مێژووی نەورۆز و چیرۆکی گۆرانییەکانی

 

 

د. مەولوود ئیبراهیم، مامۆستای زانکۆ لەبارەی مێژووی نەورۆزەوە قسەی بۆ رووداو کرد و گوتی، "نەورۆز لە داستانی سۆمەری (دەمووز و عەشتار)دا هەیە. بەپێی ئەو داستانە کۆنە سۆمەرییە، دەمووز شەش مانگ دەچووە ژێر زەوی و لە یەکەم رۆژی ساڵی نوێی سۆمەری، کە هەمان رێککەوتی ساڵی نوێی کوردییە زیندوو دەبووەوە. بەو بۆنەیەوە ئاهەنگێکی زۆر گەورە دەگێڕدرا و ئاگرێکی زۆر گەورەی تێدا دەکرایەوە، بەڵام سۆمەرناسەکان، ئەم داستانە دەگەڕێننەوە بۆ سەردەمی سەرهەڵدانی کشتوکاڵ، کە 10 هەزار ساڵ پێش زایینە، لەو کاتە کە داستانی دەمووزی نووسراوەتەوە، بەڵام داستانەکە کۆنترە، سۆمەر لە سەرەتای هەزارەی چوارەم دەستپێدەکات کە ژمارەیەک کەس لە کوردستانەوە دەچنە ناوەڕاستی عێراق و شارستانییەتێک دادەمەزرێنن".

 

ئەو مامۆستایەی زانکۆ ئاماژەی بەوەش کرد، "لە کوردستانی گەورە (هەر چوار پارچە) شوێنەواری سۆمەرییەکان دۆزراوەتەوە، کەواتە سۆمەرییەکان بەشێک بوون لە کورد. کورد لەو سەردەمەدا پشتی بە کشتوکاڵی وەرزی بەستووە، بەڵام ئەو بەشەی کە چوونەتە ناوەڕاستی عێراق، بۆ کشتوکاڵ پشتیان بە ئاوی سەر زەوی بەستووە و لەوێ شارستانییەتێکی نوێیان دامەزراندووە، بەڵام کورد لەو مێژووە کۆنترە، ئەگەر ئەشکەوتی شانەدەر بە نموونە بهێنینەوە، لە لێکۆڵینەوەکاندا دەرکەوتووە کە 20 هەزار ساڵ پێش زایین مرۆڤ لەوێ ژیاوە، لە لێکۆڵینەوەکانی سۆڵکی 1951-1961دا کە نزیکەی هەشت پارچە ئێسکی دۆزییەوە، مێژووەکەی دەگەڕێنێتەوە بۆ 75 هەزار ساڵ پێش زایین".

 

دوای ئەوەی مرۆڤەکان بۆ ماوەیەکی دوور و درێژ لە ئەشکەوت دەمێننەوە و بە خواردنی رۆژانە دەژین، دواتر قۆناخی کشتوکاڵی ئەشکەوت سەرهەڵدەدات، د. مەولوود لەوبارەوە دەڵێت، "ئەم قۆناخە بۆ یەکەمجار لە شانەدەر سەریهەڵداوە کە مێژووەکەی بۆ 15-12 هەزار ساڵ پێش زایین دەگەڕێتەوە. سەرهەڵدانی داستانی دەمووز هاوکاتە لەگەڵ سەرهەڵدانی کشتوکاڵ. هەموو داستان و ئەفسانەیەک ریشەیەکی مێژوویی قووڵی هەیە، لێکۆڵەر بەدوای جوگرافیاکەیاندا دەگەڕێت".

 

 

ئەو مێژووناسە کوردە شارێکی دێرینی مێژوویی کوردستان دەکاتە بەڵگەیەکی بەهێزی مێژوویی و دەڵێت، "دێرینکۆ، شارێکی ژێرزەمینییە کە هەشت چینی لەسەر یەکە و دەکەوێتە باکووری کوردستان، ئەم شارە ئەوەندە گەورەیە کە 30 - 50 هەزار کەسی تێدا ژیاوە و ئەسپ و مەڕوماڵات و هەموو پێداویستییەکانی ژیانیشیان هەبووە. دیزاینی شارەکە ئەوەندە سەیرە، کە بەشێک لە مێژووناسەکان بە شاری جنۆکەکانی ناودەبەن. ئەم شارە لە هەرەمەکانی میسریش گرنگترە، چونکە مێژووی هەرەمەکان دەگەڕێتەوە بۆ 3500 - 4000 ساڵ پێش ئێستا، بەڵام شاری دێرینکۆ مێژووەکەی بۆ 12000 ساڵ پێش ئێستا دەگەڕێتەوە".

 

 

د. مەلوود ئیبراهیم لەبارەی کولتووری شاری دێرینکۆوە زیاتر دەڵێت و گوتی، "لە لێکۆڵینەوەکاندا بۆم دەرکەوتووە، دەمووزی کە چووەتە ژێر زەوی، لەم شاری دێرینکۆیە بووە، چونکە لە داستانەکەدا هاتووە کە دەمووز بە حەوت دەرگەدا چووەتە ژێر زەوی و لە قۆناخی کۆتاییدا رووتبووەتەوە. نەریتێکیش لە دێرینکۆ هەبووە، هەرکەس کە دەچووە شارەکە، لە دەرگەی یەکەمەوە تاوەکو دەرگەی حەوتەم، دەبوو بە قۆناخ جلوبەرگی دابکەنێت تاوەکو لە چینی کۆتایی شارەکەدا بە تەواوی رووت دەبووەوە. ئەمانە بەڵگەی ئەوەن کە نەورۆز لە میزۆپۆتامیا، زاگرۆس، شانەدەر و کوردستان بە گشتی هاتووە، چونکە لە داستانی سۆمەریدا بە جەژنی (زەکمەک) ناوی هاتووە، واتە (سەریساڵ یان رۆژی نوێ) کە نەورۆزیش هەمان واتای هەیە".

 

بە گوتەی د. مەلوود ئیبراهیم، "دواتر هەموو نەتەوەکانی دیکە، جەژنی زەکمەکیان لە سۆمەرییەکان وەرگرتووە و ساڵانە لەو رۆژە دیاریکراوەدا ئاهەنگیان گێڕاوە، چونکە ئەوە تەنیا جەژن نەبوو، بەڵکو ساڵنامەیەکی گەردوونییش بوو، چونکە لە سرووشتەوە پەیوەندیی بە گەردوونەوە هەیە، لە نەورۆزدا زەوی دەبووژێتەوە و گژوگیا شین دەبنەوە، هاوکات کاتی شەو و رۆژ یەکسان دەبن، ئەمە سەلمێنەری ئەو پەیوەندییەی نەورۆزە لەنێوان سرووشت و گەردووندا".

 

 

بۆ هەموو رووداوێکی مێژوویی دەبێت سێ بەڵگە هەبن: مرۆڤ، جوگرافیا و کات. ئەو مامۆستایەی زانکۆ ئاماژە بەوە دەکات، "جوگرافیاکە کوردستانە، مرۆڤەکان ئەو کەسانەن کە دواتر کوردیان لێکەوتووەتەوە، کاتەکە هی سەردەمی کشتوکاڵە. دواتر نەورۆز بە ناوچەکە و جیهاندا بڵاوبووەتەوە. نەورۆز جەژنێکی کۆنە، سۆمەرییەکان وەکو جەژنێکی ئایینی، سرووشتی، کولتووری، ئەفسانەیی و فەلەکی خۆیان ناساندوویانە، دوای ئەمانە بە تێپەڕبوونی کات، تێکەڵ بە رووداوە مێژووییەکان بووە و هەر میللەتێک لەگەڵ رووداوێکی مێژوویی خۆیدا گونجاندوویەتی. زۆرن ئەو میللەتانەی هەزاران ساڵە نەورۆز دەکەن: ئەفغانستان، پاکستان، هیندستان، چین، تورکمەنستان، تاجیکستان و چەند نەتەوەیەکی دیکەش".

 

 

ساڵی 2009 چەند وڵاتێک داوایانکرد نەورۆز ببێتە جەژنێکی جیهانی، لەوانەش: ئێران، تورکیا، ئەفغانستان، تورکمەنستان و پاکستان و چەند وڵاتێکی دیکە. لە ساڵی 2010دا نەتەوە یەکگرتووەکان نەورۆزی وەکو جەژنێکی جیهان ناساند، هەریەکە لەو نەتەوانەش نەورۆز بە هی خۆیان دەزانن، چونکە هەزاران ساڵە یادی دەکەنەوە. د. مەولوود ئیبراهیم دەڵێت، "هیچیان وەکو کورد بەڵگەی سەلمێنەریان لەبەردەستدا نییە کە نیشانی بدات نەورۆز لەنێو میللەتی ئەواندا سەریهەڵداوە".

 

 

لێکۆڵەری مێژوویی هێنری فۆرد، لە ساڵی 1932دا کاتێک سەرقاڵی لێکۆڵینەوە بووە، شەوی نەورۆز لە کوردستان دەبێت و چەند کرێکارێکی کوردی ئێزدیی دەبێت، لەو شەوەدا شانۆیەک نمایش دەکەن. د. مەلوود ئیبراهیم ئاماژە بەوە دەکات، "لێکۆڵەرەکە بە بینینی ئەو شانۆیە تووشی سەرسوڕمان دەبێت، چونکە شانۆگەرییەکە هەمان ئەو سیناریۆیە بووە کە بۆ زیندووبوونەوەی دەمووزی دەکرا. بۆیە ئەوکاتە لێکۆڵینەوەیەکی نووسی بەناوی (الطقوس دموزي في الکردستان)، لەو کتێبەدا دان بەوەدا دەنێت کە ئەو شانۆگەرییەی ئێزدییەکان دەیانکرد، هەمان ئەو شانۆگەرییە بووە کە سۆمەرییەکان بۆ زیندووبوونەوەی دەمووزی دەیانکرد".

 

جەژنی نەورۆز کۆنترین جەژنی نەتەوەیی سەر زەوییە، لەگەڵ نەورۆزدا ساڵنامەی سۆمەری و ساڵنامەی کوردی هەن، کە ساڵنامەی کوردی، ساڵنامەیەکی زۆر وردە. نزیکەی 700 ساڵ بەر لە ئێستا، کە فەیلەسووف و شاعیر عومەر خەییام، ساڵنامەی جەلالی دامەزراند، لە رۆژی نەورۆزدا دەستیپێکرد، بۆیە ساڵنامەی ئێرانیش لە نەورۆزدا دەستپێدەکات. 

 

 

لەبارەی نەورۆز لە ئەدەبیات و هونەری کوردیدا پرۆفیسۆر دکتۆر عەبدوڵڵا ئاگرین بە رووداوی گوت، "ئەم ئاهەنگگێڕان و جلوبەرگی کولتووری لەبەرکردن و ئاگرکردنەوەی ئێستا لە یەکەم رۆژی نەورۆزدا دەکرێت، مێژوویەکی نوێی هەیە، ئەمە لە بیستەکانی سەدەی رابردوودا بە تەواوی چەسپا و پیرەمێردی شاعیر سەرقافڵەی بووە".

 

عەبدوڵڵا ئاگرین باسی لەوەش کرد، "زیاتر لە 260 شاعیری کورد، شیعریان لەسەر نەورۆز نووسیوە، سەرقافڵەی ئەم شاعیرانەش کە سیمبولی خەبات و خۆڕاگری و نوێبوونەوە و ئازادین، پیرەمێردە. دەتوانم بڵێم قۆناخەکە لە ئەوەوە دەستپێدەکات. شیعری (ئەمڕۆژی ساڵی تازەیە نەورۆزە هاتەوە)ی پیرەمێرد، بووە پێشەنگ و هەر بە گەورەیی و خاوەن شکۆیی خۆی دەمێنێتەوە، بەڵام بەڕاستی شیعرەکەی مامۆستا عەلی عەبدوڵڵا شەونم (جەژنە جەژنی کوردستانە جەژنی نەورۆزە، بە تیشکی ئاگر دەنووسم جەژنە پیرۆزە) بەلای منەوە هەم حەماسەتی زیاترە، هەم مێژووییتر و هەمیش جوانترە".

 

 

عەبدوڵڵا ئاگرین لەبارەی بەڕێوەچوونی یادی نەورۆز و سەری ساڵی کوردی لە نێوەڕاستی سەدەی رابردوودا ئەوەی خستەڕوو، "لە بیرەوەریی مندا لە ساڵی 1958 بەدواوەیە، ئێمە ئەوکاتە خۆمان وامان دانابوو کە یادی نەورۆز قەدەخەیە، چونکە بەڕاستی تاوەکو ئێستاش من یاسا و بڕیارێکم نەبینی کە قەدەخەی بکات، لەبەر ئەم بەقەدەخە زانینەی، نەورۆز کرابووە هێمای خەبات و تێکۆشان، ئەوکاتە کە ئێمە لە قۆناخی ناوەندی بووین، لە نەورۆزدا جلی کوردیمان وەکو هێمای تێکۆشان لەبەردەکرد، بەڕاستیش خەبات و تێکۆشان بوو، چونکە رووبەڕووبوونەوەی ئەو هێزە شاراوەیە بوو کە دژی خواست و ئازادییەکانی نەتەوەی کورد بوو".

 

لە درێژەی قاسەکانیدا گوتیشی، "ئەوکاتە یادی نەورۆز دەکرایەوە، بەڵام یادەکە لۆکاڵی بوو، لایەنەکان بۆ خۆیان کردبوویان بە بۆنەیەکی سیاسیی نەتەوەیی و بە جیا یادەکەیان دەکردەوە. ئەوکاتە ململانێیەکی تووند لەنێوان پارتی و حیزبی شیوعیدا هەبوو. ئێمە کۆمەڵێک قوتابیی خۆبەخش بووین بە نهێنی دەچووین ئاگری نەورۆزمان دەکردەوە، لە 15ی ئادارەوە دەستمان بە ئامادەکاری دەکرد، چەند گەنجێک بووین، لەوانە جەلالی مام ئەحمەد، حەمە ئامەقولی ئیسکان، تایەری حەمەئەمین ماوەتی و رەزاقی حاجی کەریمی بەرخانەقا، کە رۆڵی پێشەنگی دەبینی. لە 15ی ئادارەوە لەسەر بەرزایی گۆیژە دەستمان بە کۆکردنەوەی تایە دەکرد و دەمانشاردەوە تاوەکو ئێوارەی 20ی ئادار ئاگرمان تێبەردەدا. ئازایەتییەکە هەمووی دەگەڕێتەوە بۆ رەزاقی حاجی کەریمی بەرخانەقا، چونکە ئەو ئۆتۆمبێلێکی جێپی هەبوو، تایەکانی دەگواستنەوە بۆ سەر لووتکەی گۆیژە، هەرچەندە حکومەتی ئەوکاتەی عێراق بازگەشی دانابوو، بەڵام هەرچۆنێک بووبێ خۆمان لێی دەرباز دەکرد، لە رۆژی 20ی مانگ لە قوتابخانە دەواممان نەدەکرد و جلی کوردیمان لەبەردەکرد، لە گۆڕەپانی قوتابخانە ئاهەنگمان دەگێڕا و ئێوارەش ئاگرەکەمان دەکردەوە".

 

 

عەبدوڵلا ئاگرین دەڵێت، "ئەوکات حوجرە زۆر بوون، بیرمە مەلای حوجرەکە، لە 20ی ئادار، دوای خوێندنی وانەی قورئان و شەریعەت، لەسەر کاخەزێک نەورۆزنامەیان دەنووسی و بەناو خەڵکدا بڵاویان دەکردنەوە، بۆ رۆژی دواتریش سەیرانێکیان رێکدەخست و فەقێ و مامۆستاکان یادی نەورۆزیان بە جلوبەرگی کوردییەوە دەکردەوە، ئەوان کەمێک ئازادتر بوون، چونکە کەمتر گومانیان لێدەکرا".

 

 

عەبدوڵڵا ئاگرین لە بیرەوەرییەکدا کە بۆ رووداوی گێڕایەوە و ئەویش لە زاری دیلانەوە بیستوویەتی، دەڵێت، "رۆژی 10ی ئاداری 1946 هونەرمەند و شاعیر، محەممەد ساڵح دیلان لە یانەیەک دانیشتووە لەگەڵ هاوڕێکانیدا، ئەوکاتە ئیبراهیم ئەحمەد (بلە)، پەیوەندیی بە دیلانەوە دەکات و داوای لێدەکات بە پیرەمێردی شاعێر بڵێت کە شیعرێک بۆ نەورۆز بنووسێت (لەبەرئەوەی ئەوکاتە نێوانی بلە و پێرەمێر خۆش نەبوو، خۆی داواکەی لێ نەکردبوو)، ئەویش دەستبەجێ پەیوەندی بە پیرەمێردەوە دەکات کە هەمیشە بە خاڵە بانگی دەکرد و پێی دەڵێت: خاڵە گیان دەمەوێت شیعرێکی زۆر جوانمان بۆ بنووسی بۆ ئەم نەورۆزە. ئەویش دەڵێت: بەسەرچاو حەمە گیان، سبەی ئێوارە وەرە بۆلام. حەمە ساڵح دیلان رۆژی دواتر دەچێت بۆلای پیرەمێرد و ئەویش شیعرەکەی پێدەدات، کە دەیبا بۆ ئیبراهیم ئەحمەد (بلە)، شیعرەکەی بۆ گۆرانی زۆر بە دڵ نابێت و دووبارە داوا لە دیلا دەکاتەوە کە پیرەمێرد رازی بکات بەوەی کە شیعرێکی دیکە بنووسێت بەو تایبەتمەندییانەی کە ئەوان دەیانەوێت، ئەویش هەمان داوا لە پیرەمێرد دەکاتەوە و بۆ رۆژی دواتر، شیعری (ئەمڕۆژی ساڵی تازەیە نەورۆزە هاتەوە) دەنووسێت و دیلان دەیبات بۆ ئیبراهیم ئەحمەد، ئەویش زۆر بە دڵی دەبێت و هەمان رۆژ دیلان ئاوازی بۆ دادەنێت و لە نەورۆزی 1946دا گۆرانییەکە بڵاودەکەنەوە".

 

لەبارەی گۆرانی (جەژنە جەژنی کوردستانە جەژنی نەورۆزە)ش، دەڵێت، "هۆنراوەکەی هی عەلی عەبدوڵڵا شەونمە (ع. ع. شەونم)، لە هەشتاکانی سەدەی رابردوودا نووسیبووی، چەند کەسێک بڕیاریاندا هەرچۆنێک بووبێت بیکەن بە گۆرانی، بەڵام لەترسی هێزە چەکدارەکانی ئەوکاتەی رژێمی عێراق نەیاندەتوانی تۆماری بکەن، رۆژێک بیرۆکەی ئەوەیان بۆ هات کە بچنە ماڵی پیاوێک کە پیشەی فیتەر بوو و ماڵیشیان لە دەرەوەی شار بوو، ئەوکات تیپی مۆسیقای مەولەوی دەبەن و دەچنە ئەو ماڵە، هەر لە ماڵی ئەو فیتەرەدا، عەلی عەبدوڵڵا شەونم ئاوازی بۆ دادەنێت و خۆی و کۆرسێک دەیڵێنەوە، دواتریش چەند هونەرمەندێکی دیکە گوتیانەوە".

 

 

نووسەر و مامۆستای زانکۆ عەبدوڵڵا ئاگرین دەڵێت، بۆ یەکەمجار لە ساڵی 1946 لە گردی مامەیارەی سلێمانی ئاهەنگی جەماوەریی نەورۆز کرایەوە، بەڵام دواتر لە ساڵی 1947دا لەسەر داوای پیرەمێرد یادەکە نەکرایەوە، "داواکەی پیرەمێرد لەبەر دوو هۆکاربوو، کە خۆی ئەو رۆژە بەیانیکرد و گوتی، کورد لە دوو لاوە کۆستی کەوتووە، لەلایەک بەهۆی رووخانی کۆماری مهاباد لەلایەن ئێرانەوە و دووەم، بەهۆی لەسێدارەدانی چوار ئەفسەرەکەی کورد دیسان لەلایەن شانشینی ئەوکاتی ئێرانەوە".