ڤاكسینی كۆرۆنا كەی ئامادەدەبێت و دەست كێ دەكەوێت؟

ژیانی ملیۆنان كەس و چارەنووسی ئابووری جیهان و لەوێشەوە بژێوی سەتان ملیۆن كەس بەستراوەتەوە بە دۆزینەوەی ڤاكسینی ڤایرۆسێك كە ئەوەندە بچووكە ملیۆنان گەردیلەی دەتوانن لە خانەیەكی لەشی مرۆڤدا خۆیان حەشار بدەن. ئەم ڤایرۆسە حكومەت و كۆمپانیاكانی دەرمانسازی ناچاركردووە چەندین ملیار دۆلار بخەنە گرەوی دروستكردنی ڤاكسینەوە، لەكاتێكدا مێژوو سەلماندوویەتی ئەمە گرەوێكە چانسی سەركەوتن تێیدا زۆر كەمە. 

 

كۆمپانیاكانی دەرمانسازی پرۆسەی تاقیكردنەوەیان خێراتر كردووە، هەندێكیان لەئێستاوە داوای كڕیارەكانیشیان وەرگرتووە، هەرچەندە رەنگە ڤاكسینەكەیان هیچ كات نەگاتە بازاڕەكان. جیا لەمە دروستكردنی ڤاكسین بۆ پەتایەكی نوێ پێویستی بە رێكخستنەوەی تاقیگەكان و هێنانی ئامێری نوێی پشكنینە. 

 

پۆڵ ستۆفڵز، بەرپرسی ئۆفیسی زانستی لە كۆمپانیای جۆنسن&جۆنسن J&J، بە ئاژانسی رۆیتەرزی بەریتانی راگەیاندووە "قەیرانەكەی جیهان ئەوەندە گەورەیە كە هەموومانی ناچاركردووە ئەوپەڕی سەركێشی بكەین، بۆ ئەوەی بەلكو ئەو نەخۆشییە بوەستێنین، ئەگەر هەوڵەكەمان سەرنەگرێت، ئەوە زۆر خراپ دەبێت". كۆمپانیاكەی ستۆفڵ یەكێك لە هاوبەشەكانی حكومەتی ئەمریكایە بۆ دروستكردنی ڤاكسینی كۆڤیدـ 19. 

 

مێژوو سەلماندوویەتی تەنیا 6٪ی ئەو كۆمپانیایانەی قۆڵ لە دروستكردنی ڤاكسین هەڵدەكەن، لە هەوڵەكانیاندا سەركەوتوو دەبن، ئەوەش دوای پرۆسەیەكی درێژ كە ساڵانێكی زۆر دەخایێنێت.

 

 

بەڵام كۆڤیدـ 19 و ئەو زیانەی لە ئابووریی جیهانی داوە، نۆرمەكانی دروستكردنی ڤاكسینی گۆڕیوە. ئێستا هەموو هەوڵەكان بۆ ئەوەن لە ماوەی 12 بۆ 18 مانگ ڤاكسینەكە بدۆزرێتەوە، تاقیبكرێتەوە و بە قەبارەی چەند سەت ملیۆنی بخرێتە بازاڕەكانەوە. 

 

ئاژانسە بەریتانییەكە لەگەڵ زیاتر لە 30 سەرۆكی كۆمپانیای دەرمانسازی، بەرپرسانی تەندروستیی وڵاتان و شارەزایانی بەرەنگاربوونەوەی پەتا جیهانییەكان قسەی كردووە، كە هەموویان جەخت لەوە دەكەنەوە ئەو سەركێشییەی ئێستا بۆ دروستكردنی ڤاكسینەكە نەك هەر بۆ ئەوەیە ڤاكسینەكە بەخێرایی دروستبكرێت، بەڵكو بۆ ئەوەشە بەزووترین كات و لەگەڵ پەسندكرانی دابەشبكرێت. 

 

 

 

حكومەتەكان و رێكخراوەكان لەنێوان زیاتر لە 100 هەوڵی دروستكردنی ڤاكسیندا، وەبەرهێنانی خۆیان تایبەت كردووە بەوانەی ئەگەری سەركەوتنیان زۆرە، بەڵام تەنیا چەند دانەیەكی كەمیان گەیشتوونەتە قۆناخی تاقیكردنەوەی ڤاكسینەكە لەسەر مرۆڤ، كە بە قۆناخی سەركەوتن یان شكستی ڤاكسینەكە دادەنرێت. 

 

لە سەرەتاكانی سەرهەڵدانی پەتای كۆڤید-19ەوە یەكێك لە نیگەرانییەكان ئەوەبووە كە تەنانەت ئەگەر هەوڵی دروستكردنی ڤاكسینەكە سەركەوتووش بێت، ئەوە بەرهەمهێنانی بەكۆمەڵی ڤاكسینەكە و دابەشكردنی لەسەر ئاستی جیهان كاتێكی زۆری دەوێت. 

 

ریچارد هەچێت، سەرۆكی هاوپەیمانێتی تازەگەری لە ئامادەیی بۆ پەتای جیهانی CEPI لە لێدوانێك بۆ ئاژانسە بەریتانییەكە ئاماژە بۆ ئەوە دەكات كە "ئێمە دەمانەوێ لەبەرەی پێشەوەی وەبەرهێنان بین، بۆیە دەمانەوێ سەركێشی بكەین و پێش ئەوەی بزانین ڤاكسینەكە كاریگەری دەبێت، توانای بەرهەمەمهێنانی دەیان یان سەتان ملیۆن بەشە دەرمانمان هەبێت". 

 

هاوپەیمانێتی CEPI بە هاوكاری كۆمەڵێك سپۆنسەر لە بەریتانیا، كەنەدا، بەلجیكا، نەرویج، سویسرا، ئەڵمانیا و هۆڵەندا كار دەكات. ئەو گرووپە پێشبینیدەكات بۆ دۆزینەوەی ڤاكسینەكە و بەرهەمهێنانی پێویستی بە 2 ملیار دۆلار بێت، لەو ژمارەیەش تەنیا 915 ملیۆنی كۆكردووەتەوە كە رادەستی سێ ناوەندی دۆزینەوەی ڤاكسینەكەی كردووە. 

 

لە ئەمریكا، ئاژانسی دەسەڵاتی توێژینەوەی پێشكەوتووی بایۆمێدیكال و پەرەپێدان BARDA رایگەیاندووە ئامادەن یەك ملیار دۆلار وەبەرهێنان لە هەوڵی گرووپە پێشەنگەكانی دۆزینەوەی ڤاكسینی كۆرۆنادا بكەن. 

 

لەساڵی 2009 كاتێك ئەنفلوانزای H1N1 لە ئەمریكا و مەكسیكەوە بە وڵاتە جیاجیاكانی جیهادا بڵاوبووەوە، وڵاتە دوڵەمەندەكانی جیهان یەكەمجار دەستیان گەیشتە ڤاكسینەكە، لەبەرئەوەی گرێبەستی پێشوەختیان لەگەڵ كۆمپانیا ڤاكسینسازەكاندا هەبوو. ئەمریكا بە تەنیا 250 ملیۆن بەشە ڤاكسینی داواكردبوو، دواتریش ئوسترالیا، بەرازیل، فەرەنسا، ئیتاڵیا، نیوزیلەند، نەرویج، سویسرا و بەریتانیا ڤاكسینەكەیان بەدەستهێنا. ئەو وڵاتانە لەژێر گوشاری رێكخراوی تەندروستیی جیهاندا ١٠٪ی كۆگاكانی ڤاكسینی خۆیان بۆ وڵاتانی هەژار نارد. 

 

هەرچەندە ئابووری جیهان لە 10 ساڵی رابردوودا ئەوەندە بە یەكەوە بەستراوەتەوە كە ئەگەر پەتاكە لەسەر ئاستێكی بەرفراوانی جیهان نەوەستێنرێت، ئەوە بەردەوام ئەگەری سەرهەڵدانەوەی شەپۆلی نوێ و پەرەسەندنی ڤایرۆسەكە و بەردەوامبوونی لێكەوتە ئابوورییەكانی هەیە، بەڵام شارەزایانی پەتا جیهانییەكان پێیانوایە بە ئەگەری زۆر سیناریۆكەی 2009 دووبارە دەبێتەوە. 

 

یەكێك لە بژاردەكان ئەوەیە ڤاكسینەكە یەكەمجار بەسەر ئەو توێژانەی كۆمەڵگەكانی جیهاندا دابەشبكرێت كە زیاترین مەترسی تووشبوون و گیانلەدەستدان بە ڤایرۆسەكەیان لەسەرە، لە نێوانیشیاندا ستافی تەندروستی، بەساڵاچووان و ئەوانەی بەهۆی دۆخێكی تەندروستی پێشوەختەوە مەترسییان لەسەرە. كێشەكە ئەوەیە زۆر وڵات لە ئێستاوە پشتگیری داراییان پێشكەشی پڕۆژەكانی دۆزینەوەو بەرهەمهێنانی ڤاكسین كردووە، بەوهیوایەی ئەوان لەو وڵاتانە بن كە یەكەمجار ڤاكسینەكەیان بەدەستدەگات، لەوانەش چین، ئەمریكا و سینگاپوور و زۆر لە وڵاتانی ئەوروپی. 

 

رۆژی هەینی رابردوو، رێكخراوی تەندروستیی جیهانی پلانێكی هاوكاری و هاوئاهەنگییەكی لەسەر ئاستی هەموو كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی راگەیاند. ئامانجی پلانەكە كۆكردنەوەی 8 ملیار دۆلارە بۆ خێراتركردنی هەوڵەكانی دۆزینەوەی ڤاكسینی كۆڤید-19. ژمارەیەكی زۆر لە وڵاتانی ئەوروپی، ئەفریقی، ئاسیایی و رۆژهەڵاتی نێوەڕاست ئامادەیی خۆیان بۆ بەشداری دەربڕیوە، بەڵام چین و ئەمریكا كە دوو هێزی دەرمانسازی گەورەی جیهانن لەو هەوڵەدا بەشدار نابن.

 

وەك باوە ڤاكسین بە دروستكردنی ڤێرژنێكی لاوازكراوی ڤایرۆسەكە كاری خۆی دەكات، ڤایرۆسە لاوازكراوەكەش دەبێ بەشی ئەوەندە لە ڤایرۆسەكە خۆی بچێ كە بەرگری لەشی كەسەكە بەهێز بكات، بۆ ئەوەی ئەگەر لە داهاتوودا ڤایرۆسەكەش چووە گیانییەوە پێی نەخۆش نەكەوێت. 

 

زۆربەی ئەو ڤاكسینە سەركەوتووانەی كە تائێستا دروستكراون هەر بەوشێوەیە لە لەشی مرۆڤدا كاریان كردووە. بەڵام دۆزینەوەی ڤاكسینێكی لەوجۆرە پێویستی بە پڕۆسەیەكی درێژی تاقیكردنەوەیە، كە دوایین قۆناخی تاقیكردنەوەیەتی لەسەر مرۆڤ، لەو قۆناخەشدا یەكەمجار تەندروستبوون و دواتر كاریگەربوونەكەی تاقیدەكرێتەوە. 

 

ئەم شێوازە باوە بۆ دۆزینەوەی پەتایەكی جیهانی وەك كۆڤید ـ 19 دەستنادات، كە ئابووری جیهانی داتەپاندووە و هەڕەشە لە بژێوی سەدان ملیۆن كەس دەكات. تاوەكو كۆتایی رۆژی دووشەممە زیاتر لە سێ ملیۆن كەس لەسەر ئاستی جیهان وەك تووشبووی ڤایرۆسی كۆرۆنا تۆماركرابوون، لەو ژمارەیە زیاتر لە 209 هەزار كەس گیانیان لەدەستداوە. 

 

 

 

بە گوێرەی راپۆرتێكی رۆژنامەی (گاردیەن)ی بەریتانی لەكۆی ئەو 76 هەوڵەی لەژێر چاودێری رێكخراوی تەندروستیی جیهانیدا بۆ دۆزینەوەی ڤاكسینەكە دەدرێن، تەنیا دوو هەوڵیان پشت بە شێوازە باوەكەی دۆزینەوەی ڤاكسین دەبەستن و ئەوانیدیكە پەنایان بۆ شێوازی خێرا بردووە، كە تێیدا سیستەمی بەرگریی لەشی مرۆڤ پێویستی بەوە نییە هەموو ڤایرۆسەكە ببینێ بۆ ئەوەی كاردانەوەی هەبێت، بەڵكو تەنیا شوێنەواری ئاماژە سەرەكییەكانی بەسن بۆ ئەوەی بكەوێتە خۆی.

 

زۆر لەو تەكنەلۆژیا و رێبازانەی كە ئێستا بۆ دۆزینەوەی ڤاكسینی كۆڤید ـ 19 بەكاردەهێنرێن تائێستا پشتڕاستنەكراونەتەوە، ئەوانەشی كە پشتڕاستكراونەتەوە تاوەكو دوای هاوینی ئەمساڵیش ئەنجامی كۆتایی بەدەستەوە نادەن. وەك ستۆفڵز لە J&J دەڵێت "لە كۆتایی ئەمساڵدا بۆمان دەردەكەوێت ڤاكسینەكەمان مرۆڤ دەپارێزێت یان نا"، لەكاتێكدا تاقیكردنەوەی ڤاكسینەكەیان لەسەر مرۆڤ لە هاوینی ئەمساڵەوە دەستپێدەكات.