Tahran'daki Firdevs pazarında bulunan döviz büroları, günlük kurları belirlemeden önce iki komşu ülke olan Irak ve Afganistan'daki pazarda dolar ve tümen (Tümen İran para birimi Riyal'in bir sıfır atılmış biçimidir) kurlarını kontrol ediyor.
Süleymaniye döviz piyasası, İran'ın Irak ve Kürdistan Bölgesi ile güçlü ekonomik bağları nedeniyle İran'daki iç döviz piyasası üzerinde çok büyük etkiye sahip.
Irak ile İran arasında yıllık 10 ila 12 milyar dolar arasında gerçekleşen ticaret, Süleymaniye'yi önemli bir finans merkezi haline getirdi. Hatta 2003 öncesinde, yani eski Irak rejimi döneminde bile Süleymaniye’deki iş dünyasının faaliyetleri ve tecrübeleri sayesinde Süleymaniye döviz piyasası iki ülke arasında önemli bir finans merkezi olarak kalmamış aynı zamanda büyük bir bölgesel finans merkezi haline gelmişti.
ABD'nin İran'a yönelik ekonomik yaptırımlarını sıkılaştırılması ve özellikle 2018'de yapılan nükleer anlaşmadan çekilmesinin ardından, Süleymaniye döviz piyasasının Irak ile İran arasındaki ticari ilişkilerin istikrara kavuşturulmasında rolü arttı. Süleymaniye pazarındaki dolar ve tümen kuru, Irak'ın genelindeki kuru belirler hale geldi.
ABD Hazine Bakanlığı, 2023'ün başlarından itibaren Irak'tan İran'a dolar akışını kısıtlamak için yeni önlemler aldı ve bu doğrultuda Irak Merkez Bankası üzerindeki baskıyı sürekli artırdı. Ancak Süleymaniye'deki döviz büroları kendilerini bu engellerden koruyan bir sistemle çalışıyor. Süleymaniye'den İran'a herhangi bir nakit paranın kaçırıldığını veya başka bir şekilde sokulduğunu reddediyorlar.
İran'ın Irak'a aylık ihracatı 900 milyon dolar değerinde
İran, Irak'a her ay yaklaşık 900 milyon dolar değerinde ürün ihraç ediyor. Bu miktarın yaklaşık yüzde 50'si İran'ın Irak'a yaptığı elektrik ve gaz ihracatına bağlı. Irak hükümeti bu hizmetleri Irak Ticaret Bankası'nda dinar cinsinden değerlendiriyor. İran hükümeti, ABD hükümetinin onayıyla Irak Ticaret Bankası'ndaki yaklaşık 10 milyar dolarlık mevduatı ilaç ve gıda gibi insani yardım malzemeleri satın almak için kullanabilir.
Geçtiğimiz yıl Iraklı ve Kürdistanlı iş insanları, Irak Ticaret Bankası'nda İran'ın mali kaynaklarını kullanarak İran adına yaklaşık 1 milyar dolar değerinde mal alıp ihraç etmişti.
Ancak İran'ın Irak ve Kürdistan Bölgesi'ne yaptığı, gıdadan inşaat ve endüstriyel malzemelere kadar olan ihracatın ayda yaklaşık 450 ila 500 milyon dolar değerindeki diğer yüzde 50'si İran’daki özel sektör tarafından gerçekleştiriliyor. Bu arada Süleymaniye'deki döviz büroları, yalnızca Irak ile İran arasındaki ticaretin istikrarını kolaylaştırmakla kalmayıp, aynı zamanda ABD'nin İran'a yönelik yaptırımlarını ihlal etmeyecek şekilde cazip bir sistem işlettiklerini söylüyor.
İran özel sektörü Irak'a günlük ortalama 15 milyon dolar ihracat yapıyor.
İran ile Süleymaniye arasında sanal döviz değişim sistemi
İranlı fabrika ve şirketler ihraç ettikleri malların ödemesini nasıl alıyorlar?
İran'a yönelik yaptırımlar, yabancı bir bankanın herhangi bir miktarda parayı İran bankasına transferine veya havalesine izin vermiyor. Bu nedenle İran şirketlerine Irak'taki döviz büroları, özellikle Süleymaniye'deki bürolar üzerinden günde yaklaşık 15 milyon dolarlık cazip ve verimli bir sistem üzerinden işlem yapılıyor.
İran'a herhangi bir nakit transferi veya havalesi yapılmadan işleyen bu sistem, büyük ölçüde verimli ve başarılı olmuş durumda. Örneğin İranlı bir şirket Kürdistan Bölgesi'ne ve Irak'a 600 milyon İran Tümeni (yaklaşık 10.000 dolar) değerinde gıda ihraç ettiğinde, Iraklı alıcı tüccar Süleymaniye'deki döviz bürosuna 10.000 dolar yatırır ve İranlı mal sahibine ait hesabı halleder. Süleymaniye'deki döviz bürolarının İran'da ortağı veya temsilcisi bulunur ve İran'daki ortak, İranlı şirketin hesabına 600 milyon Tümen yatırır.
Geriye Süleymaniye'deki döviz bürosunun İran'daki temsilcisi ve ortağıyla birlikte hesaplarını temizlemek kalıyor.
Bu, sürecin yalnızca bir yönü. İranlı bir fabrika Türkiye'den, Çin'den, BAE'den ya da başka bir ülkeden hammadde ithal etmesi gerektiğinde bu ülkelere dolar göndermek zorunda kalıyor. Tabi bunu İran'daki bankalar ve döviz büroları aracılığıyla yapamadığı için yine Süleymaniye'deki döviz büroları bunu yapıyor.
Bu sefer Süleymaniye’deki döviz bürosunun İran'daki ortağı, Süleymaniye ofisine, İran şirketi veya fabrikasının talebi üzerine 10.000 doları Türkiye, BAE veya Çin'e aktarma talimatı vererek Süleymaniye ofisi ile hesabını temizliyor. Bu sadece bir işlem, ancak günde bu şekilde yüzlerce, hatta binlerce işlem yapılıyor ve sonuçta nakit para transferine gerek kalmadan Irak ile İran arasında ticareti kolaylaştıran sanal bir sistem ortaya çıkıyor. Hatta çoğu zaman bu rota İranlı iş insanları ile ve BAE, Türkiye ve Çin'den iş insanları arasındaki ticaret için kullanılıyor.
Süleymaniye'deki döviz büroları sadece İranlı ve Iraklı iş insanları arasında bir köprü rolü üstlenmekle kalmıyor, aynı zamanda İranlı iş insanları ile Türk, BAE ve Çinli iş insanları arasında bir iletişim ve hesaplarını temizleme noktası haline de geliyor. Mesela Süleymaniye büroları ile İran'daki ortakları arasında bir hesap kitap meselesi olursa bunu BAE ve Türkiye gibi ülkelerde genellikle aylık ve haftalık olarak bu işlem üzerinden temizliyorlar.
Bu şekilde Irak'ta, özellikle Süleymaniye'de bulunan döviz bürolarında, herhangi bir fiziki para transferi yapılmadan, ayda yaklaşık yarım milyar dolar işlem yapılıyor ve tüm işlemler aslında bir kişinin adından ya da bir kişinin banka hesabından başka bir kişinin banka hesabına aktarılan rakamlardan oluşuyor.
Süleymaniye döviz piyasasının İran tümeni fiyatı üzerindeki etkisi
Süleymaniye pazarında İran Tümeni üzerindeki arz ve talebi günlük olarak değişiyor ve bu da Süleymaniye pazarında ABD dolarının İran para birimi karşısında döviz kurunu etkiliyor. Süleymaniye döviz piyasasında İran para birimine olan arz ve talep, Iraklı bir iş insanı tarafından İranlı bir şirkete devredilmek üzere satın aldığı miktara bağlıdır. Ya da tam tersi, İranlı iş insanı veya şirketin Süleymaniye döviz büroları tarafından üçüncü bir ülkeye aktarılması gereken dolar cinsinden siparişlerinin miktarına bağlıdır.
Dolayısıyla Süleymaniye’de doların fiyatı İran’daki iç para piyasasını etkiliyor. Bu durum Süleymaniye piyasasındaki dolar ve tümen birimi kurunun İran'da dolar kurunu belirlemesine neden oluyor. Süleymaniye piyasasında dolar ve tümen kurundaki değişim, İran'ın dış ülkelerle, özellikle de komşularıyla olan dış ticaretinin hareketine işaret ediyor.
İran'ın başta Çin, BAE, Irak ve Türkiye gibi ana ticaret ortakları olmak üzere, diğer ülkelere ihracatının artması Süleymaniye ve Irak döviz piyasalarında İran para birimine olan talebi de artırıyor. Böylece Süleymaniye piyasasında İran Tümeni’nin ABD doları karşısında döviz kuru yükseliyor veya tam tersine düşüyor.
Sonuç olarak arz ve talep faktörlerinin yanı sıra psikolojik piyasa iklimi ve jeopolitik ortam da Süleymaniye ve iç piyasalarda doların ve İran para biriminin fiyatını etkiliyor. Açıktır ki İran ile Batılı ülkeler arasında, örneğin ülkenin nükleer meselesiyle ilgili ilişkiler kötüleştiğinde, Süleymaniye pazarında İran para biriminin satın alınması veya transfer edilmesine yönelik talep de azalıyor ve bu da İran parasının değer kaybetmesine neden oluyor.
* Omer Ahmed – Rûdaw Ekonomi Bölümü Müdürü
Yorumlar
Misafir olarak yorum yazın ya da daha etkili bir deneyim için oturum açın
Yorum yazın