تورکیا لەبەردەم کرانەوەیەکی دیکە بەرامبەر کورد

 

 

تورکیا لەبەردەم قۆناخێکدایە کە نیەتێکی سیاسیی هەیە لە هەڵدانەوەی لاپەڕەکی تازە بۆ پرسی کورد و چارەسەرکردنی کێشەی پەکەکە. ئەو نییەتەی تورکیا کە تائێستا لە چوارچێوەی پەیامی سیاسی ماوەتەوە، جیاوازە لە هەنگاوەکانی رابردوو و پرۆسەی چارەسەری لە 2013-2015. هێشتا زووە ئەو هەنگاوەی تورکیا بە "پرۆسەی چارەسەری" وەسف بکرێت، بەڵام دەکرێت بە هەنگاوی "کرانەوە" بەرامبەر بە کورد ناوی ببەین.  

 

ئەوەی ئێستا جێگەی سەرنج بێت، دەوڵەت باخچەلی، سەرۆکی پارتی بزوتنەوەی نەتەوەیی (مەهەپە) یە کە چڵی زەیتون (دەستی ئاشتی) بۆ پارتی دیموکراتی و یەکسانی (دەم پارتی) درێژ کردووە و داوای قۆناخێکی نوێ دەکات، چونکە باخچەلی لە ماوەی رابردوو دا چەندین وتاری تووندی دژی پارتی دیموکراتی گەلان (هەدەپە) هەبووە. هەروەها داوای داخستنی هەدەپەی کردووە، داوای کردووە بودجەی هەدەپە/دەم پارتی لەلایەن دەوڵەتەوە ببڕدرێت، هەروەها لە پەرلەمانی تورکیا دەربکرێن. لەوەش زیاتر، باخچەلی یەکێک بوو لەو سەرکردە سیاسییانەی تورکیا دژی "پرۆسەی ئاشتی" بوو لە 2013-2015. هەفتەی رابردوو باخچەلی لە کۆبونەوەی پارتەکەی پەیامێکی ئاراستەی ئیمراڵی کرد کە دەبێت ئۆجەلان پەیامی چەک داماڵین بۆ قەندیل بنێرێت. لەوەش زیاتر داوای ئازادکردنی ئۆجەلانی کرد تا بێت لە پەرلەمانی تورکیا پەیامی "هەڵوەشاندنەوەی پەکەکە" بۆ قەندیل بنێرێت. 

 

 

دەوڵەت باخچەلی، بە نوێنەر و رابەری چینی ناسیۆنالیست دەبیندرێت لە تورکیا. هەروەها سەرکردەیەکی راسیۆنالیستە، بەڵام نەک ئەو راسیۆنالیستەی کە سیاسییەکانی تورکیا چاوەڕێی لێ دەکەن، بەڵکو راسیۆنالیستی باخچەلی هاوتەریبە لەگەڵ راسیۆنالیزمی ستراتیژی دەوڵەتی تورکیا. واتا کاتێک دەوڵەتی تورکیا دیراسەی بابەتێک دەکات و دەڵێت "ئەوە لە بەرژەوەندیی تورکیایە"، باخچەلی پاڵپشتی دەوڵەت دەکات. باخچەلی هەمیشە هەڵوێستە سیاسییەکانی لەو رووەوە دەخوێندرێتەوە. هەر ئەمەش بوو وای کرد لە ماوەی رابردوودا مەهەپە ببێتە هاوپەیمانی ئاکپارتی. هەنگاوێکی لەم جۆرە بەرامبەر دەم پارتی گرنگە و ئاماژەیە بەوەی کە دەوڵەتی تورکیا پلانێکی کرانەوەی هەیە بەرامبەر بە کورد. لەو پلانەش باخچەلی ئاگادارە و پاڵپشتی ئەو پلانەیە. پەیامەکەی باخچەلی بۆ ئۆجەلان کە داوای لێی کرد پەیامێک ئاراستەی قەندیل بکات بۆ هەڵوەشانەوەی پەکەکە، ئەوە پێشان دەدات کە جارێکی دیکە ئۆجەلان وەکو فیگەرێکی سیاسی بەشداردەبێت و دەخرێتەوە نێو موعادەلەی چارەسەری، بەڵام ئەو هەڵوێستەی باخچەلی پارتە سیاسییە راستڕەوە ناسیۆنالیستەکەی کردووە بە دوو بەش. بەشێکیان مەهەپە، کە پاڵپشتی رابەرەکەیان دەکەن. بەشێکیشیان ئەو پارتە سیاسییانەن کە لە ماوەی رابردوودا لە مەهەپە جیابوونەتەوە وەکو (ئیی پارتی و پارتی سەرکەوتن)، کە لە دژی ئەو هەنگاوەی باخچەلی و کرانەوەن بۆ چارەسەکردنی کێشەی پەکەکە. 

 

 

باسکردنی چارەسەری بۆ پرسی کورد و پرسی پەکەکە، لە تورکیا یەک موخاتەبی نییە، چونکە هەر بڕیارێکی کورد لە تورکیا بە چەند فلتەرێکی سیاسی و چەکداریدا دەڕوات (دەم پارتی لە پەرلەمان، ئۆجەلان لە ئیمراڵی، پەکەکە لە قەندیل، سەڵاحەددین دەمیرتاش لە زیندانی ئەدیرنە). ئەگەر ئەو فلتەرانە رازی بن بە هەنگاوەکانی دەوڵەت، لەسەر ئاستی کۆمەڵگەی کوردیش رازی دەبێت، دەم پارتی لە پەرلەمان دەکرێت لەو ئاڵوگۆڕە دا تەنیا چەند مافێکی کولتوور و سەرەتایی بۆ کورد و دەنگدەرانی کورد زامن بکات. بەڵام دەم پارتی ئەو هێزەی نییە بەناوی قەندیل دانوستاندن لەگەڵ تورکیا بکات. بۆ نموونە مەهەپە چاوی لەوەیە کە پەکەکە چەک دابنێت و هەڵبوەشێتەوە، بەڵام قەندیل بە قسەی دەم پارتی چەک دانانێت. تەنانەت بە قسەی ئۆجەلانیش هەڵناوەشێتەوە. دەمیرتاشیش لەگەڵ هەموو دانوستاندنێکی ئیمراڵی نییە، کە ئۆجەلان زوو بە داواکارییەکانی دەوڵەت رازی دەبێت. چارەسەرکردنی پرسی کورد لە تورکیا لەنێو ئەو چوار کەناڵەیە (دەم پارتی – ئیمراڵی- قەندیل- دەمیرتاش). هیچ کامیان لەو چوار کەناڵە پێش ئەوەی دیکەیان ناکەوێت، بەڵام هەموو کاتێکیش هاوهەڵوێست نین. بۆیە تورکیا پێویستی بە سیاسەتێکە کە لەو پرسە کە هەر چوار کەناڵ بۆ یەک ئاراستە کۆ بکاتەوە، ئەمەش وا ئاسان نابێت. بەتایبەتی کە مەهەپەی هاوپەیمان نایەوێت پەکەکە و دەمیرتاش لەنێو گفتوگۆکاندا بن. وەدەرنانی پەکەکە لەو پرۆسەیە قەندیلی ناڕەحەت کردووە. دوای نیوەڕۆی 23ی ئۆکتۆبەری 2024 چەند چەکدارێک هێرشێکیان بۆ سەر دامەزراوەی پیشەسازیی ئاسمان تورکیا لە ئەنقەرە ئەنجام دا. سەرچاوە ئەمنی و فەرمییەکانی تورکیا پەکەکە بە بکەری ئەو هێرشە دادەنێن. بەڵێ پەکەکە لە پشتەوەی ئەو هێرشەوە بوو. ئەو هێرشەی ئەنقەرە پەیامێکی روونی پەکەکە بوو بۆ دەوڵەتی تورکیا کە نابێت قەندیل پشتگوێ بخرێت لەو پرۆسەیەی کە ئێستا لە تورکیا هەیە. لەو بڕوایەم پەکەکە وەکو پێشوو گوێڕایەڵی ئۆجەلان نەبێت. لەسەر داوای ئۆجەلانیش چەک دانانێن، بەڵکو دەکرێت بەڵێنی ئەوە بدەن کە چەکەکانیان دژی تورکیا بەکارنەهێنن. 

 

 

رەهەندێکی ناوخۆیی هەیە کە بە هۆکاری ئەو کرانەوەیە دادەنرێت. ئێستا تورکیا لە دووڕێیانی هەموارکردنەوەی دەستوور دایە. بۆ ئەم مەبەستە لە پرۆسەی ریفراندۆمی تێپەڕاندنی دەستووری تازە، پێویستی بە زۆرینە دەنگ هەیە هەم لەسەر ئاستی کۆمەڵگە هەم لەسەر ئاستی پەرلەمان. کورد وەکو بەشێکی گرنگ لە سیاسەتی ناوخۆی تورکیا ناکرێت پشتگوێ بخرێت. بەتایبەتی لە پرسی هەموارکردنەوەی دەستوور. ئەگەرچی دەستووری تورکیا نەبووەتە زامنکردنی مافەکانی کورد لەو وڵاتە، بەڵام دواجار بۆ تێپەڕاندنی هەموارکردنەوەی دەستوور لە پەرلەمان و بەدەستهێنانی پاڵپشتی لە ریفراندۆم دا، تورکیا دەیەوێت کورد رازی بکات. رازیکردنی کوردیش لە پرسێکی وا گرنگدا رەنگە ئاسان نەبێت، ئەگەر تورکیا لە چوارچێوەی ئەو هەموارە دەستوورییە هەندێک بەڵێن بە کورد نەدات. لەگەڵ ئەوەش پێش دەقە دەستوورییەکان، تورکیا دەبێت چاکسازی لە هەڵوێستی سیاسیی وڵاتەکەیدا بکات بەرامبەر بە کورد. هەر بۆیە لایەنە ئۆپۆزیسیۆنەکانی تورکیا بەشێک پێیان وایە کە ئەردۆغان و هاوپەیمانیی کۆمار تەنیا مەبەستیان لەو کرانەوەیەدا، تێپەڕاندنی هەموارکردنەوەی دەستوورە بۆ بەدەستهێنانی زۆرینەی دەنگ لە پەرلەمان. بەشێکیشیان پێیان وایە ئەردۆغان بە یارمەتیی مەهەپە دەیەوێت ئەو پرۆسەی ئاشتییە تەواو بکات کە 10 ساڵ لەمەوبەر هەنگاوی بۆ نا، بەڵام ئەم جارەیان بە ستراتیژییەکی دیکە.

 

ئەو کرانەوەیە رەهەندێکی ناوچەییشی هەیە. دەزگای هەواڵگریی نیشتمانیی تورکیا (میت) لە سەردەمی هاکان فیدان (راوێژاکری پێشووی میت – وەزیری دەرەوەی ئێستا) شێواز و سنووری کارکردنی فراوانتر کرد. میت لە دەزگایەکی هەواڵگری - هاوتا - سەربازی بەرەو دەزگایەکی هەواڵگری - هاوتا دیپلۆماسی گۆڕا. دوای ئەوەی هاکان فیدان بووە وەزیری دەرەوە لە 2023 و ئیبراهیم کاڵن (راوێژکاری پێشووی ئەردۆغان بۆ سیاسەتی دەرەوە – سەرۆکی دەزگای هەواڵگری ئێستا)، کارەکانی میت لە چوارچێوەی دیپلۆماسییەوە فراوانتر بوو. لەو چوارچێوەیەشەوە گۆڕانکارییە ناوچەییەکان بەتایبەتیش فراوانبوونی شەڕی ئیسرائیل لەگەڵ حەماس و حیزبوڵڵا، و مەترسیی پەڕینەوەی ئاگرەکە بۆ ناوچەکە و ئێرانیان باش دیراسە کردووە. پێشهات و گۆڕانکارییەکانی ناوچەکە کوردیش دەگرێتەوە. دۆخی کورد لە عێراق و سووریا تا رادەیەک سنوورێکی فراوانتری هەیە بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ گۆڕانکارییەکان بەو پێیەی کە فۆڕمێکی سیاسی و فەرمی وەرگرتووە. میت نایەوێت کوردانی باکوور چاو لە کوردانی عێراق و سووریا بکەن. میت دیراسەیەکی بابەتەکەی کردووە و وا پێشنیازی بۆ سەرۆکایەتیی کۆمار کردووە کە دەبێت هەنگاو بەرەو قۆناخێکی کرانەوە بەرەو کورد لە تورکیا بنێن. بێ گومان لەو قۆناخەش دا لەو بڕوایەدام جارێکی دیکە پێویستیان بە یارمەتیی نێچیرڤان بارزانی، سەرۆکی هەرێمی کوردستان و، سەرۆک مەسعود بارزانی دەبێت. سەردانەکەی نێچیرڤان بارزانی بۆ ئەنقەرەش لە 16ی ئۆکتۆبەر، دانیشتنی لەگەڵ ئەردۆغان و هاکان فیدان و ئیبراهیم کاڵن، بەشێکی گرنگ بوو لە باسکردنی ئەو قۆناخە نوێیە لە تورکیا، چونکە بەپێی زانیارییەکان، تورکیا ئامادەکاری دەکات لە چوارچێوەی ئەو کرانەوەیە دا، بە ناچاری دان بە قەوارەی کوردی بنێت لە سووریا. ئەو هەنگاوەش دوای ئەوە دێت کە ئەو قەوارە کوردییەی لە سووریا هەیە لە رۆژئاوا دانی پێدا نراوە و وەکو بەشێک دەمێنێتەوە لە داهاتووی سووریا. 

 

 

بۆچوونەکانی نێو مەهەپە پێیان وایە هێشتا زووە باس لە پرۆسەیەکی چارەسەری بکرێت، بەڵام پێیان وایە کە ئەو هەنگاوانەی باخچەلی بێ بنەما نین و پشتی بە پلانێکی تۆکمە بەستووە. هەروەها ئەوەی لە پلاندایە، باخچەلی و مەهەپە پێیان وایە تەنیا دەم پارتی لە پەرلەمان و ئۆجەلان لە ئیمراڵی بەشداری ئەو قۆناخە بکەن. مەهەپە نایەوێت پەکەکە لە قەندیل و سەڵاحەددین دەمیرتاش لە زیندانی ئەدیرنە بەشداری راستەوخۆی ئەو پرۆسەیە بن. باخچەلی بە ئاشکرا ئاماژەی بەوە کردووە کە دەوڵەت نابێت لەگەڵ پەکەکە لەسەر مێزی گفتوگۆ دابنیشێت. ئەمەش لە داهاتوودا و لە چۆنیەتیی بەڕێوەچوونی پرۆسەکە ئەگەری هەیە کێشە دروست بکات. کولیسی مەهەپە ئاماژە بەوە دەکەن کە ئەم جارە دەوڵەتی تورکیا بەبێ راوێژی مەهەپە هەنگاو نانێت لە کرانەوە بەرامبەر بە کورد و چارەسەرکردنی پرسی پەکەکە. هەروەها پێیان وایە لە پرۆسەی ئەوجارەدا، مەهەپە کارەکتەرێکی گرنگ و بڕیاردەرە. بەشێکی نێو مەهەپە ئەو کرانەوەیەی تورکیا بەرامبەر بە کورد و چارەسەرکردنی پرسی پەکەکە بە فاکتەرە ناوچەییەکاندا دەبەستنەوە. پێیان وایە ئیسرائیل لە داهاتوودا نیازی هەیە پەکەکە دژی تورکیا بەکاربهێنێت، بۆیە تورکیا دەبێت چارەسەری پەکەکە بکات و پێش ئەوەی ئیسرائیل هەنگاو لە دژی تورکیا بنێت. 

 

 

دەم پارتی لەمێژە چەند مەرجێکی سەرەکی هەیە بۆ پرۆسەی چارەسەری و ئاشتبوونەوەی لەگەڵ ئەردۆغان و تورکیا. لە سەرووی هەموویانەوە داواکردنی ئازادییە بۆ ئۆجەلان. سەرچاوەکانی نێو دەم پارتی ئاماژە بەوە دەکەن کە هێشتا هەنگاوێکی کردارەکی یاخود نیازی هەنگاوی کردارەکی لەلایەن ئاکپارتی و ئەردۆغانەوە نییە. بۆ باسکردنی پرسێکی لەو جۆرەش هیچ پەیوەندییەکیان لەلایەن ئەردۆغان و ئاکپارتیەوە پێنەکراوە. سەبارەت بە دەمیرتاش، هەدەپە هەفتەی رابردوو سەردانی دەمیرتاشی کردووە. پەیامی دەمیرتاش بۆ دەم پارتی ئەوەبووە "هیچ لایەنێک هەوڵ نەدات دووبەرەکی بخاتە نێوان من و ئۆجەلان. من دەمێکە داوای ئازاکردنی ئۆجەلان دەکەم. هەروەها بۆ پرۆسەیەکی دیکەی کرانەوە یان ئاشتی ئەگەر لەدەرەوە بم زیاتر دەتوانم هاوکار بم. ئەگەر لە زیندانیش بم بە گەرمی پاڵپشتی لە نیازی لەو جۆرە دەکەم." 

 

دەم پارتی پێی وایە ئەگەر پرۆسەیەکی لەو جۆرە لە ئارادابێت، دەبێت سەرەتا رێگەی بۆ خۆش بکرێت. دەم پارتی بۆ رێگە خۆشکردن بۆ پرۆسەیەکی چارەسەری یان کرانەوە، پێیان وایە دەبێت دەرفەتی خوێندن بە زمانی دایک هەبێت، دەسەڵاتە خۆجێیەکان بەهێزتر بکرێن، سیاسەتی قەییوم لە تورکیا نەمێنێت، چاوێک بە دۆخی سزا و زیندانییانی ئەندامانی دەم پارتی و سیاسەتڤانانی کورد لە گرتووخانەکانی تورکیا دا بخشێندرێتەوە، کەیسەکانی وەکو کەیسی رووداوەکانی گەزی و رووداوەکانی 6-7ی ئۆکتۆبەر (کۆبانێ) بەپێی یاساکانی دادگەی مافی مرۆڤ مامەڵەیان لەگەڵ بکرێت. 

 

هەروەها دەم پارتی پێی وایە دەبێت ئۆجەلان بەشداری پێبکرێت، چونکە دەم پارتی هێزێکی سیاسییە و لەنێو پرۆسەیەکی دیموکراسی. شەڕ لەنێوان دەوڵەت و پەکەکەیە. دەم پارتی ناتوانێت فەرمان بە پەکەکە بکات چەک دابنێن یاخود هەڵبوەشێنەوە، ئەوە تەنیا لە ئیرادەی ئۆجەلان دا هەیە، بەڵام ئەوان دەتوانن لە چوارچێوەی پرۆسەیەکی دیموکراسی وەکو پارتێكی سیاسیی پاڵپشتی ئەو هەنگاوە بکەن. ئەوەش نابێت وا لێکدانەوەی بۆ بکرێت کە دەم پارتی ئیرادەی سیاسیی خۆی تەسلیمی ئیمراڵی کردووە. 

دەم پارتی پێی وایە ئەوە پرسی تێپەڕاندنی دەستوور نییە، تورکیای بۆ ئەو کرانەوەیە ناچارکردووە، بەڵکو پێشهاتە ناوچەییەکانن تورکیای گەیاندووەتە قەناعەتێک کە دەبێت لەگەڵ کوردانی وڵاتەکەی نەرم بێت. 

 

 

پارتی گەلی کۆماری (جەهەپە) لە پرۆسەی چارەسەری 2013-2015 رەخنەی تووندی هەبوو بەو پێیەی کە دەوڵەت شەفاف نەبوو لە بەڕێوەبردنی پرۆسەکە و بەبێ بەشداری سیاسی و بێ گەڕانەوە بۆ پەرلەمان و راوێژی پارتە سیاسییەکانی تورکیا، پرۆسەکە لە پشت دەرگە داخراوەکان بەڕێوەچووە. هەر بۆیەش سەرکەوتوو نەبوو. لەو قۆناخەی ئێستاش جەهەپە نایەوێت پەراوێز بخرێت. بۆ هەر پرسێکی ئاشتی و چارەسەریش تاکە ئەدرێس بۆ جەهەپە، پەرلەمانی وڵاتەکەیەتی. ئۆزگور ئۆزەل، سەرۆکی جەهەپە، سەردانی دەمیرتاشی کرد لە گرتووخانەی ئەدیرنە. ئۆزەل و چەندین ئەندام پەرلەمانی جەهەپە دەمێکە داوای چاوخشاندنەوە بە سزاکەی دەمیرتاش دەکەن، چونکە پێیان وایە ئەو بارمەتەی سیاسییە. ئۆزەل دوای سەردانەکەی بۆ لای دەمیرتاش لەبەردەم میدیاکان دا ئاماژەی بەوە دا کە دەمیرتاش ئەکتەرێکی گرنگی سیاسییە. دەبێت بەشداریی ئەو پرۆسەیە بکات. ئۆزەل پێی وایە ئەگەر تورکیا دەیەوێت پرسە ستراتیژیە نێوخۆییەکانی چارەسەر بکات، دەبێت سەرجەم ئەکتەرە گرنگەکان بەشداریی پێبکات.