رووداو دیجیتاڵ
تورکیا ساڵێک نابێت دەستی بەسەر وێستگەی ئاوی عەلۆکدا لە حەسەکە گرتووە، بەڵام لەو ماوەیەدا حەوت جار ئاوەکەی لەسەر زیاتر لە ملیۆنێک خەڵک گرتووەتەوە. دوایین جار گرتنەوەی ئاوەکە زیاتر لە 11 رۆژی خایاند، ئەمەش وایکردووە لەو هاوینە گەرمەدا هاونیشتمانیانی رۆژئاوای کوردستان ئاوات بە پەرداخێک ئاوی پاک و شیرین بخوازن.
لە گەڕەکی ساڵحییەی حەسەکەی رۆژئاوای کوردستان، دوای ئەوەی 10 ماڵ لە بەردانەوەی ئاو لە وێستگەی ئاوی عەلۆکەوە بێهیوا دەبن بە هاوبەشی بیرێک لێدەدەن، هەوڵی دەستخستنی ئاوی شیرین دەدەن تاوەکو لەم هاوینەدا خۆیان لە بێئاوی رزگار بکەن. ئەوە تەنیا هەوڵی ئەو 10 خێزانە نییە، بەڵکو دەیان خێزانی دیکەش هەمان کاریان کردووە.
نزار تۆبال، خاوەنی ئامێری بیرهەڵکەندنە و دەڵێت، "دوایین جار کە ئاو گیرایەوە، لەو کاتەوە 500 بیر لێدراون، هەر ئامێرێکی بیرلێدان رۆژی بیرێک یان دووان لێدەدات".
ئەگەر بچیتە حەسەکە لە زۆربەی گەڕەکەکانی ئەو شارە دیمەنێک دەبینیت، ئەویش ئەوەیە کە بەشێک لە هاونیشتمانییان دەبەیان پێیە و بەدوای ئاودا دەگەڕێن.
سەرچاوەی سەرەکیی ئاوی عەلۆک لە مانگی ئۆکتۆبەری ساڵی رابردوو لەژێر دەستی تورکیادایە، لەو کاتەوە حەوت جار ئاوی وێستگەکە لەسەر ملیۆنێک و 200 هەزار کەس بڕدراوە و خەڵکیش ناچارن بە دەبە و تانکەر ئاو پەیدابکەن.
عەبدولعەزیز عیززەدین، دانیشتووی یەکێک لە گەڕەکەکانی حەسەکەیە و بە رووداوی گوت هەزار لیتر ئاو بە پێنج هەزار لیرە دەکڕن. "خەڵک بێ ئاوە، هاوکاری نییە، بووەتەوە بە سیاسەتی پێشووی حافز ئەسەد، دەزانین بۆ ئەوە وامانلێدەکەن تاوەکو جگە لە ئاو باسی هیچ شتێکی دیکە نەکەین".
تانکەرەکانی ئاوی پاک زیاتر لە جاران لە هاتووچۆدان. بەرمیلێک ئاو بە هەزار لیرە دەفرۆشرێت. پێشتر ئاوی عەلۆک 120 هەزار مەتر سێجای دەگەیشتە حەسەکە، بەڵام ئێستا ناگاتە 30 هەزار مەتر سێجا.
رۆژی 12ی تەممووزی 2020 بووڵتەنی کاژێر 11:00ی تەلەڤزیۆنی رووداو تایبەت بوو بە کێشەی ئاو لە رۆژئاوای کوردستان.
سۆزدار ئەحمەد، هاوسەرۆکی فەرمانگەی ئاوی بەڕێوەبەرایەتیی خۆسەر یەکێک لە میوانەکان بوو و رایگەیاند، حەسەکە رۆژانە پێویستی بە 80 هەزار مەتر سێجا ئاو هەیە، بەڵام لەم رۆژانەی دواییدا رۆژانە پێنج هەزار مەتر سێجا ئاویان پێنەگەیشتووە.
هاوسەرۆکی فەرمانگەی ئاوی بەڕێوەبەرایەتیی خۆسەر جگە لە لێدانی بیر، چارەسەرێکی دیکەی خێرای بۆ ئەم دۆخە نییە و دەڵێ "دەستمانکردووە بە لێدانی بیر و 50 بیر تەواوبوون، چاوەڕواندەکەین سنوور بکرێتەوە بۆئەوەی پێداویستییەکانی دابەشکردنی ئاوی بیرەکانمان بۆ بێت و بخرێنەگەڕ". سۆزدار ئەحمەد ئاماژەی بەوەکرد کە بۆ داهاتوو پرۆژەی ستراتیژیی راکێشانی ئاویان هەیە، چونکە وەک خۆی دەڵێ "بیرلێدان چارەسەر نییە و لێدانی ئەو هەموو بیرە لە دواڕۆژدا زیانی لێدەکەین".
هەرچەندە رۆژی شەممە بەشێکی ئاوی بەنداوی عەلۆک بەردرایەوە، بەڵام سۆزدار ئەحمەد دەڵێ هیچ گەرەنتییەک نییە بۆئەوەی بەردەوام بێت و گوتی "هەر پێش هاتنم بۆ بەرنامەکە پێیان راگەیاندم کە جارێکی دیکە ئاوەکە گیراوەتەوە".
لوقمان ئەحمێ، گوتەبێژی بەڕێوەبەرایەتیی خۆسەر، پێیوایە ئەوەی تورکیا بەرامبەر خەڵکی رۆژئاوای کوردستان دەیکات شەڕێکی سیاسییە و دەڵێت "سیاسەتی تورکیا ئەوەیە هەرێمەکانی رۆژئاوای کوردستان تینوو بن"، هۆکاری ئەوەش بۆ ئەوە دەگەڕێنێتەوە، کە رۆژئاوای کوردستان گەنمی جووتیارانی بە دۆلار کڕیوەتەوە لەجیاتی لیرە، هەروەها زیادکردنی مووچەی فەرمانبەرانی رۆژئاوای کوردستان"
لە قامشلۆی رۆژئاوای کوردستانیش لە هەندێک گەڕەک کێشەی ئاو هەیە، لە گەڕەکە گەورەکانی وەک سیاسی، کۆڕنیش و قودوربەگ دوو رۆژ جارێک ئاو هەیە ئەویش بە رێژەیەکی کەم. بەیار عەبدولرەحمان، ئەندامی بەڕێوەبەرایەتیی ئاوی قامشلۆ بە رووداوی راگەیاند، گرتنەوەی ئاوی عەلۆک لەلایەن تورکیاوە کاریگەریی لەسەر کانتۆنی قامشلۆش دروستکردووە.
دوای کۆنترۆڵکردنی سەرێ کانی لەلایەن سوپای تورکیا و گرووپە چەکدارەکانی سەر بە خۆی، رۆژ لە دوای رۆژ کێشەی نەبوونی ئاوی خواردنەوە لە رۆژئاوای کوردستان زیاتر دەبێت، لەبەرئەوەی وێستگەی ئاوی عەلۆک کە دەکەوێتە 10کم رۆژهەڵاتی سەرێ کانی و ئاوی خواردنەوەی ئەو ناوچەیە دابیندەکات، لەژێر دەستی گرووپە چەکدارەکانە. وێستگەکە بەرلەوەی بکەوێتە ژێردەستی گرووپە چەکدارەکان، رۆژانە 175،000 مەتر سێجا ئاوی بۆ حەسەکە و گوندەکانی باشووری ئەو شارە و تلتەمر دابیندەکرد، کە بەشی پێداویستی ملیۆنێک و 200 هەزار کەس دەبوو. بەڵام ئێستا لە باشترین بارودۆخدا تەنیا 20،000 مەتر سێجا ئاو دەگاتە شاری حەسەکە، کە ژمارەی دانیشتووانەکەی 650،000 کەس دەبێت و رۆژانە پێویستیان بە 80،000 مەتر سێجا ئاو هەیە، بەڵام ئەو بڕە تەنیا 25٪ ئاوی شارەکە دابیندەکات. مانگانەش 10،000 مەتر سێجا ئاو لە رێگەی تانکەرەوە دەگوازرێتەوە ناوچەی شەهبا، کە زیاتر لە 150،000 دانیشتووی هەیە.
بیانووی گرووپە چەکدارەکان بۆ زوو زوو گرتنەوەی ئاوی وێستگەی عەلۆک ئەوەیە کە دەڵێن هێزەکانی سووریای دیموکرات کارەبای پێویست بۆ گرێ سپی و سەرێ کانی نانێرن و بۆیە ئەوانیش ئاوەکە بەرنادەنەوە. لەکاتێکدا کارەبای ئەو ناوچانە لە ئاوی بەنداوی تشرین دابیندەکرێت کە دەکەوێتە سەر رووباری فورات لە منبج، بەڵام تورکیا پابەند نییە بە رێککەوتنی هەناردەکردنی 500 مەتر سێجا ئاو لە چرکەیەکدا کە پێشتر لەگەڵ حكومەتی سووریا لەسەری رێککەوتوون، ئەمەش کاریگەری راستەوخۆ لەسەر بەرهەمهێنانی کارەبا لەو بەنداوە دەکات و دەبێتە هۆی سەرهەڵدانی قەیرانی ئاو لە سەرتاسەری رۆژئاوای کوردستان.
بۆ نموونە ئاوی ناوچەی دێرک لە رێگەی بیر دابیندەکرێت، 50 بیر کە لە دەرەوەی شارەکە و گوندەکانی دەوروبەری هەڵکەندراون 12 هەزار مەتر سێجا ئاویان لێ دەردەهێنرێت، کە ٪100 پێداویستی شارەکە دابیندەکات، بەڵام 37 لەو بیرانە ناتوانن بەبێ کارەبای نیشتمانی کاربکەن و کاتێک گووشار لەسەر وێستگەی کارەبای سویدیک دروستدەبێت، کارەبای پێویست بۆ بیرەکان دابینناکرێت و ناتوانن پێداویستی ئاوی ناوچەکە دابینبکەن.
لە سەرتاسەری جزیرێی رۆژئاوای کوردستان 10 بەنداو هەن، کە 700 ملیۆن مەتر سێجا ئاو کۆگا دەکەن، دوای 9 ساڵ شەڕ و نائارامی لە سووریا ، ئێستا ئەو ناوچەیە بە دەست کەمئاوی و بێئاوییەوە دەناڵێنێت و مەزەندە دەکرێت کە قەیرانێکی مرۆیی لەو ناوچەیە سەرهەڵبدات و دوای کۆتاییهاتنی شەڕ قەیرانی ئاو لەو هەرێمە چارەسەر نەکرێت.
ئەوەی تورکیا لە حەسەکە دەیکات، بچووکترە لە شەڕە مێژووییەکەی ئاو لەنێوان تورکیا لەلایەک و سووریا و عێراق لەلایەکی دیکە. چونکە شەڕی رووباری فورات و پشکی هەر وڵاتێك لەو سەرچاوە ئاوییە گرنگە، سەریهەڵداوەتەوە، ئەوەش دوای کەمکردنەوەی بڕی ئاوی رووبارەکە لەلایەن تورکیاوە و دابەزینی ئاستی رووبارەکە لە سووریا بۆ کەمتر لە 25٪ی پشکی ئەو وڵاتە.
گرتنەوەی ئاو پێشێلکردنی یاسا نێودەوڵەتییەکانە، ئەوەی تورکیاش بەرامبەر دراوسێکانی بەتایبەت لەگەڵ سووریا، پێشێلکردنی رێککەوتنی ساڵی 1987ی نێوان هەردوو وڵاتە، کە رێککەوتبوون لەسەر ئەوەی تورکیا رێگەبدات لە یەک چرکەدا بڕی 500 مەتر سێجا لە ئاوی فورات بچێتە سووریا.
حەسەن مەسعود ئۆندەر، شرۆڤەکار لە ئەنقەرەوە یەکێکی دیکە بوو لە بەشدارانی دیبەیتەکەی رووداو، ئەو دەڵێ "بۆ بەکارهێنانی ئاوەکانی دیجلە و فورات بڕیارێکی دیاری یەکێتیی ئەوروپا هەیە، بەڵام تورکیا هیچ واژۆیەکی لەسەر ئەو بڕیارە نەکردووە". ئەو شرۆڤەکارە تورکە پێیوایە تورکیا سیاسەتی هاوسەنگ بۆ بەکارهێنانی ئاوی دیجلە و فورات پێڕەو دەکات، بەڵام لە وەڵامی ئەو پرسیارەی ئایا گرتنەوەی ئاو سیاسەتی هاوسەنگییە؟ گوتی "سەرچاوەی ئاوەکە کام وڵات بوو، ئەو دەتوانێ چۆنی بووێت بەکاری بهێنێت، بەڵام ناشبێ عێراق و سووریا تینووبکات". دەشڵێت "عێراق و سووریا ستراتیژی ئاویان نەبووە، بەدرێژایی هەزار کیلۆمەتر زیاتر ئاوی دیجلە و فورات بەنێو ئەو دوو وڵاتەدا دەڕۆن، کەچی جگە لەوەی بەهەدەرچوون سوودیان لێ نەبینیون بۆ داهاتوو".
لەساڵی 1989 حکومەتی تورکیا لەگەڵ عێراق رێککەوتنێکی واژۆکرد کە پشکی ساڵانەی عێراق لە رووباری فورات لە 58٪ دانرا، واتە زیاتر لە 9 ملیار مەتر سێجا لە ساڵێکدا و پشکی سووریاش لە 42٪، کە دەکاتە نزیکەی 6 ملیار و 700 ملیۆن مەترسێجا لە ساڵێکدا و پشکی تورکیاش 15 ملیار و 700 ملیۆن مەترسێجا. رێککەوتنەکە لە ساڵی 1994 لەلایەن سووریاوە لە نەتەوە یەکگرتووەکان تۆمارکرا و سرووشتێكی نێودەوڵەتی وەرگرت. ئەوە جگە لە هەردوو رێککەوتنی نێودەوڵەتی ساڵی 1966 و 1997 تایبەت بە رێکخستنی پشکی وڵاتانی دراوسێ لە پشکە ئاوییەکانی نێوانیان.
تالیب زیفا، شرۆڤەکاری سووری لە دیمەشقەوە لە دیبەیتەکەی رووداو بەرێگەی سکایپ بەشداربوو، لەبارەی رێککەوتنەکانی تورکیا و سووریا تایبەت بە ئاو گوتی: "تورکیا هیچ کاتێک پابەندی رێککەوتنەکان نەبووە و کێشەی بۆ دروستکردووین، نەک لە زەوی، داگیرکاریی لە ئاویشدا کردووە و ناوچەکان تینوو دەکات، لەرێگەی شەڕی ئاوەوە هەوڵی گۆڕینی دیمۆگرافیا دەدات".
تەنیا لەماوەی 50 ساڵی رابردوودا لە بارەگای گشتیی نەتەوەیەکگرتووەکان 150 رێکەوتننامە لەبارەی ئاو لەنێوان وڵاتان واژۆکراون.نەتەوەیەکگرتووەکان ئەوەندەی چاودێریی رێککەوتنەکان دەکات، ئەوەندە دەستوەرنادات و بۆ ئەو وڵاتانە خۆیان جێدەهێڵێت کە کێشەیان هەیە.
نیگەرانیی وڵاتان لەوەیە، تورکیا کە پەڕوباڵی بە ناوچەکەدا کردووەتەوە هەر لە عێراق و سووریا و رۆژهەڵاتی ئەفریقیا ( سۆماڵ و سوودان)، تاوەکو دەگاتە لیبیا لە باکووری ئەفریقیا، سەرچاوە ئاوییەکان وەک کارتی گوشار بەکاربهێنێت و ئەوەی کە لە گۆڕەپانەکانی شەڕدا بە چەک یەکلایینەکرێنەوە، بە سیاسەتی بەنداو و تۆربینەکانی یەکلایی بکاتەوە.
کۆمێنتەکان
وەک میوان کۆمێنتێك بنووسە یان وەرە ژوورەوە و هه‌موو خزمەتگوزارییەکان به‌كاربێنه
کۆمێنتێک دابنێ