نامە ئەکادیمییەکان.. کەرکووک و بزاڤی شیعری کوردی

 

ئەمە ناونیشانی نامەیەکی دکتۆرای (محەممەد ئەحمەد سەعید)ـە کە بە سەرپەرشتی (پ.ی.د. زاهیر لەتیف کەریم) ساڵی (2001) پێشکەشی کۆلێجی زمانی زانکۆی سلێمانی کردووە.

 

نامەکە لە سێ بەش پێکهاتووە:

 

بەشی یەکەم، بۆ باسکردنی کەرکووک لە رەهەندە جیاوازەکانی جوگرافی، ئابووری، سیاسی‌ و رۆشنبیری تەرخانکراوە. توێژەر باسی سنووری جوگرافی ‌و نەوتی کەرکووکی کردووە کە وای کردووە بە درێژایی مێژوو ببێتە شوێنی ململانێ، هاوکات رێژەی کورد کە بەپێی ئاماری ساڵی 1957 زۆرینەیە و 48% پێکدێنێ، بەڵام بەهۆی تەعریب‌ و بە زۆرکۆچپێکردنەوە لە ساڵی 1977 رێژەکە بووە بە 37%. لەڕووی ئابوورییەوە سێ سەرچاوەی گرنگی هەیە: ستراتیجی شوێنەکەی، زەویوزاری کشتوکاڵی، سامانی نەوت. 

 

دواتر بۆچوونی گەڕیدەکان لەبارەی کەرکووکەوە دەخاتەڕوو کە بە یەکێک لە کۆنترین شارەکانی عێراق دادەنرێ‌ و ناوە کۆنەکەی ئارابخا بووە. کەرکووک لە مێژوودا دەیان داگیرکاری جیاوازی بینیوە، لەوانە مەغۆلەکان، تەیموری لەنگ، عوسمانی‌ و سەفەوییەکان، لە سەدەی بیستیشدا ئینگلیز کە لە ساڵی 1918 کەرکووکیان داگیرکرد، لەو دەمەشەوە تا ئێستا کەرکووک لە شەڕی ناوخۆیی ‌و دەرەکی بێبەش نەبووە. سەبارەت بەباری رۆشنبیری، بەهۆی ململانێ ‌و داگیرکارییەوە پەراوێزخراوە، بەڵام لە سەدەی هەژدە عوسمانییەکان چەند قوتابخانەیەک دەکەنەوە، ئەمەش بووە هۆی چەسپاندنی زمانی تورکی کە دواتر کاریگەریی گەورەی لەسەر شاعیران دانا. بەڵام مزگەوت‌ و خانەقاکانیش رۆڵیان لە بوژاندنەوەی رۆشنبیریی ناوچەکە هەبوو، کە بە فارسی ‌و عەرەبی، هەندێک وانەش بەتورکی بخوێنن، بۆیە خاڵسی 1212- 1275 بەهەر چوار زمانەکە شیعری نووسیوە. هەروەها تەکێ‌ و خانەقاکانی وەک تاڵەبانی‌ و جەباری، سەید ئەحمەد مەڵبەندێکی گرنگی رۆشنبیری ‌و سیاسی ناوچەکە بوون. 

 

سەبارەت بە قوتابخانەکانی کەرکووک‌ و بواری رۆژنامەگەری‌ و بە کوردی خوێندن، مامۆستا کوردەکان چەند هەفتەیەک پاش شۆڕشی چواردەی تەمووز یاداشتێکی 10 خاڵییان بۆ بەرزکردنەوەی ئاستی رۆشنبیری لە کەرکووک ‌و خوێندن بە زمانی کوردی دایە وەرزارەتی پەروەردە، بەڵام هەرزوو دژایەتی کران. سەبارەت بە چاپ ‌و رۆژنامەگەری لە کەرکووک، لە عێراقدا سێیەم شارە چاپەمەنی هەبووبێت، لە ساڵی 1890 لەسەردەمی فەیزی پاشای والی، یەکەم چاپخانەی هەبووە کە دواتر بۆ موسڵ گوستراوەتەوە.

 

لە 1909 و 1911 چاپخانە و رۆژنامەی الحوادپ چاپکراوە، هەروەها رۆژنامەی کەرکووک لەلایەن ئینگلیزەکانەوە لە 1923 دەرچووە، کە زیاتر بۆ ململانێی نێوان ئینگلیز و شێخ مەحموودی حەفید تەرخان بووە، رۆژنامەکە بە تورکی‌ و هەندێجاریش بە کوردی بڵاوبووەتەوە. لە قادرکەرەم شاکر فەتاح چەند هەواڵنامەیەکی دەرکردووە، لە 1960یشدا گۆڤاری پێشڕەو دەنگی قوتابیان بڵاوکراوەتەوە. دواتر توێژەر بەپێی قۆناغەکان باسی چالاکیە جیاوازە رۆشنبیرییەکان دەکات کە لە پاش کودەتای 1963و دوای 1975 و لە هەشتاکانیشدا کاروچالاکییەکان لاواز بوون. هەر لەم بەشەدا توێژەر باسی لایەنی سیاسی‌ و کۆمەڵایەتی ‌و رێکخراوەکانی کەرکووک دەکات.

 

بەشی دووەم، باسی شاعیرانی سەدەی هەژدە و نۆزدە دەکات کە بە دیالێکتی گۆران نووسیویانە، ئاماژەش بە دیالێکتی گۆران دەکات کە لە سەدەی چواردەوە تا سەدەی نۆزدە پێی نووسراوە و کاریگەری بەسەر ئەدەبیاتی کوردییەوە هەبووە. لەسەدەی هەژدە رەنجوری شاعیر بە دیالێکتی گۆران دەنووسێ کە شیعرەکانی بەرگی تەسەوف، دڵداری، نیشتمانی و کۆمەڵایەتییان پۆشیوە.

 

سەبارەت بە نیشتمانپەروەری، رەنجوری نامەی بەبای شەماڵ بۆ عەبدولڕەحمان پاشای بابان ناردووە کە لای عوسمانییەکان زیندانی بووە. دواتر لە سەدەی نۆزدە بە هاتنی سێ کوچکەی بابان ‌و زاڵبوونی نووسین بەدیالێکتی کرمانجیی خواروو، دیالێکتی گۆران رووی لە کزی کرد، بەڵام کۆتایی نەهات، بۆیە شاعیرانی کەرکووک بە هەردوو دیالێکتەکە شیعریان نووسیوە، ئەو شاعیرانەی بە دیالێکتی گۆران نووسیویانە: مەلای جەباری، خەمناکی بچووک، فەقێ قادری هەمەوەندی ‌و هتد، بە کرمانجی خوارووش شێخ رەزای تاڵەبانی. مەلای جەباری هاوچەرخ و هاوڕێی مەولەوی بووە و دیدەنی مەلای کردووە، بە نزیکبوونەوە لە مەلا مەولەوی ئەم بەیتەی بێسارانی بە دەنگێکی سۆفییانە دەڵێتەوە:

شەوەن خەڵوەتەن ماڵ بێ ئەغیارەن     

ئالەم گرد وتەن دوس خەبەردارەن

مەلاش هەر بە شیعر وەڵامی بەیتەکە دەداتەوە:

ئیرادەم ئێدەن وەی کەڵپوسەوە

شەو ناڵین وەشەن جەلای دووسەوە

 

جەباری لێکۆڵینەوەی زۆری لەبارەوە کراوە، یەکەمجار لە ساڵی 1943 لە گۆڤاری گەلاوێژ لەلایەن محەممەد خورشید و نەجمەدین مەلاوە لەسەری نووسراوە. بەگشتی بابەتی شیعرەکانی جەباری زۆرتر وەسف و دڵدارین ‌و کاریگەرییەکی فراوانی لەسەر شاعیرانی پاش خۆی جێهێشتووە. 

 

دواتر توێژەر باسی فەقێ قادری هەمەوەند دەکات کە شاعیر و سەرخێڵی هەمەوەند بووە، شاعیرێکی ئاگادار و خوێندەوار بووە، جگە لەنووسینی شیعر لە بوارەکانی ئاین ‌و فەلسەفەشدا شارەزا بووە و نووسیویەتی‌ و وەرگێڕانیشی کردووە. فەقێ پاش ئەوەی دەبێت بە قایمقامی چەمچەماڵ، لەلایەن عوسمانیەکانەوە دەگیرێ ‌و رەوانەی لیبیا دەکرێ. فەقێ موریدی کاک ئەحمەدی شێخ بووە کە ئەمەش وایکردووە کاریگەری سۆفیگەری لە شیعرەکانیدا ببینرێت. بەرهەمەکانی فەقێ بەم جۆرەن:

1 ـ درودنامە: نامیلکەیەکی ئاینیە

2 ـ میعراج‌نامە: باسی میعراج‌ و ستایشی خوا و پێغەمبەر و هەروەها موعتەزیلەکانیش دەکات.

3 ـ فەزیلەتی بەنی ئادەم: باسی دروستبوونی ئادەم ‌و هەر چوار رەگەزەکەی دروستبوون ‌و باوەڕ و جۆرەکانی، پاراستن ‌و چەشنەکانی کە تەقلید و ئیستدلال ‌و حەقیقیە، دەکات. 

ئەوەل تەقلیدی دووەم ئیستدلال

سێیەم حەقیقی فەرخوندە خیصال

تەقلیدی بە کەسب رەنج ئوستادەن

حەرەکەش تەقلید ئابا و ئەجدادەن

 

دواتر باسی رۆح ‌و حەقیقەت و تەریقەت دەکات. مەعریفەت پاشاکەی رۆحە، حەقیقەت پاشاکەی عەشقە، تەریقەت پاشاکەی عەقڵە، شەریعەت پاشاکەی دڵە، نەریت‌ و عادەت پاشاکەی ئیرادەیە، رێکوپێکی سیستم پاشاکەی نەفسە، قانون پاشاکەی ئەهریمەنە. بەمجۆرە بەپێی خەیاڵ‌ و توانای خۆی دیدی خۆی خستووەتەڕوو.

 

4 ـ چەند وتارە شیعرێکە باسی ئەشعەریەکان دەکات ‌و وەڵامی جەبرییەکانیش دەداتەوە.

5 ـ پەندی حەکیمان: لە فارسیەوە وەریگێڕاوە.

6 ـ عەقیدەی ئیسلام: باسی باوەڕەکانی موسڵمانانە کە جۆرێکە لە ئامۆژگاریکردنیان.

7 ـ سەما و زەمین:

8 ـ هەروەها چەند چامەی شیعری تری هەیە کە لەبارەی وەسف، غەزەلی دڵداری‌ و لاواندنەوە و نامەی شیعرین.

دواتر توێژەر باسی شێخ رەزای تاڵەبانی وەک شاعیرێکی دیاری هەجوونووس دەکات کە بە هەردوو دیالێکت نووسیویەتی. 

 

هەجوونووسی بوارێکی گرنگی رەخنەگرتن‌ و فرە مەبەستە کە ئەم شاعیرە لەناو کورددا ناودارترینە. شێخ هەجووی ژنە شاعیرێکی هاوچەرخی خۆی بە دیالێکتی گۆران دەکات:

حەسەن کەنۆشەن حەسەن کەنۆشەن

ئینە کناچەی حەسەن کەنۆشەن

کەللەشڵەقیاو ناوگەڵش بۆشەن

کونای قیرینەش دایم وەجۆشەن...

 

ئەم باسە تا ئێستاش بڤەیە، بەڵام شێخ ڕاشکاوانە هەجووی شاعیرە ژنەکەی کردوقە، شاعیرە ژنەکەش لە شێخ ئازا و کارامەتر وەڵامی داوەتەوە:

رەزا وە زەفتم رەزا وە زەفتم

هیچ کەس نەکەردەن تەعەدا زەفتم

دەمت وە مابەین چاڵی ئەشکەفتم

بچێ وەچاوتا تابکۆکی جەفتم

هەجووەکانی شێخ کەسی نەبواردووە، تەنانەت مام ‌و ئامۆزا، ژنی خۆشی.

مامەکەم قەحبەژنە دەوڵەتی شەدادی هەیە

تالعی رەهبەر و بەختی خودادی هەیە

هەروەها هەڵوێستی سیاسی خۆشی لە کات ‌و بوارە جیاوازەکاندا خستووەتەڕوو، بۆ نموونە رووخانی میرنشینی بابان، هاوکات گەندەڵیی عوسمانییەکان ‌و ستایشی والیی عوسمانیشی کردووە.

 

بەشی سێیەم: باسی ماوەی سەدەی بیست تا سەرەتای شەستەکانی هەمان سەدە، واتە شۆڕشی ئەیلولی 1961 دەکات. لەم بەشەدا دەستەی شاعیرە کاکەییەکان ‌و شاعیرانی بە کرمانجی خواروو نووسی، وەک: سابری، تاهر فواد، لوتفی، شاکەلی، ئەسیری، رەفیق حیلمی ‌و هتد بە جیا باسدەکات. 

 

شاعیرە کاکەییەکان لەبەرئەوەی ئاخاوتنیان بە کاکەیی ‌و ماچۆ بووە، ئەوا شیعرەکانیان یارسانی، ئەهلی حەق‌ و کاکەیی بووە و ئاوڕیان لە ناوەڕۆکە سیاسی، کۆمەڵایەتی‌ و نیشتمانییەکان داوەتەوە. ئەو شاعیرانەش پێکهاتوون لە: یەسوو ساوک، مەلا فەتۆش، خەلیل منەوەر و هتد کە توێژەر باسی ژیان ‌و نموونەی شیعرییانی هێناوەتەوە. دواتر دێتە سەرباسی دەستەی شاعیرانی دیالێکتی خواروو، بە سابری دەستپێدەکات و بە لوتفی کۆتایی پێدێنێت. 

 

دواتریش باسی ناوەڕۆکی شیعرەکانیان دەکات کە بابەتی ئاینی، کۆمەڵایەتی، دڵداری، وەسف، نیشتمانی‌ و بیری نەتەوەیی ‌و سیاسین. هەروەها ئاماژە بە رۆڵی هەردوو شاعیری دیار ئەسیری‌ و مامەند کەرکووکی دەکات کە ئەسیری شیعرەکانی نموونەی بەرەنگاربوونەوەی کۆنەخوازان ‌و پاشماوەی دەرەبەگایەتیە:

ئەی خەریکی رموز و نازو نیاز

ئەوروپا فەنی گەییوەتە ئیعجاز

قوللەی ئیڤڵی لە ئەفلاکە

عەکسی ئەو گەردشی لەژێر خاکە

 

هەروەها توێژەر باسی نوێکەرەوەی شیعری کەرکووک لەسەر دەستی مامەند کەرکووکی دەکات کە جگە لە شیعر پەخشانیشی نووسیوە و وەک شێخ نوری‌ و گۆران دەستی لە نوێکردنەوەی شیعردا هەبووە. لە کۆتاییشدا باسی رەفیق حیلمی ‌و شێخ رەئوفی خانەقا دەکات‌ و ئاماژە بە رۆڵی ئەم شاعیرانە لە هۆشیارکردنەوەی کۆمەڵی کوردەواری ‌و بیری کوردایەتیدا دەکات. 

 

لە کۆتاییشدا ئەنجامی نامەکەی دەخاتەڕوو کە لە کەرکووک بە دیالێکتی گۆران ‌و بابەتی ئاینی ‌و کێشی بڕگەیی دەستیانپێکردووە، دواتر لەسەدەی هەژدەوە ناوەڕۆکی شیعرەکان فراوان بوون ‌و روویان لە بابەتی کۆمەڵایەتی ‌و سیاسی و نەتەوەیی کردووە، ئەمەش بەهۆی ململانێی کولتووری ‌و رۆشنبیری و سیاسییەوە، چونکە خەڵکی ناوچەکە دژی داگیرکەران وەستاونەتەوە، لە سەدەی نۆزدەوە بەهۆی قەڵەمڕەوی بابان ‌و سێکوچکەی بابان دیالێکتی خواروو زاڵ بوو، بەڵام لە کەرکووک بە گۆرانی هەر دەنووسرا. هەروەها ئەو گۆڕان ‌و نوێخوازییەی شێواز و ناوەڕۆکی شیعر کە ناوچەی سلێمانی گرتەوە، بەهەمانشێوە کەرکووکیشی گرتەوە.