Dersim’in feryadına giden Şeyh Abdurrahim ve 1937 Bismil Olayı-1

Aslında bu konuyu olayın yıldönümü olan 17-18 temmuzda yazacaktım fakat Lozan Antlaşması’nın yüzüncü yılı nedeniyle yazdığım yazılar araya girince, konuyu biraz gecikmeli olarak ele almak durumunda kaldım. 17-18 Temmuz 1937’da, çok eski bir yerleşim yeri olan Bismil’in Yukarı Salat köyü yakınlarında, yakın tarihimizi ilgilendiren önemli ve önemli olduğu kadar da trajik bir olay, bir katliam yaşanır. Dersim hareketinin feryadına yetişmek isteyen Şeyh Abdurrahim ve on dört arkadaşı, belirtilen bölgede içeriden gelen bir ihbar üzerine pusuya düşürülmüş ve dava arkadaşlarıyla birlikte buğday tarlasında yakılarak öldürülmüşler.

Bu olaya o dönemde tanıklık etmiş yerel kaynaklara da dayanarak yaşandığı tarihi süreç, öncesi-sonrasında Kürdistan’da yaşanan gelişmeler ve olayın oluş şekli bir bütün olarak incelendiğinde, makûs tarihimizin ne kadar acıklı ve karanlık halkalarının olduğu daha açık bir şekilde anlaşılacaktır.

Bismil olayını, bu grubun lideri konumunda olan Şeyh Said’in küçük kardeşi Şeyh Abdurrahim’i tanıtmakla başlamanın, olayın mahiyeti ve öneminin daha iyi anlaşılmasına katkı sağlayacaktır. Erzurum Hınıs’ta ikamet eden Şeyh Mahmut Feyzi’nin yedi erkek çocuğu vardı: Said, Bahattin, Diyaddin, Necmettin, Mehmed Tahir, Mehmed Mehdi ve Abdurrahim.[1] Abdurrahim Şeyh Mahmut Feyzi’nin küçük oğluydu, “1897’de Hınıs ilçesine bağlı Kolhisar köyünde dünyaya gelmiş ve annesi Anzarlı Şeyh Mehmed’in kızı Asiye hanımdır.”[2] Şeyh Mahmut Feyzi, Palo’dan Hınıs’a göçer ve orada bir köy satın alarak hayvancılık ve ticaretle uğraşmış ve Birinci Dünya Savaşı başlamadan önce orada vefat etmiştir.

Birinci Dünya Savaşı başladığında, peyderpey Erzurum da dahil olmak üzere Serhat bölgesi büyük oranda Rusların denetimine geçmeye başlar. Bölgedeki hükümet yetkilileri özellikle Kars, Erzurum ve Van civarındaki büyük nüfuslu aileleri bölgeden uzaklaştırmak istiyorlar, bu amaç doğrultuda binlerce Kürd aile ve aşiret mensubu bölgeden uzaklaştırılır. Bu ailelerin büyük çoğunluğu Batı illerine sürülür, Şeyh Mahmut’un ailesi de ilişkileri vesilesiyle Kolhisar’dan Diyarbakır’ın Eğil nahiyesine bağlı Piran’a (bugünkü Dicle’ye) giderler ki o zamanlar tenha bir köydü. Savaş bitikten sonra ailenin büyük kısmı Kolhisar’a dönerken, Abdurrahim Piran’dan evlendiği için orada kalır. 

Dedesi Şey Ali Paloyî, Kürdistan’ın ileri gelen alimlerinden biriydi, Mevlana Halid-i Kurdî tarafından bölgedeki Nakşibendi tarikatının postnişini olarak tayin edilmişti. Nakşibendi tarikatına bağlı olarak yaşadığı Bismil’in Çılsıtun köyönde bir medrese kurmuştu ve burada ağırlıklı olarak Kürdistan’ın diğer bölgelerindeki medreselerde ders verecek dersiamlar eğitiliyordu. Aile eskiden beri Kürdistan’daki eğitim faaliyetlerini büyük önem veriyordu, Şeyh Said’in kendisi de bu medreselerde yetişmişti ve daha sonra yetiştiği bu medreselerde dersiam olmuştu. Şeyh Said’in küçük biraderi Abdurrahim de, ağabeyinin öğrencisi olarak bu medreselerde yetişmişti, iyi derecede Arapça ve Kürdçenin iki lehçesini; Kurmanci ve Dımıli’yi (Zazaca’yı) iyi bilirdi.

Abdurrahim Piran’dan evlendiği için Savaş sonrasında da artık orada kalır. Abdurrahim Piran eşrafından Zülfî Ağa’nın kızı Medine Hanım’la evlenmiş. Daha sonra Medine Hanım’dan üçü erkek ve ikisi de kız olan beş çocuğu olur; Zülküf, Mahmud Feyzi, Şahabeddin ve kızları Şefika ile Asiye.[3] Şeyh Abdurrahim daha sonraları ikinci bir evlilik daha yapmış ve ikinci eşinin adı da Zuhre Hanım’dır.

Cigerxwin, 1925 hareketinden sonra karşılaştığı Şeyh Abdurrahim’i şöyle tarif ediyor:

“Şeyh Abdurrahim, ten rengiyle esmer biriydi, yüzü eskimiş pürüzlü taş rengine benziyordu. Alnının kırışıklıkları insana korku veriyordu, yüzünden ve çehresinde yiğitlik damarları görünüyordu.”[4] 

1925 Kürd milli hareketi, henüz gerekli hazırlıklar tamamlanmadan, Şeyh Said’in küçük kardeşi Şeyh Abdurrahim’in ikamet ettiği Piran’ı ziyareti esnasında, 8 Şubat’ta 1925’te Diyarbakır merkeze bağlı küçük bir jandarma birliğinin müdahalesi sonucu düşünülen zamandan önce başlamış oldu. Diyarbrkir’deki Kürdistan İstiklal Komitesi şube başkanın olan Doktor Fuad ve arkadaşları tarafından olayı kontrol etmek amacıyla bazı girişimlerde bulunulduysa da başarılı olunamadı, artık ok yaydan çıkmıştı. Şeyh Said Efendi artık sadece bir ruhani lider değil, başlayan hareketin siyasi lideri ve bütün Kürt güçlerinin başkomutanıydı artık.

Şeyh Said ve beraberindekiler ilk olarak Dara Hênî (Genc’i) ele geçirdiler, Modan aşireti reisi Faki Hasan da kaymakam olarak tayin edildi. Hareket kısa bir süre içerisinde Kuzey Kürdistan’ın geniş bir alanına yayıldı, birçok ilçe ve il yönetimleri Kürdlerin kontrolüne geçti. Hedef toplanan bütün güçlerle Diyarbekir’i ele geçirmek ve Diyarbekir ele geçirildikten sonra bağımsız bir Kürd devleti ilan edilecekti.[5]

Hareket Piran’da Şeyh Abdurrahim’in ikamet ettiği yerede başladığından dolayı, kendisi baştan son kadar hareketin farklı aşamalarında komutan düzeyinde kuzey cephesinde yer almıştır. “Şeyh Said’in kardeşi Abdurrahim, Maden’i aldı (29 Şubat), Siverek’ten Şeyh Eyüp ve 500 adamının yardımıyla önemli bir kasaba olan Eerxanî’yi aldılar ve güneye ilerleyip en önemli hedef olan Diyarbekir’i kuşatmak istiyorlardı.”[6] Hanili Salih Bey ile birlikte komuta ettikleri Kürd güçleri, 7-8 Mart günü şehir merkezini ele geçirmek için yeni bir hamle girişiminde bulundular ancak başarıya ulaşamadılar. Bu arada farklı yollardan içeri girebilen bazı küçük gruplar da istenen başarıyı sağlayamamış.

Bu arada Cumhuriyet yönetimi Fransa’yla yapmış olduğu anlaşmayla, kısa bir süre içerisinde trenle Suriye üzerinden bölgeye yeni asker göndererek Diyarbekir şehir merkezi ve çevresindeki tahkimatı güçlendirip saldırıya geçince, bölgedeki Kürt kuvvetleri geri çekilmek zorunda kalır. Kürd kuvvetleri ve liderleri, merkezi ve stratejik bir öneme sahip olan Diyarbekir’de hedeflenen amaca ulaşamadığından, denilebilir ki buradaki kırılma, Kürd cephesi içerisinde de bir kırılmanın oluşmasına neden oldu. Diyarbekir cephesinde yaşanan kırılmaya, mühimmat yetersizliği, hareketin askeri ve siyasi lider kadrosu arasında ortaya çıkan anlaşmazlık ve ayrışmalar, aşiret liderleri ve nüfuslu diğer ailelerin verdiği destek sözlerini yerine getirmemesi, gerekli dış desteğin da sağlanamaması eklenince başkaldırı hareketi hedeflenen amaca ulaşamamış.

Bundan sora Şeyh Said ve beraberindeki komuta heyetiyle Serhad bölgesine, Cibran aşiretinin yoğun olduğu Muş ve Gimgim (Varto) kazası kırsalına çekilirler. Burada bölgedeki örgüt liderleri ve aşiret reislerinin iştirakiyle geniş katılımlı bir değerlendirme toplantısı yapılır. 11 Mart’ta Şeyh Ali Rıza ve Şeyh Abdullah kuvvetleri tarafından Gımgım (Varto) denetim altına alınır ancak yaklaşık iki hafta sonra tekrar hükümet güçlerinin kontrolüne geçer. Böylece Doğu ve Batı cephelerinde artarda alınan yenilgiler, hareketin lider kadrosunun önemli bir kısmında başarısızlık ve umutsuzluk havasını oluşturur. Yapılan değerlendirme sonucu, İran’a geçip oradan hareketi sürdürme düşüncesi çoğunluk tarafından desteklenir. Geçişi daha az bir riskle sağlayabilmek için grup iki kısma ayrılır. Bunun için gerekli hazırlıklar yapılırken, 15 Nisan 1925 günü Şeyh Said ve beraberindeki grup Çarbihur bölgesindeki Abdurrahman Paşa köprüsünden geçerken, Binbaşı Kasım ve adamları, Şeyh Said’i ile yanındakileri etkisiz hale getirip tutuklayarak Türk askeri birliğine teslim eder.

Bu aşamadan sonra bir kısım Kürd kuvvetleri Şeyh Ali Rıza ile birlikte İrana geçer ve Şey Abdurrahim ve amcası Şeyh Mehdi’nin de içinde bulunduğu diğer bir kısım Kürd savaşçıları da önce Hat’ın alt kısmına ve oradan da Güney Kürdistan’a geçerler. İçeride kalanlar ise, farklı bölgelerde küçük gruplar halinde Ağrı hareketi başlayana kadar çete savaşını sürdürürler.

Bu yazının esas konusu 1925 Kürd milli hareketinin değerlendirmesi olmadığı için, burada diğer cephelerdeki gelişmelere ve hareketin ayrıntılarına girmek istemiyorum. Önümüzdeki yazıda, Şeyh Abdurrahim ve Şeyh Mehdi’nin Güney Kürdistan’da bulundukları dönemden, 1928’de Türkiye Cumhuriyeti’nin çıkardığı affa kadarki dönemi değerlendirmeye çalışacağım.

(Devam edecek)

(Yazılar, yazarların görüşlerini yansıtmaktadır. Rûdaw Medya Grubu'nun kurumsal bakış açısıyla örtüşebilir ya da örtüşmeyebilir.)

• Paylaş
• Share on Facebook
• Share on Twitter
• Share on Whatsapp
• Share on Telegram
• Share on Viber
• Share on Messenger