ŞEYHBIZINİ LEHÇESİ-'Geçişli Fiillerde Nesne'

Mehmet Emin Özgür 

Bu yazımızda fiil çekimlerinde nesne eklerinin geçişli fiillere nasıl geldiğini ele alacağız.

Şeyhbızıni lehçesinde bir varlık, eşya veya herhangi bir şey fiilden etkilenen öge olarak yani “nesne” olarak söze konu olduğunda cümle içinde her seferinde tekrar tekrar ifade etmek yerine ekler yoluyla fiilde belirtilir. Geçişli fiil, söz içinde bilinen ya da kendisinden daha önce bahsedilen nesneye atıf yapıldığı durumlarda fiil nesnenin ekini alır. Fakat şunu özellikle belirtmek gerekir ki aynı cümlede nesne hem bir öge şeklinde hem de ekler yoluyla fiilde belirtilemez. Geçişli fiiller, kip ve zaman çekimlerin tümünde nesne ekini alabilir.

a- “Verke le ver çêwiman wî. Ke gurge, verke çûn girt û verke çûn bird, nedînê.” Kuzu gözümüzün önündeydi. Kurt, kuzuyu nasıl tutup kuzuyu nasıl aldığını görmedik.

b- “Verke le ver çêwiman wî. Ke gurge çûn girtê û çûn birdê, nedînê.” Kuzu gözümüzün önündeydi. Kurdun kuzuyu nasıl tutup aldığını görmedik. 

Yukarıdaki a örneğinde “verk (kuzu)” ismi her cümlede ayrı ayrı belirtilmişken b örneğinde -ê eki ile fiilde ifade edilmiştir. Ayrıca “Kurdun kuzuyu alıp götürme” olayı anlatıcının gördüğü şey (nesne) olduğu için dîn/dîyin (görmek) fiilinde “nedînê- onu görmedik” şeklinde ek yardımıyla fiilde belirtilmiştir. Yukarıdaki iki örnek anlam olarak aynı şeyi ifade etse de ikinci örnekte (b) daha pratik ve daha akıcı bir anlatım vardır.

“Min pirtale şûrtim.-Ben elbiseleri yıkadım.”  cümlesindeki nesne fiilde ekler yoluyla belirtilmek istendiğinde cümlenin nesnesi olan “pirtal (elbise)” ismi cümleden çıkarılır, nesne 3. tekil şahıs olduğu için de fiile 3.tekil nesne eki getirilir ve “Min şûrtimê.-Ben onu yıkadım.”  şeklinde ifade edilir. “Ben elbiseleri yıkadım.” cümlesi “Min pirtale şûrtimê.” şeklinde nesne hem bir öge şeklinde hem de ekler yoluyla fiilde belirtilemez.

Nesne için  “-(i)m,-(i)t, -ê, -(i)man, -(i)tan, -êyan”   iyelik ekleri kullanılır. Nesneyi bildiren bu ekler her zaman özne eklerinden sonra fiilin sonuna gelir. Birleşik fiillerde ise birleşik fiildeki isim ve isim soylu kısma gelir.

Şeyhbızıni lehçesinde nesne için kullanılan ekler:

 

 

1. kişi (ben, biz)

2. kişi (sen, siz)

3. kişi (o, onlar)

tekil

-(i)m

-(i)t

-ê

çoğul

-(i)man

-(i)tan

-êyan

 

 

 

 

 

 

Öznesi ikinci tekil kişi (sen), nesnesi ise üçüncü tekil kişi (o) olan geçişli fiillerde özne ve nesne ekleri özdeşir ve tek ekmiş gibi söylenir. Bu durumda fiildeki -ê eki hem özne olan 2. tekil şahsı hem de nesne olan  3. tekil şahsı karşılar.  Birleşik fiillerde nesne eki fiildeki isim ve isim soylu sözcüğe geldiği için bu özdeşlik ortadan kalkar.

Tu şûrtê: 1- Sen yıkadın, 2- Sen onu yıkadın.

Tu xwardê: 1- Sen yedin, 2- Sen onu yedin.

Tu birdê: 1- Sen götürdün, 2- Sen onu götürdün.

Nesneye atıf söz konusu olduğu için nesne için kullanılan ekler (birleşik fiiller hariç) önüne -ê ilgi zamirini alarak işlevini yerine getirir. Birleşik fiillerde -ê ilgi zamirini kullanılmaz.

“Xistin (düşürmek)” ve “terkirdin (ıslatmak)” fiilleri üzerinden nesne eklerine ve bu eklerin fiildeki yerine göz atalım. Koyu renkle belirttiğimiz ekler nesne ekleridir.

ÖZNE

NESNE

Min (Ben)

Tu (Sen)

Ewî (O)

Îme (Biz)

Îwe (Siz)

Ewane (Onlar)

Min (Beni)

-

Dixêm

Dixîkêm

-

Dixinêm

Dixinêm

Tu (Seni)

Diximêt

-

Dixîkêt

Dixînêt

-

Dixinêt

Ewî (Onu)

Diximê

Dixê(Ê)

Dixîkê

Dixînê

Dixnê

Dixinê

Îme (Bizi)

-

Dixêman

Dixîkêman

-

Dixinêman

Dixinêman

Îwe (Sizi)

Diximêtan

-

Dixîkêtan

Dixînêtan

-

Dixinêtan

Ewane(Onları)

Diximêyan

Dixêyan

Dixîkêyan

Dixînêyan

Dixinêyan

Dixinêyan

 

ANLAMI

Ben,

seni/onu

sizi/onları

düşürüyorum.

Sen,

beni/onu

bizi/onları

düşüryorsun.

O,

beni/seni/onu

bizi/sizi/onları

Düşürüyor.

Biz,

seni/onu

sizi/onları

düşürüyoruz.

Siz,

beni/onu

bizi /onları

Düşürüyorsunuz.

Onlar,

beni/seni/onu

bizi/sizi/onları

düşürüyorlar.

 

ÖZNE

NESNE

Min(Ben)

Tu (Sen)

Ewî (O)

Îme (Biz)

Îwe (Siz)

Ewane (Onlar)

Min(Beni)

-

Terim kirdê

Terim kird

-

Terim kirdin

Terim kirdin

Tu(Seni)

Terit kirdim

-

Terit kird

Terit kirdîn

-

Terit kirdin

Ewî(Onu)

Terê kirdim

Terê kirdê

Terê kird

Terê kirdîn

Terê kirdin

Terê kirdin

Îme(Bizi)

-

Teriman kirdê

Teriman kird

 

Teriman kirdin

Teriman kirdin

Îwe(Sizi)

Teritan kirdim

-

Teritan kird

Teritan kirdîn

-

Teritan kirdin

Ewane(Onları)

Terêyan kirdim

Terêyan kirdê

Terêyan kird

Terêyan kirdîn

Terêyan kirdin

Terêyan kirdin

 

ANLAMI

Ben,

seni/onu

sizi/onları

ıslattım.

Sen,

beni/onu

bizi /onları

ıslattın.

O,

beni/seni/onu

bizi/sizi/onları

ıslattı.

Biz,

seni/onu

sizi/onları

ıslattık.

Siz,

beni/onu

bizi /onları

ıslattınız.

Onlar,

beni/seni/onu

bizi /sizi/onları

ıslattılar.

 

Yukarıdaki örneklerde fiilde koyu renkle gösterdiğimiz ekler nesneye ait eklerdir. Görüldüğü üzere nesne ekleri özne eklerinden sonra fiilin sonuna gelmiştir. Birleşik fiilde (terkirdin) ise fiildeki isim kısmına gelmiştir.

Geçişli fiiller, cümle içinde bir öge şeklinde belirtilen nesnenin ekini alamayacağına değinmiştik. Bunun tek bir istisnası vardı. O da şudur:

Söz diziminde nesne, özneden önce belirtildiğinde geçişli fiil nesnenin ekini alır. Nesneyi vurgulamak ve nesne ile ilgili açıklama yapmak istendiği durumlarda nesnenin özneden önce kullanıldığını da belirtelim.

“Îwe Rustem girtêtan - Sizi Rüstem tuttu.”  cümlesinde nesne (îwe) özneden (Rustem) önce belirtildiği için “girtin (tutmak)” fiili “îwe” nesnesine  ait -êtan ekini almıştır.

Özne-Nesne-Fiil                     Anlamı                       Nesne- Özne -Fiil                               Anlamı

Ehmed min diwerî.-     Ahmet beni götürüyor.            Min Ehmed  diwerîkêm. -       Beni, Ahmet götürüyor.

Ehmed tu diwerî.-        Ahmet seni götürüyor.            Tu Ehmed  diwerîkêt. -           Seni, Ahmet götürüyor.

Ehmed ewî diwerî.      Ahmet onu götürüyor.            Ewî Ehmed  diwerîkê. -           Onu, Ahmet götürüyor.

Ehmed îme diwerî-      Ahmet biz götürüyor.              Îme Ehmed  diwerîkêman. -   Bizi, Ahmet götürüyor.

Ehmed îwe diwerî.-     Ahmet sizi götürüyor.              Îwe Ehmed  diwerîkêtan. -      Sizi, Ahmet götürüyor.

Ehmed ewane diwerî.-  Ahmet onları götürüyor.        Ewane Ehmed  diwerîkêyan.-  Onları, Ahmet götürüyor.

Aşağıda çeşitli kişilerle Şeyhbızni lehçesiyle yapılan görüşmelerden aldığımız bazı örneklerle nesne fiilde nasıl bildirildiğine beraber bakalım:

“(Pese) çar çar pese didwêtîn. Dihawirdînê, dikirdînê le makîna. Je makîna we dwî yo dikirdînê we pendîr. Je pendîre we dwî yo dinaynê de kupe. Ra zimistan deldigirtînê” - Koyunları sağardık, (sütünü) getirirdik, onu (sütü) makineden geçirirdik. Makine işleminden sonra onu (sütü) peynire yatırırdık. Peynir işleminden sonra onu (peyniri) küpe yatırırdık. Kış için onu (peyniri) kaldırırdık.”1

Yukarıdaki örnekte görüşmede konuşan kadın, sağdığı “süt(şîr)” ve yaptığı “peynir (pendîr)”i bu kastederek nesneleri üçüncü tekil “-ê” eki ile fiilde bildirmiştir.

1- “Genime dibirdîn. Diçîyayn we asîyawe. Dikirdînê we ard.- Buğdayı götürürdük. Değirmene giderdik.  Onu(buğdayı) un yapardık.”2

2- “Lastîk de paman wî. Lastîkeman ke didirîya , koşkare jî hewî. Pînê  dikirdîn.

Ayaklarımızda lastik ayakkabılar vardı. Lastiklerimiz yırtılırdı, ayakkabı tamircisi de vardı. Onu(lastik ayakkabıyı) yama yaptırırdık.”3

3- “-Pirçi dwêtgel açix wî yan girîyag wî?

-Pirçêyan girîyag wî ama diowînandinê. Hevdê salî bîst salî didanêyan we şû.”

- Kızların şaçları açık mı yoksa örtülü müydü?

Saçları kapalıydı ama onu (saçları) örerlerdi. On yedi yirmi yaşlarında onları (kızları) evlendirirlerdi.”4

4- “Diçîyayn we meytewa. Mesela min çîm. Je ûçe elgirtinêm- Okula giderdik. Mesela ben gittim. Üçte iken beni (okuldan) aldılar.”5

5- “Tepike dikirdîn, bazma dikirdîn, bin pese delkendîn. Zimistan jî disûzandînê – Tezek yapardık, koyun sürüsünün yattığı yeri kaldırırdık. Kışın onu (tezeği) yakardık.” 6

6- “Nêzîki sed pesim hestin. A diwerimê û dîyarimê. – Yüze yakın koyunum var. İşte onları (koyunları) getirir, götürürüm.” 7

Yukarıdaki örneklerde görüşmede konuşan kişiler kendi cümlelerinde “genim (buğday), lastik (lastik ayakkabı), pirç (saç), dwêtgel (kızlar), min (ben), tepik (tezek), bazme (tezeğin bir çeşidi), pes (koyun sürüsü)” nesnelerini ekler yoluyla fiilde bildirmişlerdir. 

Kurmanci ve Zazaki lehçelerinde sadece geçmiş zaman geçişli fiiller nesneye (ergatif) göre çekime girdiğinde fiil nesne ekini alır. Fiil nesneye göre çekime girdiğinde öznenin ekini almaz.

Sorani lehçesinde ise ergatif yapı hesaba katmazsak fiilin nesne eki alma durumu Şeybızıni lehçesindekiyle hemen hemen aynıdır. Soranide nesne ekleri fiilin önüne gelen kip ve zaman ekleri ile fiilin arasına gelir. Özne eki ise fiilin sonuna gelir. Kip ve zaman eki bulunmayan geçmiş zaman çekimlerinde ise nesnenin eki özne ekinden önce fiilin sonuna gelir.

KURMANCİ

ZAZAKİ

SORANİ

ŞEYHBIZINİ

Anlamı

(ergatif yapıda)

(ergatif yapıda)

 

 

 

Te ez dîtim

To ez dîya

Dîtimit

Dîyêm

Sen beni gördün.

Te ew dît

To o dî

Dîtit

Dîyê(ê)

Sen onu gördün.

Te em dîtin

To ma dîyî

Dîtimanit

Dîyêman

Sen bizi gördün.

Te ew dîtin

To ê dîyî

Dîtiyanit

Dîyêyan

Sen onları gördün.

 

 

 

 

 

 

 

 

 Yukarıdaki örneklerde fiilde koyu renkle gösterdiğimiz ekler nesneye ait eklerdir.

KAYNAKÇA:

1,7- https://youtu.be/CVF6wFrqu58?si=x_dJ5vmF6TmE0rbu

2,3,4,5,6-  https://youtu.be/pqawaMrBLfo?si=BAFPIWaQ7QXnPTvQ

Sorani cümle çevirileri: Qendîl Şêxbizinî- Sorani Dil Eğitim Öğretmeni

Kurmanci lehçesine ait örnekler Prof. Dr. Kadri Yıldım’ ın Kürtçe Dilbilgisi kitabından alınmıştır.

(*) Mehmet Emin Özgür (Şeybızıni Aşireti mensubu/Haymana –Ankara)

 

(Yazılar, yazarların görüşlerini yansıtmaktadır. Rûdaw Medya Grubu'nun kurumsal bakış açısıyla örtüşebilir ya da örtüşmeyebilir.)