وەزارەتی نەوتی عێراق داوای لە وەزارەتی سامانە سرووشتییەکان و بەرهەمهێنەرانی نەوتی ئەندام لە کۆمەڵەی پیشەسازیی نەوتی کوردستان (ئەپیکور) کردووە، رۆژی سێشەممە لە بەغدا لەبارەی رێکارە تەکنیکییەکانی پەیوەست بە بەرهەمهێنانی نەوت و هەناردەکردنەوەی نەوت کۆببنەوە
لە کاتێکدا وەزیری نەوتی عێراق رایگەیاندووە کە لە چەند کاژێری داهاتوودا دەست بە هەناردەکردنەوەی نەوتی هەرێمی کوردستان دەکرێتەوە، کۆمپانیاکانی بەرهەمهێنەری نەوت دەلێن ئامادە نین ئەو کارە بکەن تاوەکو رێککەوتنێکیان لەگەڵ نەکرێت کە دوو بابەت گەرەنتی بکات. یەکەم خاڵ کە جەختی لێدەکەنەوە ئەوەیە کە حکومەتی عێراق و وەزارەتی نەوتی عێراق دان بنێت بە گرێبەستەکانیان کە لەگەڵ هەرێمی کوردستاندا هەیانە. دووەم خاڵیش کە بەلای کۆمپانیا نەوتییەکان گرینگە، گەرەنتیکردنی پێدانی مافە داراییەکانیانە و قەرەبووکردنەوەیان بۆ ئەو نەوتەی کە بەرهەمی دەهێنن لە ئێستا و لە داهاتووشدا.
وەزارەتی نەوتی عێراق و سامانە سرووشتییەکانی هەرێمی کوردستان ئامادەکاری دەکەن بۆ هەناردەکردنەوەی نەوتی هەرێمی کوردستان. ئەم هەنگاوە ئەگەر لەم نزیکانە رووبدات، کارتێکی گرنگی سیاسی دروست دەکات لەبەرامبەر بەغدا
کێشەکە ئەوەیە لە بنەڕەتدا عێراق نەوتی هەرێمی کوردستانی ناوێت. ناتوانێت بە ئاسانی قبووڵی بکات، کە دەتوانێت لە نەوت و گازی هەرێمی کوردستان کەڵک وەرگرێت. ئامادەیە گازی سرووشتی لە دەرەوە هاوردەبکات، بەڵام ئامادە نییە دان بە هەبوونی یەدەگێکی زەبەلاحی گازی سرووشتی لە هەرێمی کوردستاندا بنێت. هەر لەبەر ئەوەشە پەسندکردنی یاسای نەوت و گازی فیدراڵی 20 ساڵە پەکخستووە.
ئەو 6 دۆلارەی کە باس دەکرێت لە عێراق تێچووی بەرمیلێک نەوتە، لە راستی دا ئەوە تێکڕای تێچووی ئەو بیر و کێڵگە نەوتییانەیە کە بە دەست حکومەتی عێراقەوەن، نەوەک ئەو کێڵگە نەوتییانەی عێراق بە دەست کۆمپانیا تایبەت و بیانییەکانەوەن لە پارێزگاکانی نێوەڕاست و باشووری عێراق دا.
بەپێی دوایین راپۆرتی وەزارەتی دارایی عێراق، کە لە ماڵپەڕەکەیدا بڵاوکراوەتەوە، داهاتی 2024 تاوەکو کۆتایی مانگی تشرینی یەکەم، گەیشتووەتە 124.66 تریلیۆن دینار، لە کاتێکدا خەرجییەکان 122.72 تریلیۆن دینار بوون. ئەمەش مانای وایە کە حکومەتی عێراق تاوەکو ئەو کاتە هیچ کورتهێنانێکی نەبووە و خەرجییەکان لە داهاتەکان کەمتر بوون. کەواتە بۆچی حکومەت کێشەی نەختینەی هەبێت؟ بەپێی دوایین راپۆرتی وەزارەتی داراییی عێراق، کە لە ماڵپەڕەکەیدا بڵاوکراوەتەوە، داهاتی 2024 تاوەکو کۆتایی مانگی تشرینی یەکەم، گەیشتووەتە 124.66 تریلیۆن دینار، لە کاتێکدا خەرجییەکان 122.72 تریلیۆن دینار بوون. ئەمەش مانای وایە کە حکومەتی عێراق تاوەکو ئەو کاتە هیچ کورتهێنانێکی نەبووە و خەرجییەکان لە داهاتەکان کەمتر بوون. کەواتە بۆچی حکومەت کێشەی نەختینەی هەبێت؟
کوردستان، نیشتمانی چاندنی یەکەم گەنمە لە مێژوودا و نموونەی گەنمی کوردستان لە کۆگایەکی گرنگ لەگەڵ گەنمی 30 وڵاتی دیکە، نزیکەی 100 ساڵە پارێزراوە، بۆئەوەی لێکۆڵینەوەی لەسەر بکرێت
سێ براوەکەی ئەم ساڵی خەڵاتی نۆبڵ 30 ساڵ لێکۆڵینەوە و کاری پێکەوەییان کرد و لە ئەنجام دا دەریدەخەن بۆچی لە سیستمێکی دیموکراسیدا، ئابووری پێشدەکەوێت و بە پێچەوانەشەوە هۆکاری دواکەتنی ئابووریی هەندێک لە وڵاتانی تازەپێگەشتوو و هەژار رووندەکەنەوە
نووسینگەکانی دراو لە سلێمانی نەک تەنیا بوونەتە پردی پەیوەندی نێوان بازرگانانی ئێران و عێراق، هاوکات زۆرجار خاڵی بەیەکگەیشتن و پاکتاوکردنی حیساباتی نێوان بازرگانانی ئێرانن لەگەڵ بازرگانانی تورکیا، بازرگانانی ئیمارات و بازرگانانی چین. ئەگەر حیساب و کیتابێک لەنێوان نووسینگەکانی سلێمانی بۆ نموونە و هاوبەشەکانیان لە ئێران مابێتەوە، ئەوا مانگانە و هەفتانە لە زۆر کات دا لە وڵاتانی وەک ئیمارات و تورکیا پاکتاو دەکرێنەوە. بەوپێیەش مانگانە نزیکەی نیو ملیار دۆلار لەلایەن نووسینگەکانی دراوەوە لە عێراق و بەتایبەتی سلێمانی چارەسەر دەکرێت، بەبێ ئەوەی پارەیەکی فیزیکی بگوازرێتەوە و هەموو مامەڵەکان لە راستیدا ژمارەن کە لە ناوی کەسێکەوە یان لە هەژماری بانکی کەسێکەوە دەخرێتە سەر هەژماری بانکیی کەس و کۆمپانیایەکی دیکە.
دواجار لە کەرتی خوارودەستی نەوت ( پاڵاوگە و کارگەی پێترۆکیمیایی)، کۆمپانیای کارگرووپ لەرێگەی دامەزراندنی گەورەترین پاڵاوگەی نەوتی هەرێمی کوردستان، رۆڵێکی بەرچاوی لە دابینکردنی جۆرەکانی سووتەمەنی، بەنزین، گازوایل، نەوتی سپی لە 15 ساڵی رابردوودا لە ناوخۆی هەرێمی کوردستاندا هەبووە. بەو پێیەش لە پلەی یەکەمدا، کۆمپانیا کارگرووپ بووەتە کۆمپانیایەکی نەوتیی هەمەچەشن، کە هەر لە کەرتی باڵادەستی نەوتەوە تاوەکو خوارودەستی نەوت، خاوەن ئەزموون و شارەزاییە. تەنانەت بەرهەمهێنانی کارەبا نە تەنیا لە هەرێمی کوردستان، بەڵکو لە ناوچەکانی دیکەی عێراق وەک بەسرە، کۆمپانیای کارگرووپی کردووەتە کۆمپانیایەکی بەتەواوەتی پسپۆری بواری وزە.
زیاتر لە یەک ساڵە هەناردەی رۆژانە نزیکەی 400 هەزار بەرمیل نەوتی هەرێمی کوردستان لە رێگەی بۆرییەوە وەستاوە. سەردانی سەرۆکوەزیرانی عێراق وەک هەلێک دەبینرێت بۆ دەستپێکردنەوەی هەناردەی ئەو نەوتە بۆ بازاڕەکانی جیهان.
یەکێکە لە تابلۆ بەناوبانگەکانی کلۆد مۆنێ، نیگارکێشی فەرەنسی سەر بە قوتابخانەی دەربڕینخوازی، دەخرێتە زیادکردنی ئاشکراوە.
عومەر ئەحمەد، بەرپرسی دێسکی ئابووری رووداو لەم وتارەدا تیشک دەخاتە سەر بووژاندنەوەی کەرتی خانووبەرە و بیناسازی هەرێمی کوردستان. ئاستەنگەکان دەستنیشان دەکات و چەند پێشنیازێکیش دەخاتەڕوو.
کۆمەڵەی پیشەسازیی نەوتی کوردستان دەڵێت، "بەم دواییانە چەندین بەیاننامەی بێ بنەمای عێراقییەکان لەلایەن میدیاکانەوە بڵاوبوونەتەوە، کە گوایە رێککەوتن لەگەڵ کۆمپانیا نەوتییەکان کراوە بۆ دەستپێکردنەوەی هەناردەکردنەوەی نەوت لە رێگەی بۆری عێراق-تورکیا."
بەکارهێنانی هایدرۆجینی سەوز لە پیشەسازییەکانی وەک چیمەنتۆ و پاڵاوگەکاندا رێگەیەکی دڵخۆشکەر دەخاتەڕوو بەرەو کەمکردنەوەی قەبارەی دەردانی کاربۆن لە هەرێمی کوردستاندا... ئێستا کە حکومەتی عێراق رێگەی خۆشکردووە بۆ ئەو بوارە و دەستپێشخەریشی کردووە، واباشترە کۆمپانیاکانی هەرێمی کوردستان لەو بوارەش دا ببنە پێشەنگ.
کۆنفرانسی گۆڕانی کەشوهەوای نەتەوە یەکگرتووەکان، کە بە کۆپ 28 ناسراوە نە تەنیا بۆ وڵاتە پێشکەوتووەکان جێگەی بایەخە، هاوکات، بۆ وڵاتە تازە پێگەیشتووەکانیش، لە نێویشیاندا عێراق و هەرێمی کوردستان گرنگە. بۆ هەرێمی کورستان کە ئابوورییەکەی لەسەر پێگەی پەرەپێدانی سەرچاوەکانی نەوت و گاز بنیاتناوە، بەتایبەتی گرنگە. هەرێمی کوردستان ئێستا رۆژانە نزیکەی 250 هەزار بەرمیل نەوت بەرهەمدەهێنێت بەمەبەستی بەکارهێنانی ناوخۆیی. ئەگەر هەناردەکردنی نەوتیش دەست پێبکاتەوە، ئاستی بەرهەمهێنانی نەوتی هەرێمی کوردستان چاوەڕوان دەکرێت بەخێرایی بەرزبێتەوە. لەگەڵ ئەوەشدا هەرێمی کوردستان بەشێکە لە وڵاتێکی فیدراڵی کە نزیکەی 90٪ی داهاتی لە هەناردەکردنی نەوتەوە بەدەست دێت، بەڵام ئەو ئامانجە ژینگەییانەی کە لە 21ـەمین کۆنفرانسی کەشوهەوای نەتەوە یەکگرتووەکان لە پاریس دانران بۆ کەمکردنەوەی ئاستی دەردانی گازە زیانبەخشەکان بۆ ئەوەی پلەی گەرمی زەوی تاوەکو 2030 بەرزنەبێتەوە بۆ سەرووی 2 پلەی سیلیزی، پێشتر بووەتە هۆکار بۆ کەمبوونەوەی قەبارەی وەبەرهێنان لە کەرتی نەوتی هەرێمی کوردستان دا.
هەفتەی داهاتوو، 28ـەمین کۆنفرانسی گۆڕانی کەشوهەوای نەتەوە یەکگرتووەکان ناسراو بە (کۆپ 28) لە شاری دووبەی بەڕێودەچێت. حکومەتی هەرێمی کوردستان ئێستا سەرقاڵی چارەسەرکردنی کێشە داراییەکانییەتی کە لە دوای وەستاندنی هەناردەکردنی نەوت لەگەڵ بەغدا سەری هەڵداوە، بەڵام ئەمە نابێت ببێتە رێگر لەبەردەم ئەوەی بیر لە سیاسەتێکی ستراتیژی سەبارەت بە سەرچاوە نوێیەکانی وزە بکاتەوە.
پەیوەندیی دوو لایەنەی بانکە تایبەتەکانی عێراق و کردنەوەی هەژماری بانکی ئەو بانکانە لە دەرەوە بە درهەمی ئیماراتی، یۆرۆ، یوانی چینی و رووپییەی هیندستان دەتوانێت خواستی نێوخۆ بۆ حەواڵە و بەکارهێنانی دۆلار بۆ مامەڵە بازرگانییە نێودەوڵەتییەکان کەمبکاتەوە. کەمکردنەوەی خواست و زیادکردنی خستنەڕووی دۆلار، دەتوانێت لەسەرخۆ بەهای دیناری عیراقی لەبەرامبەر دۆلار نزیکبکاتەوە لەو رێژەیەی ئامانجی بانکی ناوەندیی عێراقە.
هەندێک لایەنی سیاسی لە عێراق ئەگەر بە ویستی خۆیان بێت رازی نابن یەک بەرمیل نەوتیش لە هەرێمی کوردستان بەرهەم بێت، بەڵام گوشارە بەردەوامەکانی حکومەتی ئەمریکا و تەنانەت هەندێ لە وڵاتە ئەوروپییەکانیش لە ماوەی شەش مانگی رابردوودا عێراقی ناچارکرد رێگە بە کردنەوەی بۆڕی نەوتی هەرێمی کوردستان بدات. قورسایی گوشارەکانی بەرپرسانی ئەمریکا لەسەر عێراق لەکاتی سەردانی سەرۆکوەزیران محەممەد شیاع سوودانی بوو بۆ نیویۆرک، کە دەرکەوت بەپێی هەندێ لە بەرپرسانی ئەمریکا، کۆبوونەوەیەک نەبوو کە بەرپرسانی ئەمریکا داوایان لە سوودانی نەکردبێت کە بۆڕی هەناردەکردنی نەوتی هەرێمی کوردستان بکاتەوە و بخرێتەوە کار.
نرخی نەوت بەرەبەیانیی ئەمڕۆ بەجێگری مایەوە و یەک بەرمیل نەوتی برێنتی دەریای باکوور، نەیتوانی بگاتە 89 دۆلار و بە 88 دۆلار و 90 سەنت مامەڵەی پێوەکرا، نرخی ئۆنسەیەک زێڕیش بە 1938 دۆلار مامەڵەی پێوەکرا.
دوای کردنەوەی بازاڕەکانی ئاسیا، بەرەبەیانیی ئەمڕۆ نرخی نەوت بەهۆی بڵاوبوونەوەی ئامارەکانی پەیوەست بە ئابووریی چین دابەزی، هەروەها هەر ئۆنسەیەک زێڕ لە بەرزترین ئاستی خۆی لەماوەی سێ هەفتەی رابردوودا، مامەڵەی پێوەکرا.
کۆمپانیا تۆیۆتا رایگەیاند لە دوای نیوەڕۆی ئەمڕۆوە بەرهەمهێنانی ئۆتۆمبێل لە 12 کارگەی کۆمپانیاکە رادەگرێت بەهۆی کێشەیەک لە سیستمی بەرهەمهێنانی کۆمپانیاکەدا.
راب هاورس، شرۆڤەکاری بازاڕە داراییەکانی سەر بە گرووپی ( یو ئێس ئەسێت مەنجمێنت) لەو بارەیەوە رایگەیاند، "نرخەکانی نەوت بەزۆری نزیک لە ئاستەکانی ئێستا دەمێننەوە، بەوپێیەی لە لایەک نیگەرانی هەیە سەبارەت بە رەوشی ئابووریی چین کە قەبارەی خواست بۆ نەوت کەمدەکاتەوە و لە لایەکی دیکەشەوە خستنەڕووی نەوت دابەزیوە."
DNO رایگەیاندووە، نەوتی بەرهەمهاتوو لە کێڵگەی تاوکێ، نیوەی رادەستی حکومەتی هەرێمی کوردستان دەکات و، نیوەکەی دیکەشی بە تانکەر دەگوازێتەوە و بە کۆمپانیاکانی ناوخۆ دەیفرۆشێت.
لە یەکەم رۆژی کردنەوەی بازاڕەکان لەم هەفتەیەدا، ئەمڕۆ (دووشەممە، 14-8-2023) نرخی نەوت بەهۆی سستبوونەوەی ئابووری چین و بەرزبوونەوەی بەهای دۆلار، دابەزی.
لە ساڵی 2018دا کەشتیی ئاسمانی ئۆسێریکس گەیشتە نزیک بێنیو و بۆ ماوەی دوو ساڵ لە دەوربەری ئەو هەسارەیە سووڕایەوە، تاوەکو دواجار لە مانگی 10ی ساڵی 2020 توانی نموونەی بەردی هەسارۆکەکە وەربگرێت. ئاژانسی ناسا بۆ ئەم پرۆژەیە نزیکەی 1 ملیار دۆلاری خەرجکردوووە.
