ژنێك لە بیرەوەرییە تەماوییەكاندا
(بەشی دووەم و كۆتایی)
(لە بەشی یەكەمی ئەم نووسینەدا و لە هەفتەی رابردوو، باسی ژیانی مەستوورە و كتێبەكانی و چیرۆكی لەناوچوونی بەشێكی زۆری شیعرەكانیمان كرد. لەم بەشەدا باسی پەیوەندیی نالی و مەولەوی لەگەڵ مەستوورە و ئەو شیعرانە دەكەین كە ئەم دوو شاعیرە مەزنە بۆ ئەویان نووسیوە، هەروەها ئەو كتێبانەی لەسەر ژیان و بەرهەمەكانی مەستوورە نووسراون و ساتی مردن و بەسەركردنەوەی كتێبە ناودارەكەی: (مێژووی ئەردەڵان).
(3)
"منی مەستوورەی لە وڵاتی خۆم دوورەش، لە سوێی ئەو خۆشەویستییەی.... (بێدەنگی و كەمێك وەستان بەهۆی ئازارەوە)... ئەوا تام لێ دێت، با بزانین خوا چی بڕیار داوە؟"
ئەمە دوایین رستەی نووسراوی مەستوورەی ئەردەڵانی- یە لە كتێبی (مێژووی ئەردەڵان)دا كە لە دواڕٍۆژەكانی تەمەنیدا نووسیویەتی كاتێك لە ماڵەكەی خۆیدا لە سلێمانی، هەموو كاتی خۆی بۆ نووسینەوەی ئەو مێژووە تەرخان كردبوو. بەسەر ئەم دێڕەدا (مەستوورە) كۆچی دوایی كرد و نەیتوانی ئەو مێژووە بنووسێتەوە كە خۆی بۆ تەرخان كردبوو. هەرچەندە بەشی هەرە زۆری كتێبەكەی نووسیوە، بەڵام هەر بە مێژوویەكی تەواونەكراو دەژمێردرێت.
دوای مەرگی مەستوورە، میرزا عەبدوڵڵای مونشی كە مامی مەستوورە و خاڵی حوسێن قولیخانی كوڕی ئامانوڵڵا خانی گەورە بوو، ئەم كتێبەی مەستوورەی تەواو كرد. وەك خۆی دەڵێت: "حوسێن قولیخان مرد، مەستوورەش نەخۆشكەوت و گواستییەوە بۆ باخچەی بەهەشت و بوو بە هاوسای حەزرەتی فاتیمە.. من كە لەتاوی ئەو دووانە چاو بە گریان و جگەر بریانم، هاتمە سەر ئەو خەیاڵەی كە پاشماوەی بەسەرهاتی والییە پایە بەرزەكان بنووسم".
مەستوورە لەم كتێبە مێژووییەدا، لە دوا بەسەرهاتی خوسرەوخانی گورجیی ئەرمەنیدا بوو كە لەڕێگەی ئەم میرە ئەرمەنییەوە دەیویست مێژووی كورد و شەڕ و ململانێ خوێناوییەكانی ئەو رۆژگارە بە زمانی مێژوو بنووسێتەوە. هەندێ لە مێژووی والی و میرەكانی ئەردەڵان و میرنشینەكانی دیكەی بە زمانێكی زۆر درامییانە نووسیوەتەوە، بە جۆرێك كاتێك خوێنەر ژیان و بەسەرهاتی هەریەك لەو میرە كوردانە دەخوێنێتەوە، تێكەڵ بەو مێژووە دەبێت و خەیاڵی دەگەڕێتەوە بۆ 200- 300 ساڵ لەمەوبەری كۆمەڵگای كوردەواری.
سەرەتای كتێبی مێژووی ئەردەڵان، بە بنەچەی بابە ئەردەڵان دەستپێدەكات و قۆناغ بە قۆناغ لەڕێی كۆمەڵێك كەسایەتی و میر و كاربەدەستی ئەو رۆژگارەوە مێژوویەكی پوختی كوردەواری دەنووسێتەوە.
مامۆستا هەژار موكریانی لە پێشەكیی وەرگێڕانی ئەم كتێبە مێژووییەی (مەستوورە) دا دەڵێت: "پیاو ڕاست بڕوا، نووسراوی ناسك و جوانی ماە شەرەفی كوردستانی كە بە مەستوورە ناودارە، بیر و هەستی ڕاتڵەكانم و تاسە و ئارەزووی بزواندم كە شان بدەمە بەر ئەم كارە و وەری بگێڕم بۆ خوێنەرانی كورد".
جگە لە مامۆستا هەژار موكریانی، مامۆستا شوكور مستەفا و د.حەسەن جاف پێكەوە هەمان كتێبیان وەرگێڕاوە بۆ سەر زمانی كوردی. زمانی وەرگێڕانەكەی ئەمانیش بەهەمان زمانی وەرگێڕانەكەی هەژار جوان و پوخت و سەرنجڕاكێشە، رەنگە بەشێكی بۆ زمانی شیعری و پەخشانئامێز و پڕ لە رەوانبێژیی مەستوورە خۆی بگەڕێتەوە كە لە نووسینی كتێبەكانیدا پەیڕەوی كردووە.
(4)
ئەولەسەن، كاتێ چاوی بە كیژە ساواكەی كەوت، خێرا هەستایەوە و لەئامێزی گرت و رووبەندەكەی لادا و بەدیتنی ڕوومەتی ڕووناكی كۆرپەكەی لە خۆشی و شادیدا هەر بزەی سمێڵی دەهات. بێ ئەوەی بڵێ باوكم ڕاوەستاوە، لە خۆشیدا هەڵپەڕی و دواتر ڕووی كردە هەیوان و لەوێ ڕووی كردە مانگە شەوەكە و منداڵەكەی بۆ بەرز كردەوە و گوتی: "خوایە گیان ئەم كەنیشكەت بەهۆی شەرەفی تریفەی ئەم مانگەشەوەوە پێ بەخشیوم". ڕوودەكاتە ساواكەی باوەشی و پێی دەڵێت: "دەبێت تۆش وەك تریفەی ئەم مانگە جوان و شیكەلانە بیت و بۆ هەموو كات بدرەوشێیتەوە، بۆیە ناوت دەنێم – ماە شەرەف".
دواتر ئەم منداڵە كە گەورە بوو، نازناوی مەستوورەی ئەردەڵانی وەرگرت. بەپێی گێڕانەوەی ڕۆمانی مێژوویی (مەستوورە- چەند لاپەڕە لە مێژوویەكی تەم داگرتوو)، ئەمە چركەساتی لەدایكبوونی مەستوورەیە، ئەم رۆمانە مێژووییە، جەمال ئەحمەدی ئایین نووسیویەتی و عەدنان بەرزنجی لە فارسییەوە كردوویەتی بە كوردی.
رۆمانەكە گێڕانەوەیەكی مێژووە، لە چركەساتی لەدایكبوونی مەستوورەوە تا كاتی مردنی. بەسەرهاتێكە تێكەڵ لە راستیی مێژوویی و فەنتازیای وێنە و رووداوی جیاواز. كارەكتەرەكانی نێو رۆمانەكە، هەمان ئەو كارەكتەرانەن كە لە 44 ساڵ ژیانی مەستوورەدا رۆڵ و كاریگەرییان هەبووە، وەك: خەسرەوخان، حەمە ئاغای نازر، ئەولەسەن بەگ، ئەولمحەممەد، مەلەك نیسا، میرزا عەبدوڵڵای رەونەق و دەیان كارەكتەری تر، جگە لەو میر و پاشا و دەسەڵاتدارانەی كە لەو رۆژگارەدا و پێش لەدایكبوونی مەستوورە رۆڵ و پێگەیان هەبووە. لە كۆتایی رۆمانەكەشدا، رۆماننووس ناوی زیاتر لە 40 كتێب وەك سەرچاوەی گرنگی مێژوویی ریز دەكات كە سوودی لێ بینیون بۆ نووسینی ئەم رۆمانە.
خوێنەر بە خوێندنەوەی ئەم رۆمانە، جگە لەوەی چێژ وەردەگرێ، ئاشناش دەبێت بە كۆمەڵێك نهێنی و گرێ و رووداوی مێژوویی سەردەمی ژیانی مەستوورە و ململانێ سیاسییەكانی میرنشینی ئەردەڵان و بابان و ناوچەكانی دیكەی كوردستان. ئەمە جگە لە ناساندنێكی بایۆگرافیانەی قۆناغ بە قۆناغی ژیانی مەستوورە تا جێهێشتنی سنە و نیشتەجێبوونی لەسلێمانی و پاشان كۆچی دوایی.
لە دیمەنێكی سەرنجڕاكێشدا، رۆماننووس ساتێكی گرنگی منداڵیی مەستوورە دەگێڕێتەوە كە تەمەنی شەش ساڵان دەبێت. حەمە ئاغای نازری باپیری دەستی دەگرێت و دەیبات بۆ ئەوەی لای شێخ سەعید لە مزگەوتی گەورەی سنە فێری خوێندەواریی ببێت. شێخ سەعید لەتەنیشت میحرابی مزگەوت دانیشتبوو خەریكی گوتنەوەی وانە بوو، كاتێ حەمە ئاغای بینی بانگی لێكرد تا بڕواتە حەلقەی فەقێكانییەوە، حەمە ئاغا دەستی مەستوورەی لەناو دەستدا بوو، چووە نێو حەلقەكەوە و گوتی: "مامۆستا ئەم كچە، ماە شەرەفی كەنیشكی ئەولەسەنە، زۆر زیرەك و بلیمەتە، بەشێك لە غەزەلەكانی سەعدیی شیرازیی لەبەرە، هێناومەتە خزمەتت تا لە مەكتەبێكی مزگەوت بخوێنێت".
شێخ سەعید دەستێكی بەسەری مەستورەدا هێنا و گوتی كچم شیعرێكمان بۆ بخوێنەوە، ئەویش غەزەلێكی سەعدیی خوێندەوە. فەقێكان ئافەرینیان كرد. شێخ سەعید تۆزێ بیری كردەوە و بە حەمە ئاغای گوت: "ئەمە كارێكی باش نییە، چونكە خوێندن دوو مەبەستی هەیە، یەكەمیان بۆ كارە لە فەرمانگە حكومییەكاندا و دووەم بۆ فێربوونی ئاینە، ئەگەر مەبەستت دینە، ئەوە لە دیندا كچ ئیزنی پێ نەدراوە دین بخوێنێت، ئەگەر بۆ كاریشە، ئەوە كچ ئیزنی كاری پێ نەدراوە كاری حكومی بكات. دەی ئیتر بۆچی ئەم كچە دەرس بخوێنێت؟"
حەمە ئاغا خێرا گوتی: "حەزرەتی شێخ، ئێمە نامانەوێ كچەكەمان ببێ بە مامۆستا یان بە وەزیر، ئێمە دەمانەوێت بە سەواد بێ". دواتر قۆناغ بە قۆناغ ئەم رۆمانە ژیان و بەسەرهات و رووداوەكانی پەیوەست بە ژیانی مەستوورە دەگێڕێتەوە:
"ئەگەرچی مەستوورە نەخۆشە، بەڵام دەست لە نووسینەوەی كتێبی مێژووی كوردەكان- ئەردەڵان هەڵناگرێت. بەرەبەیان كە بانگ لە منارەی مزگەوتەكانەوە بەرز بووەوە، وەك رۆژانی پێشوو موناجاتی مەستوورە بە گوێی كەسدا نەهات. مەستوورە بۆ دواجار دەستی لە قەڵەم و دەفتەرەكەی سارد بووەوە". ئەمە ساتی كۆتایی ژیانی مەستوورە و رۆمانەكەشە، رۆمانەكە بە هەمان دیمەنی مێژوویی كۆتایی بە ژیانی مەستوورە هێناوە.
(5)
مزگەوتی گەورەی سنە، یان (دارولئیحسان) لە سەردەمی هەموو پاشا و میرەكانی ئەردەڵاندا، مەڵبەندێكی گەورەی خوێندنی زانستی و ئاینی و عیرفانی بووە، هاوكات بووبووە مەڵبەندێكی گەورەی دەستنووس و كتێبە بە نرخەكانی ئەو رۆژانە، بە جۆرێك پێش سەفەركردنی بۆ هیندستان، مەولانا خالیدی نەقشبەندی لەسەر دەستی شێخ قەسیمی مەردۆخی لەو مزگەوتەدا وانەی ئاینی و ئەدەبیاتی خوێندووە. ئەمە جگە لە شێخ عوسمانی سیراجەدین و مەلای گەورەی كۆیە و چەندین زانای ئاینیی ناوداری تری كورد كە لە پارچە جیاوازەكانی كوردستانەوە هاتوون و لەو مەڵبەندەدا وانەیان خوێندووە. سەید عەبدولڕەحیمی تاوەگۆزی ناسراو بە مەولەوی و مەلا خدری ئەحمەدی شاوەیسی ئاڵی بەگی میكایلی ناسراو بە نالی، دوو فەقێی دیاری ئەو مزگەوتە بوون.
باس و بابەتەكانی رۆژ، لەبەركردنی غەزەلەكانی سەعدی شیرازی و حافز، ساغكردنەوە و خوێندنەوەی دەستنووسە كۆنەكان، ئەو بابەتانە بوون كە فەقێكان خۆیان پێوە سەرقاڵ دەكرد. هەر لەو رۆژگارەدا، دەنگۆی زیرەكی و توانای لەڕادەبەدەری كیژۆڵەیەك بەناوی (ماە شەرەف خان) لە بواری شیعر و لەبەركردنی غەزەلە كۆنەكانی ئەدەبیاتی كوردی و فارسی بووبووە باس و گفتوگۆی رۆژانەی خەڵكی شار.
چۆن دەكرێ و كێ باوەڕ دەكات، منداڵێك تەمەنی 10 ساڵ بێت و زیاتر لە 200 غەزەلی سەعدیی شیرازی لەبەربێت؟ چۆن بابی رێگە دەدات شیعری ئەڤینداری بنووسێت و باسی سوارچاكیی كوڕان بكات؟
پرسیاری لەم جۆرە لەسەر مەستوورە لەو رۆژگارەدا یەكجار زۆر بوون. هەشبوون ستایشی زیرەكی و جوانیی مەستوورەیان دەكرد. هەرچەندە مەولەوی و نالی هەردووكیان لە سنە و لەو سەردەمەدا خوێندوویانە كە مەستوورە ژیاوە، بەڵام تا ئێستا هیچ بەڵگەیەك نییە ئەوە دەربخات كە ئەو دوو شاعیرە مەستوورەیان بینیبێت، بەڵام هەردووكیشیان شیعریان بۆ نووسیوە.
یەكێك لە شیعرە ناودارەكانی نالی كە درێژترین شیعری دیوانەكەیەتی بەناوی (مەستوورە كە حەسنا و ئەدیبە بە حیسابێ) بۆ ئەم خانمەی نووسیوە. شیعرەكە بەرهەمی خەیاڵ و خەونی شاعیرێكە بۆ ئەو وێنانەی بۆ جوانی و زیرەكیی ئەو كچە شاعیرە لەو سەردەمەدا كێشراون. شیعرەكەش لەگەڵ ئەوەی درێژە و تێكەڵەیەكە لە رستە و رەوانبێژی و مەنەلۆگی ناخی شاعیر بۆ شاعیرێك لە رەگەزێكی دیكە، لەیەكەم دێڕی شیعرەكەوە دیارە كە نالی خەونێكی خۆی بە شیعر دەگێڕێتەوە، بەدەر لە ناوی شیعرەكە، لە چەندین شوێنی شیعرەكەشدا، ناوی مەستوورە دەهێنێت. لە كۆتایی شیعرەكەشدا، سەرمەستانە دیالۆگ لەگەڵ خۆی دەكات و لەبری مەستوورە وەڵامی خۆی دەداتەوە. لەسەر ئەو دیمەن و رووداوانەی ناو شیعرەكەش دەڵێت: "ئەمە بەرهەمی خەیاڵ و خەوە، وا باشترە هەر واش بە نهێنی بمێنێتەوە".
مەستوورە كە حەسنا و ئەدیبە بەحیسابێ
مەستوورە كە حەسنا و ئەدیبە بە حیسابێ
هاتە خەوم ئەمشەو بە چ نازێك و عیتابێ!
هاتووم، وتی، عوقدەم هەیە، قەت مومكینە وا بێ؟
هی تۆم ئەگەر ئەم مەسئەلە حەل كەی بە جەوابێ
هەر مەسئەلە بیكرێ كە بە تۆ شەرحی كرابێ
مومكین نییە كەس دەخڵی بكا چین و خەتا بێ
ئایینە بە مایینە دەبێ ڕەنگ نوما بێ
مەستوورە بە مەستوورە دەبێ موهرەگوشا بێ
نوكتێكی زەریفە بە نەسیبی زورەفا بێ
تەعریفی دەكەم، بەڵكوو لە بۆ دەرد شیفا بێ
ئەم سیڕڕە چییە میسلی سوها بێ، نەسوابێ؟!
دوڕڕێ كە وەكوو دوڕڕی سەما بێ، نەسما بێ؟!
هەر لەو سەردەمەشدا، ناوبانگی شیعری مەستوورە، وا لە مەولەوی شاعیری سۆفیگەر و عیرفانی دەكات لە شیعرێكیدا بەم شێوەیە وەسفی بكات:
خورشیدەكەی ناز، ئەوج بورج سەور
سەر توغرای دەفتەر مەحبوبان دەور
هانە یانەكەی بورج شەرەفدا
نوور ئەفشانیشەن وە هەر تەرەفدا
جگە لەم دوو شاعیرە مەزنەی كورد، چەندین شاعیری تری وەك ئەحمەد بەگی كۆماسی و حوسێن قولیخانی ئەردەڵان و خەسرەو بەگی ناكام شیعر و شانامەیان بەسەر (مەستوورە) دا گوتووە و هەندێ لەو دەقانەش ماون و هەندێكی تریشیان ون بوون.
باس لەوە دەكرێت كە مەستوورە بە شیعری تەڕ و تێكەڵ لە خەیاڵ و وێنەی تەنز بە هەمان شێوازی نالی، وەڵامی نالی و مەولەوی و شاعیرانی تری دابێتەوە، بەڵام ئەو شیعرانە فەوتاون.
خانمێك لە 20 هەزار بەیتی شیعر 18 هەزاری فەوتابێت، رەنگە لەو شیعرە فەوتاوانەدا ئەو شیعرانەشی تێدابووبێت كە بۆ شاعیرانی هاوسەردەمی نووسیون. ناكرێ لەبەر ئەم هۆكارە بووبێت كە هەندێ لەو شیعرانەی ون كرابن؟ پرسیارێكە ماوەیەكی زۆرە بەدوای وەڵامەكەیدا دەگەڕێم.