گەشەکردنی ئابووریی جیهان و بەشداریبوونی دانیشتووانی جیهان تاوەکو 2050 وادەکات کە زیادبوونی خواست بۆ نەوت و جۆرە باوەکانی وزە نەوەکو کەمبکات، بەڵکو زیاتر بێت و پێویستی بە 17.4 تریلیۆن دۆلاری دیکە هەبێت بۆ وەبەرهێنان و لێدانی بیری نوێ و زیادکردنی بەرهەمهێنانی نەوت. بەپێی داتاکانی نەتەوە یەکگرتووەکان، ژمارەی دانیشتووانی هەسارەی زەوی 8.2 ملیار کەس لە 2024دا و ئەم ژمارەیە تاوەکو 2050 دەگاتە 9.7 ملیار کەس، کە لە راپۆرتەکەی ئۆپێکیش ئاماژە بە هەمان ژمارە دەکات کە زۆربەی لە دەرەوەی وڵاتانی OECDوەیە.
لە کۆتاییەکانی 2021وە یەکەم جارە نرخی نەوت هێندە دابەزێت و بێتەخوار 70دۆلار، ئەوەش نیگەرانیی گەورە بۆ چارەکی کۆتایی ئەم ساڵ و بودجەی 2025ی عێراق دروست دەکات. ئەگەر نرخی نەوت بەمشێوەیە بێت یان نەگەڕێتەوە بۆ سەروو 70 دۆلار، ئەوا عێراق بۆ بودجەی 2025 دەبێت پێداچوونەوە بە نرخ و بڕی بەرهەمهێنانی نەوت و خشتەی خەرجی و داهاتەکان بە ئاراستەی کەمکردنەوە بکات.
پڕۆژەی KM250 لە کێڵگەی گازی کۆرمۆر بە گوژمەی 806 ملیۆن دۆلار دروستدەکرێت، کە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا بڕی 250 ملیۆن دۆلاری وەک قەرز بۆ دابینکرد کاتێک لە کانوونی یەکەمی 2020، لەلایەن کۆمپانیای ئیکستیرانی ئەمریکییەوە دەستکرا بە پڕۆژەکە.
کاڵای چینی کوالیتی خراپ نییە و هەرزانیش نییە، بگرە لە زۆرێک لە براندە جیهانییەکان بۆ جلوبەرگ، کاڵای جوانکاری و پێداویستییەکانی ناوماڵ و ئامیرە کارەبایی و ئەلیکترۆنییەکان تاوەکو ئۆتۆمبێل و هتد گرانترە، ئەی ئەو کاڵایانەی لە نێوخۆی هەرێمی کوردستان و عێراق بە چینی دەفرۆشرین بۆ هەرزانن و کوالێتی خراپە؟
ئەگەر بەغدا بیەوێت نەوتی هەرێمی کوردستان بۆ بەندەری جەیهان هەناردە بکاتەوە، دەبێت رێگەچارەی هاوبەش و بنەڕەتی بۆ چوار ئاڵنگاری بە رێککەوتن لەگەڵ هەولێر بدۆزێتەوە
ساڵانە لە بودجەی گشتی عێراق دەیان تریلیۆن دینار بۆ وەبەرهێنان تەرخان دەکرێت، کە دیارترینیان بودجەی سێ ساڵییە، کە بەپێی بودجەکە بوایە لە 2023دا عێراق 38.2 تریلیۆن دیناری بۆ وەبەرهێنان لە کەرتە جیاوازەکاندا خەرج بکردایە، بەڵام وەزارەتی دارایی لە راپۆرتی کۆتایی ساڵ ئاماژەی بە خەرجکردنی 24.1 تریلیۆن دینار بۆ وەبەرهێنان کرد کە 12 تریلیۆن دیناری لەکۆتا مانگی ساڵەکەدا بوو.
لەماوەی ئەو دوو دەیەیەدا، داهاتەکان بەڕێژەی 700% زیادیان کردووە، بەڵام خەرجییەکان بەڕێژەی 4000% زیادیان کردووە، کە بەدڵنیاییەوە ئەم شێوازە لە خەرجکردن بەهۆی شێوازی کۆکردنەوەی داهاتەکەوە بووە.
بەردەوامیدان بە کورتهێنان وەکو ئەوەی ساڵی رابردوو لە ئێستا و داهاتووشدا مەترسیی گەورە دەخاتە بەردەم عێراق، هەرچەندە عێراق ئەوەی ساڵانە دەستی دەکەوێت بە پلان و بێ پلان خەرجی دەکات، چونکە داتاکان دەریدەخەن ئەوە بودجەی پەرلەمان و خەرجی و داهاتی دەوڵەت نەبووە ئاڕاستەی ئابووری وڵاتی لە دوو دەیەی رابردوودا دیاریکردووە، بەڵکو نرخی نەوت بووە
کۆمپانیای کار لە هەرێمی کوردستان وەک تاکە کۆمپانیای نێوخۆیی عێراق بە واژۆکردنی ئەو سێ گرێبەستەی لە گەڕی پێنج پڵەس و شەشەمی گرێبەستەکاندا کردی، توانای وەبەرهێنانی کەرتی تایبەتی هەرێمی کوردستانی لە کەرتی نەوت و بەتایبەتیش گاز دەرخست، چونکە دوو لەو کێڵگانەی وەریگرتوون تێکەڵە (نەوت و گاز) و کێڵگەیەکیشیان بەتەنیا گازە، ئەمەش دەرخەری ئەزموونی کۆمپانیای کارە لە بەرهەمهێنانی نەوت و بەفیڕۆنەدانی گازی هاوەڵ.
بازاڕی خانووبەرەی سلێمانی بەهۆی پێدانی مۆڵەت و خواستی وەبەرهێنەران بۆ وەبەرهێنان لەم کەرتەدا وایکردووە ژمارەی پرۆژەکان و تاوەرەکان زۆر زیاتر بێت، بەڵام ئەگەر پلانێکی خێرا و گشتگیر و چاودێریکردنی حکومی نەخرێتەگەڕ، ئەوا بەدڵنیاییەوە سەرەڕای پێویستیی خەڵک بۆ نیشتەجێبوون لە یەکەیەکی نوێ، دەبێتە هۆی بەفیڕۆچوونی دەیان ملیۆن دۆلاری سامانی هاونیشتمانیان و هاووڵاتییان و سەتان ملیۆن دۆلاری وەبەرهێنەرانیش، چونکە دەبێتە کۆنکریت و باڵەخانەیەکی تەواونەکراو.
ساڵ بە ساڵ ئاڵوگۆڕی بازرگانی چین لەگەڵ عێراق رووی لە هەڵکشان بووە، بەم دواییەش گەیشتووەتە نزیکەی 50 ملیار دۆلار، کە زیاتر لە دوو لەسەر سێی هەناردەی عێراق بووە بۆ چین. لە بەرامبەریشدا، چین لە ماوەی دوو دەیەی رابردوودا بەراورد بە وڵاتانی دیکەی دراوسێی عێراق زۆرترین وەبەرهێنانی لە کەرتی وزە و خانووبەرەی عێراق کردووە
راگرتنی هەناردەکردنەوەی نەوتی هەرێمی کوردستان زیانێکی ملیاران دۆلاری لە ئابووری و ژێرخانی هەرێمی کوردستان داوە، بەردەوامیشی جگە لە زیان، قازانجی بۆ هیچ لایەنێک تێدا نییە!
جیاوازییەکی ملیار دۆلاری لەنێوان راپۆرتی وەزارەتی دارایی عێراق و راپۆرتەکانی سۆمۆ و وەزارەتی نەوتی عێراق بۆ داهاتی نەوت هەیە، بەشێوەیەک ئەو جیاوازییە لە ساڵی 2023ـدا دەگاتە سەرووی چوار ملیار دۆلار، ئەمە سەرەڕای جیاوازییەکی 48 ملیۆن دۆلاری لەنێو داتای سەرەتایی و کۆتایی خودی سۆمۆ، بۆ داهاتی نەوتی هەناردەکراو.
هەرێمی کوردستان و بەتایبەتیش هەولێری پایتەخت بەجیاواز لە تەواوی ناوچەکە (نێوەڕاست و باشووری عێراق) قۆناخێکی نوێی لەبواری وزە و خانووبەرە دەستپێکردبوو کە بە بەراورد بە هەموو کەرتەکانی دیکە تەواو جیاواز بوو. هەربۆیەش بەدڵنیاییەوە دووبارەبوونەوەی هێرشە مووشەکییەکانی سوپای پاسداران مەترسی جیدی دەخاتەسەر ئەو کەشەی بۆ ئەم دوو کەرتە و کەرتە جیاوازەکانی دیکەش رەخساوە و کاردەکاتە سەر بابەتی مانەوە و نەمانەوەی وەبەرهێنەران و سەرمایەدارانیش لە هەرێمی کوردستان.
خستنەڕووەکانی بانکی ناوەندیی عێراق لە دەسەڵاتی خۆیدا نییە و راستەوخۆش کاریگەریی لەسەر بەهای دینار لەبەرامبەر دۆلار لە بازاڕەکاندا ناکات، چونکە توانای خستنەڕووی بە کاش و حەواڵەوە پەیوەستە بە دابینکردنی دۆلار لەلایەن ئەمریکاوە نەوەکو فرۆشتنی نەوت و کۆکردنەوەی داهاتەکەی، هەربۆیە گۆڕینی مامەڵە ئابوورییەکانی عێراق لەگەڵ ئەو وڵاتانەی هاوبەشی سەرەکین بە دراوی ئەو وڵاتانە، وەک درهەمی ئیماراتی، لەڕووی ئابوورییەوە کاریگەرییەکی گەورەیان نەبووە.
سەرۆکوەزیرانی عێراق لە بەهاری ئەمساڵدا پاڵاوگەی کەربەلای کردەوە، سەرەڕای تێبینییەکان و لەکارکەوتنی لەماوەکانی رابردوودا، بەڵام بەپێی راگەیێندراوە فەرمییەکان، رۆژانە 140 هەزار بەرمیل نەوتی خاو دەپاڵیوێت. هەروەها، ئەمساڵ و لەکاتی سەردانی پاڵاوگەی بێجی، ئاماژەی بە پڕکردنەوەی پێداویستییەکانی ناوخۆ بە بەرهەمی ناوخۆ لەڕووی بەرهەمە نەوتییەکانەوە کردەوە.
بڕیارە شوباتی 2024 وەزارەتی نەوتی عێراق بە فەرمی براوەکانی گەڕی پێنج پڵەس و شەشەمی گرێبەستە نەوتی و گازییەکان بۆ 30 کێڵگە رابگەیەنێت، هەرچەندە تاوەکو ئێستا کۆمپانیا گەورەکان و بەتایبەتیش ئەمریکی و بەریتانییەکان نەک هەر خواستی بەشدارییان نەبووە، بەڵکوو دەکشێنەوە و کشاونەتەوە، بەڵام کۆمپانیا چینی و رووسییەکان دەیانەوێت کارەکانیان فراوانتر بکەن و فەرەنسییەکانیش رێککەوتنێکی مێژووییان کردووە و، خەلیجییەکانیش، بەتایبەتیش ئارامکۆی سعودی داوای گۆڕینی شێوازی گرێبەستەکان دەکەن.
ئێستا، ئەوەی بەڕوونی دەردەکەوێت تای هەردوولایە بە پرۆسەکەیە. نە باشکردنی گوزەرانی ئەوانەیە کە وزەی پێویستیان نییە وەک ئەوەی کە ئۆپێک دەیڵێت، هەروەها وەک ئەوەش نییە کە ئاژانسی نێودەوڵەتیی وزە هۆشداریی لەبارەیەوە دەدات، بەتایبەتیش گۆڕانکارییەکانی کەشوهەوا، چونکە پرسەکە پارەیە و پرسی بردنەوەی شەڕێکی گەورەی مێژووییە لە بواری وزە
دەرکەوت هەرێمی کوردستان نەوتیش هەناردە نەکات، بەغدای نوێ ئامادە نییە وەک ساڵانی سەرەتای دوای 2003 پشکی هەرێمی کوردستان وەک ئەوەی لە بودجەدا دێت، بنێرێت. لە 2014ـوە بڕی تەمویلنەکراو یەکسان بووە یان نزیک بووە لەو بڕەی وەک پشکی هەرێمی کوردستان لە بودجەدا دادەنرێت، لە 2016 و 2017ـدا هیچ پارەی خەرج نەکردووە و ئەمساڵیش تاوەکو ئێستا هیچی وەک خەرجی نەناردووە.
وا دەردەکەوێت رێککەوتنی تۆتال ئێنرجی و وەزارەتی نەوتی عێراق تەنیا لەسەر کاخەزە، ئەگینا عێراق رێککەوتنی بەرایی و واژۆی پرۆتۆکۆڵی لەگەڵ تورکمانستان بۆ هاوردەکردنی 9 ملیار مەتر سێجا گاز بۆ ماوەی 5 ساڵ نەدەبردە پێشەوە.
حکومەتی عێراق و بانکی ناوەندی رۆژانە رێکاری نوێ لەبارەی بەهای دینار لەبەرامبەر دۆلار دەگرنەبەر، بەڵام نرخی دینار جێگیر نییە و، رۆژ بەرۆژیش لەبەرامبەر دۆلار لە بازاڕەکانی عێراق و هەرێمی کوردستان روو لە دابەزینە، بەشێوەیەک لەماوەی شەش ساڵی رابردوودا جیاوازیی نێوان بانکی ناوەندی و بازاڕ بۆ یەک دۆلار هێندەی ئەم ساڵ و مانگی رابردوو نەبووە کە گەیشتووەتە 296 دینار بۆ هەر دۆلارێک!
ئەگەر گفتوگۆکانیش وەک ژمارەکان جیاواز بن، ئەوا نابێت چاوەڕوانی گەیشتنە رێککەوتن بکەین، چونکە جیاوازییەکە وەک گفتوگۆکان و ساڵانی رابردوو نییە لەبارەی ئەوەی کێ بەڕێوەببات و کێ سەرپەشتی بکات و، کێ دەسەڵاتی هەبێت، بەڵکو ژمارەکان یەکناگرنەوە نەک بۆ پارەی تەرخانکراو، بگرە بۆ ژمارەی فەرمانبەرانیش.
پلانی زیادکردنی بەرهەمهێنانی نەوت و فراوانبوونی پیشەسازییەکانی دیکە لە عێراق لەکاتێکدایە؛ هەموو رێکخراوە نێودەوڵەتییەکان هۆشداری لە خراپبوونی رۆژ بە رۆژی رەوشی کەشوهەوای عێراق دەدەن. ئەگەر ئەم فراوانبوونانە بەبێ چاودێری و پابەندکردنی کۆمپانیاکان بە بەکارهێنانی ئاوی قورس و ئاوی دەریاکان نەبێت، ئەوا کارەساتەکە بۆ عێراق لەڕووی گوشاری کەمبوونەوەی ئاوی سەر زەوی و ژێر زەوی، خێراتر دەبێت.
لەوانەیە لە نێوەڕاستی ئەم مانگە یاخود کۆتاییەکانیدا، ئەو کۆمپانیایانەی کە بەرهەمهێنانیان پەیوەستە بە هەناردەکردنەوەی نەوت لەڕێگەی بۆری جەیهانەوە دەستبکەنەوە بە کارکردن، ئەویش دوای دەرکەوتنی ئاماژەکان بۆ هەناردەکردنەوەی نەوتی هەرێمی کوردستان و کەرکووک بۆ بەندەری جەیهان، ئەگەر پێشهاتی نوێ لە دانوستاندنەکان نەیەتە ئاراوە، چونکە ئێستا عێراق و تورکیا سەنگەری دادگایان لە یەک گرتووە بۆ قەرەبووکردنەوە، ئەویش لە بڕیارەکەی دادگای پاریسەوە دێت کە قەرەبووی مادی بۆ هەردوو لایەن داناوە و ئاماژەی بەوەکردووە کە سوو دەچێتە سەر قەرەبووەکە، ئێستا تورکیا بەشێوازێک و عێراقیش بەشێوازێک لێکدانەوەی بۆ دەکات.
بەپێی یاسا بێت، ئەوا عێراق ئەمساڵ 198.8 تریلیۆن دینار خەرجدەکات، بەڵام ئەگەر خەرجییەکان خێرا نەکرێن، ئەوا ئەو 198.9 تریلیۆن دینارەی لەبودجەدا هاتووە نیوەشی خەرج ناکرێت، چونکە لە چوار وەرزی ساڵ تەنیا وەرزێکی ماوە و، لە 11ی تەممووز دا ئەنجومەنی وەزیران رێنماییەکانی بودجەی پەسەندکرد و لە 7ی ئابی 2023دا لە رۆژنامەی فەرمی بڵاوکرایەوە
لە ساڵی 2021دا دەردانی دوانەئۆکسیدی کاربۆن لە عێراق 177.8 ملیۆن تۆن بووە، لە کاتێکدا لە پێنج دەیەی پێشتردا تەنیا 27.1 ملیۆن تۆن بووە، واتە نزیکەی حەوت هێندە زیادیکردووە؛ ئێستاش ساڵانە بە رێژەی 4.85% دەردانی ئەم گازە زیانبەخشە زیاتر دەبێت
کەوتنەوەی ئاگر لە مانگی تەممووزی ئەم ساڵ دا گەیشتووەتە بەرزترین ژمارەی لە دەیەی رابردوودا، بەشێوەیەک گەیشتووەتە سەروو 18 هەزار رووداوی ئاگر کەوتنەوە کە لەلایەن مانگە دەستکردەکانەوە تۆمارکراوە لە هەموو عێراق
جیاوازییەکی سەرنجڕاکیش بۆ دەرخستنی بەرزبوونەوەی پلەکانی گەرما و گەرمبوونی زیاتری ساڵانە لە هەرێمی کوردستان دەبینرێت، کە ئەویش بەرزبوونەوەی تێکڕای بەرزترین و نزمترین پلەی گەرمای ساڵانەیە، واتە زستانیش ساردتر نەبووە بەڵکو گەرمتر بووە.
لێدوانەکانی وەزیری نەوتی عێراق لەبارەی ناوچە كێشەلەسەرەكان جێی سەرنجن... ئایا کەس هەیە داوا لەسەر وەزیری نەوت لە دادگەی فیدراڵی تۆمار بکات بەوەی پێشیلی ماددەی 140ـی دەستووری کردووە؟
عێراق کرانەوەیەکی خێرا و پەلهاویشتنێکی بێ وێنەی وەبەرهێنانی لە سێکتەرە ستراتیژییەکان بەخۆیەوە دەبینێت، بەشێوەیەک رێگای ئاسنین - وشکانی لەگەڵ سعودیە، تورکیا و ئێران دەکاتەوە و بەهێڵی ئاسنین عێراق بە دراوسێکانییەوە دەبەستێتەوە، کە داینەمۆی ئەم گۆڕانکارییانەش وزەیە
