رووداو دیجیتاڵ
دۆزینەوەی ڤاکسینی پەتای کۆڤید-19 ئەولەویەتی یەکەمی تەندروستیی جیهانە، لەکاتێکدا چاوەڕێدەکرێت ڤاکسین تاکە رێگەی ئاساییکردنەوەی ژیان بێت لە جیهانێکدا کە پەتاکە سەدان هەزار کەسی کوشتووە، ملیۆنانی دیکەی بێکارکردووە و چەند ترلیۆن دۆلار زیانی لە ئابووری جیهان داوە. بەڵام ڤاکسینی کۆرۆنا تەنیا سامانێکی تەندروستی نییە، بەڵکو ئامرازێکی سیاسیشە کە دەتوانێ ئەنجامی هەڵبژاردنی ئەمریکا بگۆڕێت و کاریگەری درێژخایەن لەسەر ململانێی جیۆپۆلیتیکی زلهێزەکان جێبهێڵێت.
ڤاکسین و ناسیۆنالیزم
کاتێک لە 2009دا پەتای ئەنفلوانزای بەراز (یان H1N1) بە جیهاندا بڵاوبووەوە، وڵاتە دەوڵەمەندەکان هەموو هەوڵێکیان دا بۆ ئەوەی لەگەڵ کۆمپانیا دەرمانسازەکان گرێبەستی ڤاکسینەکە بکەن. وڵاتانی هەژار، کە هەندێکیان پەتاکە زۆر خراپ لێیدابوون، دەبووایە لە نۆرەدا چاوەڕێبکەن.
بەپێی ئامارە فەرمییەکان- کە لەکاتی بڵاوبوونەوەی پەتایەکی سەرتاسەری زۆر جێگەی باوەڕ نین- 18 هەزار کەس بەهۆی ئەو پەتایەوە گیانیان لەدەستدا. هەر ئەوکات توێژینەوەیەکی ناوەندی لانسێت مەزندەی کرد بەهۆی ئەنفلوەنزای بەرازەوە نزیکەی 575 هەزار کەس مردبن، کە ژمارەیەکی زۆریان لە ئەفریقیا و باشووری رۆژهەڵاتی ئاسیا بوون.
ئەوە لەکاتی بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی (H1N1) روویدا، دەریخست لەکاتی قەیرانێکی تەندروستی جیهانیدا، هیچ زلهێزێک بیر لەوە ناکاتەوە پێش دابینکردنی پێداویستییە ناوخۆییەکان، لە ڤاکسینەکە بەشی وڵاتانی دیکە بدات. تەنانەت سەرکردەیەکی وەک باراک ئۆباما، سەرۆکی پێشووی ئەمریکا کە لە هەموو شتێکدا بانگەشەی بە جیهانیکردنی چارەسەرەکانی دەکرد، زۆر درەنگ بەڵێنی دابینکردنی ڤاکسینی بە وڵاتە هەژارەکان دا.
لە ماوەکانی رابردوودا، سەرۆکی فەرەنسا، راوێژکاری ئەڵمانیا، سەرۆکی کۆمیسیۆنی یەکێتیی ئەوروپا جەختیان لەوە کردووەتەوە کە ڤاکسین "بۆ قازانجی گشتیی جیهانە". مانگی رابردوو مەت هەنکۆک، وەزیری تەندروستی بەریتانیا لەبەردەم پەرلەمانی وڵاتەکەی بەڵێنیدا کە بەریتانیا "کاردەکات بۆ ئەوەی دڵنیابێ لەوەی هەر ڤاکسینێک پەسندکرا، هەموو جیهان دەستی پێی رابگات. ئێمە ناسیۆنالیزمێکی بەرتەسک رەتدەکەینەوە و لەگەڵ هەوڵێکی نێودەوڵیداین".
بەڵام گرێبەستە گەورەکانی وڵاتە زلهێزەکان لەگەڵ کۆمپانیاکانی دەرمانسازی و نهێنیبوونی بەشێکی زۆری خاڵەکانی ئەو گرێبەستانە ئاماژەی جیاواز لەو دروشمانە دەنێرن، لەکاتێکدا زۆربەی وڵاتان هەوڵەکانی دۆزینەوە یان کڕینی ڤاکسینەکە وەک بەشێک لە ئاسایشی نیشتمانی خۆیان دەبینن.
بۆیە سەیر نییە هەنکۆک رۆژێک پاش بەڵێنەکەی بە جیهان، لە کۆبوونەوەیەکی دیکەی پەرلەماندا رایگەیاند ئامانجی حکومەتەکەیان ئەوەیە دڵنیابن لەوەی "ڤاکسین بەپێی پێویست لە بەریتانیا هەیە. بمانەوێ و نەمانەوێ من وەزیری تەندروستی و چاودێریی کۆمەڵایەتی بەریتانیام".
ئەمریکا گرێبەستی لەگەڵ سێ کۆمپانیای دەرمانسازیدا کردووە، یەکەمیان لەگەڵ کۆمپانیای بایۆن تێکی ئەڵمانی و فایزەری ئەمریکی، کە حکومەتی ئەمریکا داوای 600 ملیۆن ڤاکسینی بە بەهای نزیکەی 2 ملیار دۆلار لێکردووە. ئیدارەی واشنتن لەگەڵ هەردوو کۆمپانیای ئەسترازێنێکا و نۆڤاڤاکسیش گرێبەستی واژۆکردووە، کە یەکەمیان 300 ملیۆن و ئەوەی دووەمیان 100 ملیۆن ڤاکسین لەخۆدەگرێت.
بەریتانیا لەگەڵ بایۆن تێک و فایزەر لەسەر کڕینی 30 ملیۆن فاکسین رێککەوتووە، گڕیبەستێکی دیکەشی بۆ 100 ملیۆن ڤاکسین لەگەڵ ئەسترازێنێکا واژۆ کردووە و داوای 60 ملیۆن ڤاکسینیشی لە جەی ئێس کەی و سانۆفی پاستیۆر کردووە. ئەسترازێنێکا لەگەڵ ئەڵمانیا، فەرەنسا، ئیتاڵیا و هۆڵەندا لەسەر 400 ملیۆن ڤاکسین رێککەوتووە.
ئەم ژمارانە بەو مانایەن، ئەگەر هەوڵێکی نێودەوڵەتی دەستپێنەکات، ئەوە لە قۆناخی یەکەمی دۆزینەوەی ڤاکسینەکانی کۆرۆنادا، وەک پێویست ڤاکسین بۆ وڵاتانە نامێنێتەوە کە نە توانای دارایی کڕینی ڤاکسینەکەیان هەیە و نە ژێرخانێکی دەرمانسازیی ئەوەندە پێشکەوتوویان هەیە کە بەرهەمهێنانی ڤاکسینەکە بگوازنەوە وڵاتەکەیان.
هەوڵێکی نێودەوڵەتی لەو جۆرە دەستی پێکردووە، بەڵام ئەویش ئالینگاری گەورەی لەبەردەم دایە. یەکێک لەو هەوڵانە دەزگای جیهانیی دەستڕاگەیشتن بە ڤاکسینی کۆرۆنایە، کە بە دەزگای کۆڤاکس ناسراوە، کە رۆڵی دابینکردنی ڤاکسین لەسەر ئاستی جیهانی دەبینێت.
بەڵام هەوڵی لەو جۆرەش لە کۆتاییدا هەر پێویستی بە دەستگرتنی وڵاتە دەوڵەمەندەکانە، لەبەرئەوەی زۆر لە هەوڵە جیدییەکانی دۆزینەوەی ڤاکسین بە پشتیوانیی دارایی حکومەتە دەوڵەمەندەكان دەکرێن، هەر ئەوانیش دەبێ قەرەبووی ئەو کۆمپانیایانە بکەنەوە کە ڤاکسینەکە بە نرخێکی هەرزان بە وڵاتان دەفرۆشن.
بە هەموو پێوەرێک کۆرۆنا لە ئەنفلوەنزای بەراز مەترسیدارترە و کاریگەریشی لەسەر ئابووری و پیشەسازی جیهان گەورەتر بووە. ئەنفلوەنزای بەراز لە 19 مانگدا نزیکەی 492 تووشبووی تۆمارکراوی هەبوو، کۆرۆنا لە ماوەی کەمتر لە 9 مانگ زیاتر لە 19 ملیۆن و 139 هەزار تووشبوو و زیاتر لە 714 هەزار گیانلەدەستداوی هەبووە.
بەڵام کۆرۆنا نەک هەر خۆی لە ئەنفلۆەنزای بەراز کوشندەترە، بەڵکو لە هەلومەرجێکی سیاسی و جیۆپۆلیتیکیی ئاڵۆزتریشدا سەریهەڵداوە کە هەم بەرەنگاربوونەوەی پەتاکە ئالۆزتر دەکەن و هەم کێشەی گەورە بۆ دۆزینەوەی ڤاکسینێکی کاریگەر و دابەشکردنی دەنێنەوە، لەوانەش پەرەسەندنی ململانێیەکانی ئەمریکا و چین، بەهێزبوونی گرووپە راستڕەوە ناسیۆنالیستەکان لە رۆژئاوا و هەڵبژاردنی ئەمریکا، کە بڕیارە لە مانگی تشرینی دووەمی ئەمساڵ بەڕێوەبچێت.
ڤاکسینێک بۆ بردنەوەی سەرۆکایەتی
لە نیسانی ئەمساڵ، کاتێک کۆرۆنا رۆژانە دەیان هەزار کەسی لە ئەمریکا نەخۆش دەخست، وەزارەتی تەندروستی و خزمەتگوزاری مرۆیی ئەمریکا پلانێکی بۆ دۆزینەوەی خێرای ڤاکسینی کۆرۆنا پێشکێشی کۆشکی سپی کرد. لە لاپەڕەی یەکەمی پلانەکەدا هاتبوو: "دێدڵاین: (دەمانەوێت) بتوانین تاوەکو تشرینی یەکەمی 2020 ڤاکسین بگەیێنینە دەست ژمارەیەکی زۆری خەڵک". ئەمە واتە نزیکەی مانگێک پێش هەڵبژاردنی سەرۆکایەتیی ئەمریکا، کە رۆژی 3ی تشرینی دووەم بەڕێوەدەچێت.
کەسانی ئاگادار لە گفتوگۆکانی کۆشکی سپی و کۆمپانیا دەرمانسازەکان بە رۆژنامەی (نیویۆرک تایمز)ی ئەمریکیان راگەیاندووە هەرچەند لە دانیشتنەکاندا بە دیاریکراوی باسی پەیوەندی نێوان دۆزینەوەی ڤاکسین و وادەی هەڵبژاردن نەکراوە، بەڵام لایەنی کۆشکی سپی بەردەوام باسی تشرینی یەکەم دەکەن، لەکاتێکدا ئەندامانی کەمپینی هەڵبژاردنی ترەمپ لەنێوان خۆیاندا وەک "جامی شەڕابی پیرۆز" باسی دۆزینەوەی ڤاکسینی کۆرۆنا پێش هەڵبژاردنەکان دەکەن.
هەموو ڤاکسینێک دەبێ دوو پێوەری سەرەکی تێدابێت، بۆ ئەوەی مۆڵەتی بەکارهێنان وەربگرێت. پێوەری یەکەمیان سەلامەتبوونی ڤاکسینەکەیە، کە پەیوەندی بە کەمبوونی کاریگەرییە لاوەکییەکانی ڤاکسینەکەوە هەیە.
ڤاکسین وەک دەرمانێکی ئاسایی نییە کە بدرێتە کۆمەڵێک نەخۆشی دیاریکراو، بەڵکو هەموو ڤاکسینێک دروستدەکرێت بۆ ئەوەی لەسەر سەدان ملیۆن کەس بەکاربهێنرێت کە لەڕووی تەندروستییەوە هیچ کێشەیەکی ئەوتۆیان نییە. ئەگەر ڤایرۆسەکە سەلامەت نەبێت، ئەوە دەتوانێ کارەساتێکی تەندروستی دیکە لە پاڵ کۆرۆنادا دروستبکات و متمانەی خەڵکیش بە سیستەمی تەندروستیی لاواز بکات.
پێوەری دووەم کاریگەربوونی ڤاکسینەکەیە، کە پەیوەندی بەوەوە هەیە رێژەی سەرکەوتنی ڤاکسینەکە لە رێگری لە تووشبوون بە ڤایرۆسەکە چەندەیە.
لەبەرچاوگرتنی هەردوو پێوەرەکە لە ڤاکسیندا پێویستی بە چەندین قۆناخ تاقیکردنەوەی ئاڵۆزە، کە دوایین قۆناخیان بە ساڵاچووەکانیش دەگرێتەوە، واتە ئەو توێژەی هەم قوربانی سەرەکی کۆرۆنا بوون و هەمیش دەشێ بەهۆی تەمەنیانەوە زیاتر بەرامبەر کاریگەرییە لاوەکییەکانی ڤاکسینەکە هەستیاربن.
بەڵام ئەمجارەیان ڤاکسین تەنیا سامانێکی تەندروستی نییە، کە دەکرێ تەندروستی ملیۆنان ئەمریکی بپارێزێت و دۆخی ئابووری وڵات ئاسایی بکاتەوە، بەڵکو ئامراز و کارتێکی سیاسیشە کە دەکرێت ئەنجامی هەڵبژاردنەکان بگۆڕێت.
جیۆپۆلیتیکی ڤاکسین
مانگی رابردوو، دۆناڵد ترەمپ، سەرۆکی ئەمریکا لە نامەیەکدا رێکخراوی تەندروستیی جیهانی ئاگادارکردەوە کە وڵاتەکەی لە مانگی تەممووزی 2021ەوە لە رێکخراوەکە دەکشێتەوە. ئەو بڕیارە ئەوەندەی پەیوەندی بە ناکارامەیی رێکخراوی تەندروستی جیهانی لە بەدەستهێنانی زانیاری ورد لەسەر کۆرۆناوە هەیە، هێندەش درێژکراوەی ململانێیەکانی ئەمریکا و چینە، کە دوو گەورەترین ئابووری جیهان پێکدەهێنن.
ڤاکسینی کۆرۆنا زەوینەیەکی دیکەی ململانێیەکانی پەکین و واشنتنە، لەکاتێکدا ئەو دوو وڵاتە خاوەن زۆرترین هەوڵەکانی دۆزینەوەی ڤاکسینەکەن کە گەیشتبێتە قۆناخی کۆتایی تاقیکردنەوەکان. بەشێک لە ململانێیەکە پەیوەندی بە نێوبانگیی زانستی و تەکنەلۆژیی پزیشکی وڵاتانەوە هەیە.
لەم ململانێیەدا ئەمریکا و چین بە تەنیا نین و رووسیاش بەشێکە لێی. سندوقی وەبەرهێنانی راستەوخۆی رووسیا، کە هاریکاری سەرەکی هەوڵی دۆزینەوەی ڤاکسینی کۆرۆنا لە رووسیایە، رایگەیاندووە لە مانگی تشرینی یەکەم دەست بە ڤاکسین لێدانی گشتی دەکرێت.
کیریل دمیترییەڤ، بەرپرسێکی باڵای سندوقەکە ئاماژەی بۆ ئەوە کردووە کە رووسیا لە سەرەتای مانگی ئابەوە دەستی بە قۆناخی سێ و کۆتایی تاقیکردنەوەی ڤاکسینەکە کردووە. لە لیستی رێکخراوی تەندروستیی جیهانی بۆ هەوڵەکانی دۆزینەوەی ڤاکسینی کۆرۆنادا، ناوی هیچ هەوڵێکی رووسی نییە کە گەیشتبێتە قۆناخی سێیەمی تاقیکردنەوەکان. سەرەڕای ئەوەش بڕیارە رۆژی 12ی ئاب، رووسیا ڤاکسینەکە پەسند بکات و رەوانەی بەشی بەرهەمهێنانی بکات.
بەدەر لە پرسی نێوبانگی زانست و تەکنەلۆژی پزیشکی، ڤاکسینی کۆرۆنا دەتوانێ ئامرازێکی کاریگەری پەرەپێدانی پەیوەندییەکان و فراوانکردنەوەی هەژموونی جیۆپۆلیتیکی وڵاتی بەرهەمهێنەری ڤاکسین بێت، بەتایبەتی لەو ناوچانەی وڵاتەکە سامان یان پێشینەیەکی دیپلۆماسی ئەوتۆی نییە.
لە دۆخێکی قەیراناوی وەک ئەوەی ئێستادا، ڤاکسینی کۆرۆنا دەتوانێ هێزێکی سۆفت بێت کە کاریگەری درێژخایەنی لەسەر زۆر ململانێی درێژخایەنی جیۆپۆلیتیکی زلهێزەکاندا هەبێت، بە تایبەتیش لەو قۆناخە راگوزەری ئێستادا کە جیهان بەرەو زیندووبوونەوەی هەلومەرجی فرەجەمسەری و کۆتاییهاتن بە دۆخی تاکجەمسەری دوای کۆتایی هاتنی جەنگی سارد هەنگاودەنێت.
کۆمێنتەکان
وەک میوان کۆمێنتێك بنووسە یان وەرە ژوورەوە و هه‌موو خزمەتگوزارییەکان به‌كاربێنه
کۆمێنتێک دابنێ