نامە ئەکادیمییەکان.. شێواز لە شیعری کلاسیکی کوردیدا

(شێواز لە شیعری کلاسیکی کوردیدا) ناونیشانی نامەیەکی ماستەرە (حەمە نوری عومەر کاکی) ساڵی 1989 بە سەرپەرشتی (پ.د. مارف خەزنەدار) پێشکەشی کۆلێجی زمان- زانکۆی سەلاحەدینی کردووە.

 

توێژەر سەرەتا جەخت لەو گۆڕانە بنەڕەتیە ئەدەبییە دەکات کە نالی، سالم و کوردی ئەنجامیانداوە؛ پاساوی هەڵبژاردنی بابەتی نامەکەش بۆ ئەم گۆڕانە و کارنەکردن لە بواری شێوازدا دەگەڕێنێتەوە. نامەکە لە سێ بەش پێکهاتووە.

 

بەشی یەکەم، سەرەتا باسی زمان ‌و شێواز دەکات، کە زمان جلوبەرگی بیرە و شێوازیش چۆنێتی تانوپۆ و چنینەکەیەتی. وشە و زاراوەکان ‌و چۆنێتی داڕشتنیان بنەمای زمان ‌و شێواز لەخۆدەگرن. 

 

شێواز یان ستایل لە (ستیلۆس-Stylus)ی گریکەوە هاتووە، بە مانای تیغێکی مەعدەنی یا پارچە دارێ کە لەکۆندا وەک قەڵەم بۆ نووسین‌ و وێنەکێشان بەکارهاتووە. لە عەرەبیشدا(اسلوب) بە واتای رێچکە و رێباز و هتد دێت. لە کوردیشدا وەک رێڕەو و رێباز بەکارهاتووە، وەک بابەتێکی ئەدەبی بەکارنەهاتووە. شێواز لە ئەدەبدا بۆ چۆنێتی نووسین ‌و قسەکردن بەکارهاتووە، لە کۆندا وەک رەوانبێژی هونەرێکی قەناعەتپێکردن بووە. شێواز بنەمای جیاوازیی واتا و مەبەستی دەربڕینی دەرخستووە، کاتێک دەڵێین:

 

دوو مەبەست ‌و واتای جیاواز نیشاندەدات، بەرز نیشانەی پلە و پایە دەردەخات، درێژ وەک تانەوتەشەرە. توێژەر دواتر پێناسەی شێواز دەکات، کە بریتییە لە رێبازێکی دیاریکراوی دەربڕین و دەیەوێ بزانێ نووسەرێکی دیاریکراو چۆن کەرەسە و زاراوەکان دەردەبڕێ، شیکردنەوە و هەڵسەنگاندنی شێوازی نووسەرەکە و هەڵبژاردنی وشە، دەستەواژە، چۆنێتی بەکارهێنانی هونەرەکانی رەوانبێژی ‌و چۆنێتی داڕشتنی رستەکان کە ئاخۆ تۆکمە و جوانن، یان فشەڵ ‌و بێ رۆحن.. ئەمانە هەمووی دەبنە بابەتی شێوازناس. شێوازناسەکان لەسەر ئەوە کۆکن کە شێواز رێگە و رێبازی دەربڕینە. شێخ نوری شێخ ساڵحیش یەکەم شاعیری کوردە باسی شێوازی کردووە و بەستوویەتیەوە بە کەسایەتی ئەدیبەوە. بەشێک لە نووسەرەکان شێواز و رەوانبێژی تێکەڵ دەکەن. 

 

لەکاتێکدا شێواز دیاریکردنی تایبەتمەندییەکانی ئەدیبێک یان ئەدەبی ناوچە و سەردەمێکی دیاریکراوە، بەکارهێنانی زمان ‌و ستاتیکایە بەشێوەی ناباو. توێژەر ئاماژە بە فلۆبیر لە بەکارهێنانی زمانی ئەدەبیدا دەدات کە دەڵێ، چەند بیر جوانبێ هێندەی ئەوەش رستەکان ئاوازدار دەبن، چونکە وردیی بیر لە وردیی وشەوەیە. 

 

بەشی دووەم، سەرەتا باسی مێژووی سلێمانی ‌و رۆڵی میرنشینی بابان لەسەر رێکخستنی ئەدەبی کلاسیکی کوردی ‌و بەتایبەت هەرسێ شاعیری دیار (نالی، سالم ‌و کوردی) دەکات. لە باسی نالیدا توێژەر پێیوایە زمان وەسیلە بووە، مانا و وێنە ئامانج بوون، بۆیە چەند زمانەکەی تازەو کەم ئەزموون بێت، ئەوا تاقیکردنەوەکە گەورە دەبێت ‌و نالیش خۆی خستە بەر ئەو تاقیکردنەوەیە کە خۆی ‌و زمانی کوردیشی تاقیکردەوە:

 

تەبعی شەککەرباری من کوردی ئەگەر ئینشا دەکا

ئیمتیحانی خۆیە مەقسودی لە عەمدا وا دەکا

هەروەها سالم جەخت لەسەر بە کوردی نووسین ‌و پێداگری لە دامەزراندنی ئەم زمانە دەکات، دەڵێ، من کوردم بە زمانی خۆم دێمە گۆ:

وتم جەناب بەڵەد نیم ئیستیڵاحی ئێوە، من کوردم

 

دواتر توێژەر ئاوڕ لەو ناولێنانانە دەداتەوە کە ئەم قوتابخانەیەی پێ ناونراوە، وەک: سێکوچکەی بابان، قوتابخانەی بابان. توێژەر پێیوایە رەوا نیە ناوی بنەماڵەی بابان بدرێتە پاڵ قوتابخانەیەکی ئەدەبی کە رابەرانی هیچ پەیوەندییەکی خێزانییان بە بنەماڵەکەوە نییە و رۆڵێکی بنەڕەتیشیان لە دامەزراندنی ئەم قوتابخانەیەدا نەبووە، چونکە میرەکانی راستە دڵسۆزی زانست ‌و خوێندەواری بوون، بەڵام نامەکانی خۆیان بە زمانی بێگانە نووسیوە. لە هیچ شوێنێکدا نەهاتووە باسی ئەوە بکات بابانەکان هانی شاعیرانیان دابێت بە کوردی بنووسن. چەندین میرنشینی دیکەش هەن لەسەردەمی فەرمانڕەواییاندا شاعیران ‌و نووسەران هەبوون، بەڵام ناوی هیچ قوتابخانەیەکی شیعری بەناوی میرنشینەکانەوە نەبووە. بۆیە باشترە ناوی قوتابخانەکە بەناوی نالی ‌و هاوڕێکانی، نەک بنەماڵەکە بێت. 

 

هەر لەم بەشەدا توێژەر دامەزراندنی زمانی ئەدەبیی یەکگرتوو و نووسینی دیوان بە زمانی کوردی ‌و دەرچوون لە زمانی دراوسێ بە تایبەتمەندی ئەم قوتابخانەیە دەزانێت کە هانی شاعیرانی هاوچەرخ ‌و پاش خۆی دا بەم شێوە زمانە بنووسن، ئەمەش بووە سەرەتای دامەزراندنی زمانی ئەدەبیی یەکگرتوو کە زۆرتر شێوەی سلێمانی بووە تا ناوچەکانی دیکە. نالی کە خەڵکی شارەزوور بووە بەشێوەی شارەزووری نەینووسیوە. حەریق ‌و شێخ رەزای تاڵەبانی بەشێوەی سلێمانی شیعرەکانیان داڕشتووە، لەناوچەی سۆران حاجی قادری کۆیی، لە موکریانیش عەبدوڵڵا بەگی میسباح دیوان‌و وەفایی هەر بەشێوەی سلێمانی شیعریان نووسیوە، لە سنووری ئەردەڵانیشدا سالمی سنە و مەجدی دوو شاعیر بوون کە بەم شێوە زمانە یەکگرتووە دەیاننووسی، مەجدی دەنووسێ:

 

لە دوولا زوڵفی لاو لاوە لەسەر رووی قامەت ئاڵاوە

خەم ‌و پێچی هەموو داوە، چ لەم لاوە، چ لەو لاوە

 

لە کرماشانیش سەید یەعقووبی مایدەشتی کاریگەریی شێوەی نالی بەسەرەوە بووە. لە کۆتاییدا توێژەر ئەو کاریگەرییانە لە چەند خاڵێکدا کۆدەکاتەوە، لەوانە بەکارهێنانی (دە) لەبری(ئە)، بەکارنەهێنانی چەندین دیاردەی فۆنەتیکی ناوچەیی، وەک ئاڵوگۆڕی دەنگەکان، نالی پەیڕەوی یاسا دەنگیەکانی شارەزووری نەکردووە، بۆ نموونە دەنگی/ ب/ دەبێ بە / و/ وەک ئەبەم= ئەوەم، یان حاجی قادری کۆیی دەڵێ:

 

لەسەر شەو رۆژی (داناوە) (مەڵێن) فێسی لەسەر(ناوە)

لەبەر با جامی یاقووتی بە میشکی وشکی (داداوە)

ئەگەر حاجی بەشێوەی کۆیی بیگوتبایە دەبوو بڵێت:

لەسەر شەو رۆژی (دانایە) (مەرێن) فێسی لەسەر (نایە)

لەبەر با جامی یاقووتی بە میشکی وشکی (دادایە)

 

یاخود لە راناوەکاندا نالی، سالم ‌و کوردی راناوەکانی (ئەز، ئەمن، ئەتۆ)یان بەکارهێناوە. لەڕووی وشەوە چەندین وشەی شێوەی ناوچەکانی دیکەیان بەکارهێناوە. هەر لەم بەشەدا باسی لێزانیی ئەم شاعیرانە لە بەرکاهێنانی زاراوە و وشەکانی زمانی دراوسێ دەکات، کە پەیڕەوی زمانی کوردییان کردووە. لەڕووی کاریگەری ئەدەبیاتی دراوسێوە، باسی هۆشیاریی شاعیران دەکات کە بە ئاگاییەوە سوودیان لە ئەدەبیاتی دراوسێ بینیوە. 

 

بەشی سێیەم، شێواز لە بەرهەمی شیعری نالی، سالم ‌و کوردی- دا.

 

 توێژەر ئاماژە بە تایبەتمەندی ‌و شێوازی جیاوازی هەریەک لەو سێ شاعیرە دەکات، کە زمان دەرخەری ئەو جیاوازییەیە، بۆیە سێ رەگەزی سەرەکی شێواز دەکاتە بنەمای جیاکردنەوەی دەنگی تایبەتی شاعیرەکان:

 

یەکەم، رەگەزە بیرییەکان، کە بە تایبەتیە گشتییەکانی شێوازی دادەنێن و لە سێ ئاستدا دەردەکەوێ: راستی، روونی، وردی (بیر وردی)

 

دووەم، رەگەزە سۆزییەکان: هێز، تازەگەری، کارلێکردن‌ و خورپە.

سێیەم، رەگەزە جوانکارییەکان: مۆسیقا، کۆک ‌و نایابی، ئەفسوون.

 

سەرەتا شێوازی نالی باسدەکات، کە بیرێکی ورد و لێهاتوویی لە هەڵبژاردنی وشە و زاراوەکاندا هەبووە، بۆ ئەمەش ناو- کار دەوری سەرەکی دەبینن، لای نالی هەڵە و لادانی رێزمانی کەم دەردەکەوێ. سەبارەت بە نوێگەرێتیش دەڵێ، لەباری وشەسازییەوە، دیدەبازی بۆ چاوباز، واوەی بۆ واوەیلا، روونەبوون بۆ شەرمەزاری ‌و هتد بەکارهێناوە. بیروردییش یەکێکە لە تایبەتمەندییە دیارەکانی شیعرەکانی کە بێ زۆر لە خۆکردن وشەکانی هەڵبژاردووە:

 

شیعری خەڵکی کەی دەگاتە شیعری من بۆ ناسکی

کەی لە دیققەت دا پەتک دەعوا لەگەڵ هەودا دەکا

 

سەبارەت بە شێوازی شیعری سالم ‌و بیروردی، چەند نموونەیەک دەهێنێتەوە کە شاعیر لە نیوەدێڕی یەکەم بیروردیی خۆی دەسەلمێنێ، لەنیوەی دووەمدا باسی دەکات، بەڵام لەنیوەی دووەمیشدا دیسان بیروردیی دیکە دەبینین:

 

ئەبەد قەت سڕی ئەندامت بە تای جامەی کەتان نابێ

بەڵێ شەوقی چرا ئەڵبەت لە فانۆسا نیهان نابێ

 

شێوازێکی دیکەی سالم ئاڵۆزییە لە داڕشتن ‌و واتادا:

 

لەبی تۆ مەعدەنی مەرجانە نەک یەم

مەحەلی شکە ئەتۆ جێی یەقینی

 

ئەم شێوازە گرانە کە سالم هەڵیبژاردوە لەگەڵ دۆخی خۆی ‌و واقیعی سیاسی ئەودەم دێتەوە، بۆیە (شێوازی هیندی) بەکاردەهێنێ، شێوازێکە ناوەڕۆکێکی ناسک ‌و بیرێکی ئاڵۆزی لەپشتە، کە نیشاندانی بێزاری لە ژیان ‌و ستەمی دنیا وادەکات دۆخێکی رەشبینی زاڵبێ، ئاکامی ئەمەش خودئەزیەتدان و قوڵبوونەوە لە نیشاندانی خەم ‌و پەژارەی لێدەکەوێتەوە. شێوازێکە لای سالم پاش ‌و پێشکردنی کەرەسەکانی رستەیە، بەتایبەت کار پێش دەخات.

 

ناکەن هەوایی هیچ کەبابێ زەلیلی شەهر

بریانە بەس لەناری غەما پارەیی جیگەر

 

شێوازی شیعری کوردیش روونی و کورتبڕییە، کەمتر ئاڵۆزی، نامۆیی ‌و لادانی زمانی تێدایە.

 

چاوەکەم زانیوتە بۆچی خەو لە چاوم ناکەوێ

چونکە من پێش خزمەتم پێش خزمەتان نانوون شەوێ

 

سەردێڕی زۆر شیعری کوردی بە قسەکردن لەگەڵ بەرامبەر دەستپێدەکات، شێوازی دواندن زاڵە:

 

عەزیزان من ئەوا رۆییم لەلاتان

لە مەزڵومان بەڵا چۆڵ بێ وڵاتان

 

کوردی لەبەرئەوەی زۆربەی شیعرەکانی وەسف ‌و دڵدارین، لە بەکارهێنانی ئاوەڵناوەکاندا رێچکەیەکی تایبەتی هەیە، ئەمانە هەندێک لەو تایبەتمەندییانەن کە توێژەر بۆ هەر سێ شاعیری خستووتەڕوو، لە کۆتاییشدا ئەنجامی نامەکەی دەخاتەڕوو.