گەڕیدەی ناو خەیاڵ و نامە درەوشاوەكان
ئەوەندە سەرشێتی حوسنی ئەو بووە دڵ
نازانم چ بكەم
دەمێ وەك گوڵ بەخەندەم
گاهێ وەك بولبول بە ئەفغانم
مەولانا خالیدی نەقشبەندی
كەڵكەڵەی سەفەر
گەڕیدەیەك بوو، لە نێو خەیاڵ و روخسارێكی پڕ لە وزە و كۆڵنەداندا، بەشێكی زۆری تەمەنی بە نووسینی نامە بەڕێ كرد. پاش زیاتر لە دوو سەد ساڵ بەسەر مردنیدا، ئەگەر بتەوێت بەڕوونی لە بیروباوەڕ و بۆچوونەكانی بگەیت، پێش كتێب و پەیام و نهێنییەكانی ژیانی، دەبێت نامەكانی بخوێنیتەوە. چونكە لەناو دێڕ و وشەی نامەكانییەوە، هەموو ئەو لایەنانەی بە روونی نووسیوەتەوە.
بەیانیان زوو، پێش دەركەوتنی روخساری خۆر، وەكو رۆژانی تر، بۆ بیركردنەوە لە گەیاندنی پەیام و رێبازەكەی بە خەڵكی، خۆی و لاپەڕەی دەستنووسەكانی، لەسەر بانێژەكەی مزگەوتی (رەشید قەلعە بەگی) دەستی بە نووسینی نامە بۆ هاوەڵانی دەكرد. ئەو نامانە، بەشێكی زۆریان وەك دەستنووس و لاپەڕەكانی مێژووی نەتەوەكەی، ون بوون. ئەوەشی ماوەتەوە بووە بە ئاوێنەیەكی ئەو سەردەمە و بە روونی لایەنە گەش و تاریكەكانی ئەو رۆژگارەی لێوە دیارە. ئەم گەڕیدە تەماوییەی نێو نامە و دەستنووسەكان، هەر لە سەرەتای خوێندنی زانست و ئاینەوە شەیدایەكی سەیری ژیان بووە لەگەڵ ناوەوەی خۆی، ئەمەش لەبری ئارامی و بێدەنگی، كەڵكەڵەی سەفەری لا دروست كرد و هەر جارە دڵی شەیدای شوێنێكی دوور و نادیاری سەر زەمین بووە. جارێك بەرەو هیندستان و جارێك بەرەو شام و جارێ بەرەو بەغدا و سەفەرێ بەرەو سنە.
بەیانییەك لەو بەیانیانەی كە سەرقاڵی نووسین بوو، سۆزی گەڕانەوە بۆ سلێمانی سەر دەكات. بیركردنەوەیەكی سەیر بوو. خۆیشی نەیدەزانی بۆچی سلێمانی لەم بەیانییە زووەی زیكر و نووسیندا بەو شێوە خێرایە هاتە نێو بیركردنەوەی. هەر لەو رۆژانەدا بوو، شێخ قەسیمی مەردۆخی بڕوانامەی دەرچوون و مۆڵەتی مەلایەتی خالیدی ئیمزا كرد. ئەمەش هێندەی دیكە كەڵكەڵەی سەفەرەكەی بۆ سلێمانی بەجۆشتر كرد.
ئێستا جگە لە دەنگۆی سەفەری خالید لە سنەوە بۆ سلێمانی، هیچ باسێكی تر لەنێو زانایانی سنەدا نییە. دەمەو ئێوارانێكی درەنگ شێخ قەسیمی مەردۆخی، لە دوورەوە سەیری فەقێكانی نێو مزگەوتی دەكرد، چاوی چووە سەر ئەو گەنجە روخسار نوورانییە كە زۆربەی كاتەكان لە نێو مزگەوتدا كتێبێكی بەدەستەوە گرتووە، بەڵام ئەم ئێوارەیە جیاواز لە رۆژانی تر، بەبێ كتێب بە جۆش و خرۆشەوە باوەش بە هاوەڵەكانیدا دەكات و دەستی ماڵئاواییان بۆ بەرز دەكاتەوە. بینینی ئەم دیمەنە شێخی نیگەران كرد، چونكە یەكێك لە قوتابییەكانی سەفەر دەكات. نەیدەزانی خالید بەرەو كوێ سەفەری خەیاڵ و بیركردنەوە دەكات؟ شێخ لەم بیركردنەوانەدا بوو كە خالید بەرەوڕووی هات و بەهەمان شێوەی هاوەڵەكانی باوەشی بەمیشدا كرد و بە تۆنێكی ئارام و پڕ لە ویقارەوە سوپاسی شێخی كرد كە ساڵانێكە لەسەر دەستی ئەو وانەی ئاین و زانست دەخوێنێت. شێخ قەسیم پرسیاری لە قوتابییەكەی كرد كە بۆچی سەفەر دەكات و ئەویش باسی گەشتێكی خەیاڵیی خۆی كرد بۆ سلێمانی بۆ بڵاوكردنەوەی وانەی میهرەبانی و لەگەڵ خۆژیان و لەگەڵ خوا ژیان. سەرەتا سلێمانی دەبێتە مەڵبەندی ئەو رێباز و بیركردنەوەیە، رەنگە لە داهاتووشدا هەموو ناوچەكە بگرێتەوە. خالید ئەمانەی بۆ مامۆستاكەی باس كرد. لە بری وەڵام، شێخ قەسیم بەبێ دەنگییەكی تێكەڵ لە شادی و نیگەرانی، بە چاوی پڕ لە فرمێسكەوە خالیدی بە خۆیەوە گوشی و ماڵئاوایی لێكرد، نزای سەركەوتنی لەم رێگە و رێبازەدا بۆ كرد.
كەمەربەستەی غەزەلی شاعیران
خالید لەو سەرەتایەوە، بەخۆی و خەیاڵێكی گەورە و كۆمەڵێك دەستنووس و هەندێ پەیامی تایبەت بە رێبازەكەی، دوای وەرگرتنی مۆڵەتی مەلایەتی، یەكەم وێستگەی گەشتەكەی دەستپێكرد و لە سلێمانی گیرسایەوە، پاش ماوەیەك لە بری خالید بە (مەولانا خالیدی نەقشبەندی) ناوبانگی دەركرد. گەشەدان بە رێبازەكەی مەولانا، خستبوویە بیركردنەوە لە رێگەیەك بۆ لێبوردەیی و میهرەبانی لە ناسینی خودەوە بۆ ناسینی خودا. سەرەتا ئەم بیروباوەڕە تەنها لە بیركردنەوەی خۆیدا بوو، پاشتر دەستی بەكاركردن و بڵاوكردنەوەی كرد، لەسایەی فەرمانڕەوایی میرنشینی بابانەكاندا. بەدەم ئەم بیركردنەوانەوە، رۆژانە یان لە سووچی ژوورە بچووك و تاریكەكەیدا خەریكی خوێندنەوە و یادكردنەوە بوو، یان خەریكی گەیاندنی ئەو پەیامە بوو بە خەڵكی سادە و میرەكان.
لەسەرەتای ئەم شۆڕشە لە بیروباوەڕ و زانیاری، میرانی بابان پێشوازییەكی گەرمیان لە مەولانا خالیدی نەقشبەندی كرد. هەرچەندە پاشتر سلێمانی بۆ مەولانا بوو بە ئاگر و لەبەر كێشە و ململانێ، ئەو شارەی مەڵبەندی گەیاندنی رێبازەكەی بوو، بە نیگەرانییەوە جێهێشت و بەرەو بەغدا و پاشان شام و هیندستان هەڵات. بەڵام تەنیا بوونی ئەو وەك زانایەكی مەزنی ئاینی لە سلێمانی، هۆكاری دروستكردن و دامەزراندنی مەڵبەندێكی زانستی و ئاینیی بەناوبانگی وەك (خانەقای مەولانا خالید) بوو. دروستكردنی ئەم مەڵبەندە ئاینی و زانستییە لە سلێمانی، گەورەترین ڕێزی میرانی بابان بوو لە (مەولانا خالیدی نەقشبەندی).
خانەقاكەی مەولانا، جگە لە خوێندنی ئاینی و زانست، سلێمانیی لەو رۆژگارەدا كردبووە مەڵبەندێكی گەورەی كۆكردنەوەی زانایان و ئەدیبانی هەموو ناوچەكانی كوردستان، ئەمەش وای كردبوو كە چەندین شاعیری وەكو سالم، مستەفا بەگی كوردی و نالی لە خانەقاكەی مەولاناوە گەشە بە زمان و ئەدەبیاتی كوردی بدەن. ئەم بەیتە شیعرەی سالم دەرخەری وێنەیەكی راستەقینەی ئەو سەردەمەی خانەقای مەولانا خالیدی نەقشبەندییە لە سلێمانی:
لە رۆژی ئیمتیحانا دیم، بەرابەر تالب و مەعشووق
كەمەربەستەی هونەر هاتن، لە تیپی عەشقبازانا
لەلایە (نالی) و (مشوی) لەلایە (سالم) و (كوردی)
لە هەنگامەی هونەر گەرمی، تكاجۆ بوون لە (مەولانا)
پاشتریش مەولانا خالیدی نەقشبەندی، بەدەر لە هەموو ئەو مەكتوبات و نووسینانەی لەسەر زانست و ئاین و رێبازی نەقشبەندی نووسی، لە بواری ئەدەبیاتیشدا بووە شاعیرێكی رەوانبێژی مەزن. بەداخەوە بەشێكی زۆری شیعرەكانی ون بوون، ئەوانەی ماونەتەوە، بەشێكیان ئاینی و بەشێكیان پیاهەڵدان و بەشێكیشیان رەوانبێژین لەسەر ریتمی غەزەل و بەیتە شیعرییەكانی ئەو سەردەمەی ئەدەبیاتی فارسی و عەرەبی كە زمانی باوی شاعیرانی ئەو سەردەمە بوو.
كۆكردنەوەی نامەكانی دوای رەشەبا
لە هەر شوێنێكدا ژیابێت، جگە لە ناوبانگ و ئاین و زانستەكەی، بەشێكی زۆر دەستنووس و لاپەڕەی رەشكراوەی لێ بەجێماوە. مەولانا لەماوەی ئەو 50 ساڵەی ژیانی بێ ئۆقرەییدا، 18 كتێبی جۆراوجۆری ئاینی و شیكاری و زانستی و ئەدەبیی نووسیوە. كتێبێكیان دیوانێكی شیعرییە. ئەمە جگە لە نووسینی كۆمەڵێكی زۆر لە نامە و پەند و گێڕانەوە كە زۆربەیانی بۆ كەسایەتی و زانایانی بەناوبانگی ناوچە جیاوازەكان نووسیوە. زۆر لەو نامانە پەرشوبڵاو بوونەتەوە. یەكێك لەو هەوڵە گرنگانە لە ئەدەبیاتی كوردیدا بۆ كۆكردنەوەی ئەو نامانەی مەولانا خالید درابێت، لەلایەن مامۆستا و زانای مەزنی كورد مەلا عەبدولكەریمی مودەڕیس بووە.
مودەڕیس لە كتێبی (یادی مەردان- بەرگی یەكەم)دا، جگە لە دیوانە شیعرییەكەی و ژیاننامە و وێستگە گرنگەكانی سەفەرەكانی مەولانا خالید، باری كۆمەڵایەتی و وانە گوتنەوە و وانە خوێندن و كتێبەكانی و شیكردنەوەی تەریقەتەكەی و كاریگەری و رۆڵی مەولانای لەو قۆناغانەدا شی كردووەتەوە. لە (یادی مەردان)دا، نزیكەی 250 نامەی مەولانای بە هەردوو زمانی فارسی و عەرەبی تێدایە. ئەم كتێبە یەكێكە لە گرنگترین سەرچاوەكانی ناسین و ئاشنابوون بە ڕۆحی مەزنی مەولانا خالید.
دوای خوێندنەوەی ئەو كتێب و نووسینانەی لەسەر مەولانا نووسراون، ئەگەر مەولانا موڵكی میللەتێكی بێ باك لە (وشە و نووسین)ی وەك كورد نەبووایە، بە دڵنیاییەوە ئێستا وەك فەیلەسوف و گەورە زانایانی دونیا ئەژمار دەكرا. هەرچەندە چەندین توێژەری بیانی، لە كورد زیاتر ئاوڕیان لە مەولانا داوەتەوە، چەندین توێژەری وەك: مارتن ڤان بروینەسن، تێری زاركۆن، مێشێل كامپەر، ئارسەر بوهلەر نووسین و توێژینەوەیان لەسەر بیروباوەڕ و پەیامەكەی مەولانا خالیدی نەقشبەندی نووسیوە، بەڵام ناسینی ئەم كەسایەتییە و بیروباوەڕ و رێبازەكەی پێویستی بە كاركردنی زیاترە.
یەكێكی تر لەو كەسانەی ساڵانێكە لەگەڵ ساخكردنەوە و كۆكردنەوەی دەستنووسی زانایانی پێشەنگی كورد كار دەكات مامۆستا محەممەد عەلی قەرەداخی-یە كە لەم ماوەیەدا، بەرهەمێكی پڕ بایەخی بڵاوكردەوە، ئەویش كتێبی (مكتوبات)ی مەولانا خالیدی نەقشبەندی بوو. ئەم كتێبە لە بڵاوكردنەوەی كتێبخانەی هاشمییە لە ئیستەنبوڵ و لە بەیرووت بەشێوازێكی هونەریی سەرنجڕاكێش لە دووتوێی (730 لاپەڕەدا) بەزمانی عەرەبی و فارسی چاپ بووە.
لە سەرەتای ئەم كتێبەدا، وێستگە گرنگەكانی ژیان و تەریقەت و بیروباوەڕی مەولانا خالیدی نەقشبەندی باس دەكات. سەرەتا لە شوێنی لەدایكبوونییەوە لە قەرەداغ، پاشتر سەردەمی لاوی و سەرەتای خوێندنی ئاینی لە سلێمانی، دواتر دەچێت بۆ چەند ناوچەیەكی دیكەی كوردستان، پاشتریش وەرگرتنی بڕوانامەی زانستیی ئاینی لە شاری سنە لەسەر دەستی زانای بەناوبانگی ئەو سەردەمە، شێخ قەسیمی مەردۆخی. دووەمین قۆناغی گرنگی مەولانا خالیدی نەقشبەندی كە لەم كتێبەدا خراوەتەڕوو، ئەو گەشتەیەتی بۆ هیندستان و بینینەوەی (شێخ عەبدوڵڵای دەهلەوی)یە. لە لاپەڕە (310)ی كتێبەدا، چوار نامەی شێخ عەبدوڵڵای دەهلەوی تێدا بڵاوبووەتەوە كە بۆ مەولانا خالیدی نەقشبەندی ناردووە. هیچ كام لەو نامانە لە كۆتاییەكەیدا مێژووی نووسینی نامەكەی لەسەر نییە.
كاتێك نامەكان دەخوێنیتەوە، ئاستی كاریگەریی مەولانا خالیدت لەو سەردەمەدا بۆ دەردەكەوێت كە چ رۆڵ و كاریگەرییەكی هەبووە لەسەر هەموو ئەو زانا و كەسایەتییانەی لە ناوچە جیاوازەكان ناسیونی و باسی بیروباوەڕی خۆی بۆ كردوون.
پاش ئەم وێستگەیەی ژیانی مەولانا، شوێنێكی دیكەی گرنگی ژیان و مردنی مەولانا دەردەكەوێت كە ئەویش دیمەشقە. بە گەیشتنی مەولانا خالید بە شام، ئەو شار و ناوچەیەی كردە مەڵبەندی بڵاوكردنەوەی تەریقەتەكەی. ئیدی لە وڵاتانی ناوچەكەوە سەدان كەس دەهاتن و لەسەر دەستی مەولانا تەریقەتیان وەردەگرت و دەگەڕانەوە بۆ وڵاتی خۆیان. بە ماوەیەكی كەم ناوبانگی مەولانا و تەریقەتەكەی بە ناوچەكەدا بڵاوبووەوە.
قەرەداغی نامە عەرەبی و فارسییەكانی مەولانای لەم كتێبەدا جیاكردووەتەوە. پێشتر مامۆستا عەبدولكەریمی مودەڕیس نزیكەی (250) نامەی فارسی و عەرەبیی مەولانای لە(یادی مەردان- بەرگی یەكەم)دا بڵاوكردبووەوە. ئەم جارێكی تر ئەو نامانەی لە كتێبەكەدا داناوەتەوە، لەگەڵ كۆمەڵێ نامەی دیكە كە هەموویان پێكەوە زیاتر لە 520 نامە دەبن. زۆربەی نامە نوێیەكان كە یەكەم جارە بڵاودەبنەوە، نامەی گرنگن و دەرخەری بارودۆخی سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئاینیی ئەو سەردەمەن كە مەولانای تێدا ژیاوە.
نووسەر لەبارەی بایەخ و كاریگەریی سەرچاوە و نامەكانی ئەم كتێبە، لە پێشەكییەكەیدا دەڵێت " لە ئیستەنبوڵ زیاتر لە 130 نامە و نووسراوی بڵاونەكراوە لە دەستنووسەكەی (شێخ مەحموودی شێخ كاكە حەمە) و زیاتر لە 80 نامە و نووسراوی بڵاونەكراوەی تری مەولانا خالیدی نەقشبەندیم دۆزیوەتەوە، بەمەش لەم كتێبەدا زیاتر لە 200 نامەی عەرەبی و فارسیی مەولانا هەن كە یەكەمجارە بڵاودەبنەوە.
لەگەڵ ئەوەی ئەم كتێبە یەكێكە لە كتێبە پڕ بایەخەكانی كتێبخانەی كوردی، بەتایبەتیش لە بواری شیكردنەوە و توێژینەوە لەسەر بیروباوەڕی نەقشبەندی و عیرفانیەت و دەستنیشانكردنی بارودۆخی سیاسی و كۆمەڵایەتیی ئەو سەردەم و قۆناغەی ئەم بیروباوەڕە تێیدا گەشەی كردووە، ئەوەی گرنگ بوو لەم كتێبەدا بكرێت دوو لایەنە:
یەكەم: وەرگێڕانی نامەكان بۆ زمانی كوردی. لەبەر ئەوەی زمانی مەجاز و زاراوەسازیی مەولانا لەو نامانەدا كە مێژووەكەی بۆ 200 ساڵ لەمەوبەر دەگەڕێتەوە، زمانێكی ئاڵۆز و قورسە. ڕەنگە نەوەی نوێ بە ئەستەم بتوانن ئەو نامانە بخوێننەوە و چێژی لێ ببینن، ئەمەش بەشێك لە هەوڵ و كۆششی نووسەر سنووردار دەكات. ناكرێت بڵێین ئەم هەوڵانە بۆ خوێنەرانی فارسی زمان و عەرەبی زمانن. چونكە لە كتێبخانەی ئەواندا زۆر زیاتر لە كتێبخانە هەژارەكەی خۆمان لەسەر مەولانا خالید، كتێب و سەرچاوەی گرنگ هەن.
دووەم: لەگەڵ وەرگێڕانی نامەكاندا، دەكرا توێژەرێك یان خودی مامۆستا محەممەد عەلی قەرەداغی، خوێندنەوەی بۆ هزر و بۆچوونی مەولانا خالید بكردایە. چونكە لە زۆرێك لە نامەكانیدا كە بۆ والی و كەسایەتییە ناودار و زانا ئاینییەكان نووسراون، باسی بیروباوەڕ و تەریقەتەكەی خۆی دەكات. بەمەش لە مانای نێو ئەو نامانەوە، خوێنەر زیاتر بە بیروباوەڕ و بۆچوونی مەولانا خالید بۆ ژیان و ئاین و مرۆڤ و ڕێبازەكەی ئاشنا دەبێت. بەڵام من وەك خوێنەرێك بە ماندووبوون و هیلاكییەكی زۆر، ئەوسا توانیم ئەو نامە درێژ و وشك و ئاڵۆزانەی مەولانا خالید بخوێنمەوە.
نازانم چ بكەم
دەمێ وەك گوڵ بەخەندەم
گاهێ وەك بولبول بە ئەفغانم
مەولانا خالیدی نەقشبەندی
كەڵكەڵەی سەفەر
گەڕیدەیەك بوو، لە نێو خەیاڵ و روخسارێكی پڕ لە وزە و كۆڵنەداندا، بەشێكی زۆری تەمەنی بە نووسینی نامە بەڕێ كرد. پاش زیاتر لە دوو سەد ساڵ بەسەر مردنیدا، ئەگەر بتەوێت بەڕوونی لە بیروباوەڕ و بۆچوونەكانی بگەیت، پێش كتێب و پەیام و نهێنییەكانی ژیانی، دەبێت نامەكانی بخوێنیتەوە. چونكە لەناو دێڕ و وشەی نامەكانییەوە، هەموو ئەو لایەنانەی بە روونی نووسیوەتەوە.
بەیانیان زوو، پێش دەركەوتنی روخساری خۆر، وەكو رۆژانی تر، بۆ بیركردنەوە لە گەیاندنی پەیام و رێبازەكەی بە خەڵكی، خۆی و لاپەڕەی دەستنووسەكانی، لەسەر بانێژەكەی مزگەوتی (رەشید قەلعە بەگی) دەستی بە نووسینی نامە بۆ هاوەڵانی دەكرد. ئەو نامانە، بەشێكی زۆریان وەك دەستنووس و لاپەڕەكانی مێژووی نەتەوەكەی، ون بوون. ئەوەشی ماوەتەوە بووە بە ئاوێنەیەكی ئەو سەردەمە و بە روونی لایەنە گەش و تاریكەكانی ئەو رۆژگارەی لێوە دیارە. ئەم گەڕیدە تەماوییەی نێو نامە و دەستنووسەكان، هەر لە سەرەتای خوێندنی زانست و ئاینەوە شەیدایەكی سەیری ژیان بووە لەگەڵ ناوەوەی خۆی، ئەمەش لەبری ئارامی و بێدەنگی، كەڵكەڵەی سەفەری لا دروست كرد و هەر جارە دڵی شەیدای شوێنێكی دوور و نادیاری سەر زەمین بووە. جارێك بەرەو هیندستان و جارێك بەرەو شام و جارێ بەرەو بەغدا و سەفەرێ بەرەو سنە.
بەیانییەك لەو بەیانیانەی كە سەرقاڵی نووسین بوو، سۆزی گەڕانەوە بۆ سلێمانی سەر دەكات. بیركردنەوەیەكی سەیر بوو. خۆیشی نەیدەزانی بۆچی سلێمانی لەم بەیانییە زووەی زیكر و نووسیندا بەو شێوە خێرایە هاتە نێو بیركردنەوەی. هەر لەو رۆژانەدا بوو، شێخ قەسیمی مەردۆخی بڕوانامەی دەرچوون و مۆڵەتی مەلایەتی خالیدی ئیمزا كرد. ئەمەش هێندەی دیكە كەڵكەڵەی سەفەرەكەی بۆ سلێمانی بەجۆشتر كرد.
ئێستا جگە لە دەنگۆی سەفەری خالید لە سنەوە بۆ سلێمانی، هیچ باسێكی تر لەنێو زانایانی سنەدا نییە. دەمەو ئێوارانێكی درەنگ شێخ قەسیمی مەردۆخی، لە دوورەوە سەیری فەقێكانی نێو مزگەوتی دەكرد، چاوی چووە سەر ئەو گەنجە روخسار نوورانییە كە زۆربەی كاتەكان لە نێو مزگەوتدا كتێبێكی بەدەستەوە گرتووە، بەڵام ئەم ئێوارەیە جیاواز لە رۆژانی تر، بەبێ كتێب بە جۆش و خرۆشەوە باوەش بە هاوەڵەكانیدا دەكات و دەستی ماڵئاواییان بۆ بەرز دەكاتەوە. بینینی ئەم دیمەنە شێخی نیگەران كرد، چونكە یەكێك لە قوتابییەكانی سەفەر دەكات. نەیدەزانی خالید بەرەو كوێ سەفەری خەیاڵ و بیركردنەوە دەكات؟ شێخ لەم بیركردنەوانەدا بوو كە خالید بەرەوڕووی هات و بەهەمان شێوەی هاوەڵەكانی باوەشی بەمیشدا كرد و بە تۆنێكی ئارام و پڕ لە ویقارەوە سوپاسی شێخی كرد كە ساڵانێكە لەسەر دەستی ئەو وانەی ئاین و زانست دەخوێنێت. شێخ قەسیم پرسیاری لە قوتابییەكەی كرد كە بۆچی سەفەر دەكات و ئەویش باسی گەشتێكی خەیاڵیی خۆی كرد بۆ سلێمانی بۆ بڵاوكردنەوەی وانەی میهرەبانی و لەگەڵ خۆژیان و لەگەڵ خوا ژیان. سەرەتا سلێمانی دەبێتە مەڵبەندی ئەو رێباز و بیركردنەوەیە، رەنگە لە داهاتووشدا هەموو ناوچەكە بگرێتەوە. خالید ئەمانەی بۆ مامۆستاكەی باس كرد. لە بری وەڵام، شێخ قەسیم بەبێ دەنگییەكی تێكەڵ لە شادی و نیگەرانی، بە چاوی پڕ لە فرمێسكەوە خالیدی بە خۆیەوە گوشی و ماڵئاوایی لێكرد، نزای سەركەوتنی لەم رێگە و رێبازەدا بۆ كرد.
كەمەربەستەی غەزەلی شاعیران
خالید لەو سەرەتایەوە، بەخۆی و خەیاڵێكی گەورە و كۆمەڵێك دەستنووس و هەندێ پەیامی تایبەت بە رێبازەكەی، دوای وەرگرتنی مۆڵەتی مەلایەتی، یەكەم وێستگەی گەشتەكەی دەستپێكرد و لە سلێمانی گیرسایەوە، پاش ماوەیەك لە بری خالید بە (مەولانا خالیدی نەقشبەندی) ناوبانگی دەركرد. گەشەدان بە رێبازەكەی مەولانا، خستبوویە بیركردنەوە لە رێگەیەك بۆ لێبوردەیی و میهرەبانی لە ناسینی خودەوە بۆ ناسینی خودا. سەرەتا ئەم بیروباوەڕە تەنها لە بیركردنەوەی خۆیدا بوو، پاشتر دەستی بەكاركردن و بڵاوكردنەوەی كرد، لەسایەی فەرمانڕەوایی میرنشینی بابانەكاندا. بەدەم ئەم بیركردنەوانەوە، رۆژانە یان لە سووچی ژوورە بچووك و تاریكەكەیدا خەریكی خوێندنەوە و یادكردنەوە بوو، یان خەریكی گەیاندنی ئەو پەیامە بوو بە خەڵكی سادە و میرەكان.
لەسەرەتای ئەم شۆڕشە لە بیروباوەڕ و زانیاری، میرانی بابان پێشوازییەكی گەرمیان لە مەولانا خالیدی نەقشبەندی كرد. هەرچەندە پاشتر سلێمانی بۆ مەولانا بوو بە ئاگر و لەبەر كێشە و ململانێ، ئەو شارەی مەڵبەندی گەیاندنی رێبازەكەی بوو، بە نیگەرانییەوە جێهێشت و بەرەو بەغدا و پاشان شام و هیندستان هەڵات. بەڵام تەنیا بوونی ئەو وەك زانایەكی مەزنی ئاینی لە سلێمانی، هۆكاری دروستكردن و دامەزراندنی مەڵبەندێكی زانستی و ئاینیی بەناوبانگی وەك (خانەقای مەولانا خالید) بوو. دروستكردنی ئەم مەڵبەندە ئاینی و زانستییە لە سلێمانی، گەورەترین ڕێزی میرانی بابان بوو لە (مەولانا خالیدی نەقشبەندی).
خانەقاكەی مەولانا، جگە لە خوێندنی ئاینی و زانست، سلێمانیی لەو رۆژگارەدا كردبووە مەڵبەندێكی گەورەی كۆكردنەوەی زانایان و ئەدیبانی هەموو ناوچەكانی كوردستان، ئەمەش وای كردبوو كە چەندین شاعیری وەكو سالم، مستەفا بەگی كوردی و نالی لە خانەقاكەی مەولاناوە گەشە بە زمان و ئەدەبیاتی كوردی بدەن. ئەم بەیتە شیعرەی سالم دەرخەری وێنەیەكی راستەقینەی ئەو سەردەمەی خانەقای مەولانا خالیدی نەقشبەندییە لە سلێمانی:
لە رۆژی ئیمتیحانا دیم، بەرابەر تالب و مەعشووق
كەمەربەستەی هونەر هاتن، لە تیپی عەشقبازانا
لەلایە (نالی) و (مشوی) لەلایە (سالم) و (كوردی)
لە هەنگامەی هونەر گەرمی، تكاجۆ بوون لە (مەولانا)
پاشتریش مەولانا خالیدی نەقشبەندی، بەدەر لە هەموو ئەو مەكتوبات و نووسینانەی لەسەر زانست و ئاین و رێبازی نەقشبەندی نووسی، لە بواری ئەدەبیاتیشدا بووە شاعیرێكی رەوانبێژی مەزن. بەداخەوە بەشێكی زۆری شیعرەكانی ون بوون، ئەوانەی ماونەتەوە، بەشێكیان ئاینی و بەشێكیان پیاهەڵدان و بەشێكیشیان رەوانبێژین لەسەر ریتمی غەزەل و بەیتە شیعرییەكانی ئەو سەردەمەی ئەدەبیاتی فارسی و عەرەبی كە زمانی باوی شاعیرانی ئەو سەردەمە بوو.
كۆكردنەوەی نامەكانی دوای رەشەبا
لە هەر شوێنێكدا ژیابێت، جگە لە ناوبانگ و ئاین و زانستەكەی، بەشێكی زۆر دەستنووس و لاپەڕەی رەشكراوەی لێ بەجێماوە. مەولانا لەماوەی ئەو 50 ساڵەی ژیانی بێ ئۆقرەییدا، 18 كتێبی جۆراوجۆری ئاینی و شیكاری و زانستی و ئەدەبیی نووسیوە. كتێبێكیان دیوانێكی شیعرییە. ئەمە جگە لە نووسینی كۆمەڵێكی زۆر لە نامە و پەند و گێڕانەوە كە زۆربەیانی بۆ كەسایەتی و زانایانی بەناوبانگی ناوچە جیاوازەكان نووسیوە. زۆر لەو نامانە پەرشوبڵاو بوونەتەوە. یەكێك لەو هەوڵە گرنگانە لە ئەدەبیاتی كوردیدا بۆ كۆكردنەوەی ئەو نامانەی مەولانا خالید درابێت، لەلایەن مامۆستا و زانای مەزنی كورد مەلا عەبدولكەریمی مودەڕیس بووە.
مودەڕیس لە كتێبی (یادی مەردان- بەرگی یەكەم)دا، جگە لە دیوانە شیعرییەكەی و ژیاننامە و وێستگە گرنگەكانی سەفەرەكانی مەولانا خالید، باری كۆمەڵایەتی و وانە گوتنەوە و وانە خوێندن و كتێبەكانی و شیكردنەوەی تەریقەتەكەی و كاریگەری و رۆڵی مەولانای لەو قۆناغانەدا شی كردووەتەوە. لە (یادی مەردان)دا، نزیكەی 250 نامەی مەولانای بە هەردوو زمانی فارسی و عەرەبی تێدایە. ئەم كتێبە یەكێكە لە گرنگترین سەرچاوەكانی ناسین و ئاشنابوون بە ڕۆحی مەزنی مەولانا خالید.
دوای خوێندنەوەی ئەو كتێب و نووسینانەی لەسەر مەولانا نووسراون، ئەگەر مەولانا موڵكی میللەتێكی بێ باك لە (وشە و نووسین)ی وەك كورد نەبووایە، بە دڵنیاییەوە ئێستا وەك فەیلەسوف و گەورە زانایانی دونیا ئەژمار دەكرا. هەرچەندە چەندین توێژەری بیانی، لە كورد زیاتر ئاوڕیان لە مەولانا داوەتەوە، چەندین توێژەری وەك: مارتن ڤان بروینەسن، تێری زاركۆن، مێشێل كامپەر، ئارسەر بوهلەر نووسین و توێژینەوەیان لەسەر بیروباوەڕ و پەیامەكەی مەولانا خالیدی نەقشبەندی نووسیوە، بەڵام ناسینی ئەم كەسایەتییە و بیروباوەڕ و رێبازەكەی پێویستی بە كاركردنی زیاترە.
یەكێكی تر لەو كەسانەی ساڵانێكە لەگەڵ ساخكردنەوە و كۆكردنەوەی دەستنووسی زانایانی پێشەنگی كورد كار دەكات مامۆستا محەممەد عەلی قەرەداخی-یە كە لەم ماوەیەدا، بەرهەمێكی پڕ بایەخی بڵاوكردەوە، ئەویش كتێبی (مكتوبات)ی مەولانا خالیدی نەقشبەندی بوو. ئەم كتێبە لە بڵاوكردنەوەی كتێبخانەی هاشمییە لە ئیستەنبوڵ و لە بەیرووت بەشێوازێكی هونەریی سەرنجڕاكێش لە دووتوێی (730 لاپەڕەدا) بەزمانی عەرەبی و فارسی چاپ بووە.
لە سەرەتای ئەم كتێبەدا، وێستگە گرنگەكانی ژیان و تەریقەت و بیروباوەڕی مەولانا خالیدی نەقشبەندی باس دەكات. سەرەتا لە شوێنی لەدایكبوونییەوە لە قەرەداغ، پاشتر سەردەمی لاوی و سەرەتای خوێندنی ئاینی لە سلێمانی، دواتر دەچێت بۆ چەند ناوچەیەكی دیكەی كوردستان، پاشتریش وەرگرتنی بڕوانامەی زانستیی ئاینی لە شاری سنە لەسەر دەستی زانای بەناوبانگی ئەو سەردەمە، شێخ قەسیمی مەردۆخی. دووەمین قۆناغی گرنگی مەولانا خالیدی نەقشبەندی كە لەم كتێبەدا خراوەتەڕوو، ئەو گەشتەیەتی بۆ هیندستان و بینینەوەی (شێخ عەبدوڵڵای دەهلەوی)یە. لە لاپەڕە (310)ی كتێبەدا، چوار نامەی شێخ عەبدوڵڵای دەهلەوی تێدا بڵاوبووەتەوە كە بۆ مەولانا خالیدی نەقشبەندی ناردووە. هیچ كام لەو نامانە لە كۆتاییەكەیدا مێژووی نووسینی نامەكەی لەسەر نییە.
كاتێك نامەكان دەخوێنیتەوە، ئاستی كاریگەریی مەولانا خالیدت لەو سەردەمەدا بۆ دەردەكەوێت كە چ رۆڵ و كاریگەرییەكی هەبووە لەسەر هەموو ئەو زانا و كەسایەتییانەی لە ناوچە جیاوازەكان ناسیونی و باسی بیروباوەڕی خۆی بۆ كردوون.
پاش ئەم وێستگەیەی ژیانی مەولانا، شوێنێكی دیكەی گرنگی ژیان و مردنی مەولانا دەردەكەوێت كە ئەویش دیمەشقە. بە گەیشتنی مەولانا خالید بە شام، ئەو شار و ناوچەیەی كردە مەڵبەندی بڵاوكردنەوەی تەریقەتەكەی. ئیدی لە وڵاتانی ناوچەكەوە سەدان كەس دەهاتن و لەسەر دەستی مەولانا تەریقەتیان وەردەگرت و دەگەڕانەوە بۆ وڵاتی خۆیان. بە ماوەیەكی كەم ناوبانگی مەولانا و تەریقەتەكەی بە ناوچەكەدا بڵاوبووەوە.
قەرەداغی نامە عەرەبی و فارسییەكانی مەولانای لەم كتێبەدا جیاكردووەتەوە. پێشتر مامۆستا عەبدولكەریمی مودەڕیس نزیكەی (250) نامەی فارسی و عەرەبیی مەولانای لە(یادی مەردان- بەرگی یەكەم)دا بڵاوكردبووەوە. ئەم جارێكی تر ئەو نامانەی لە كتێبەكەدا داناوەتەوە، لەگەڵ كۆمەڵێ نامەی دیكە كە هەموویان پێكەوە زیاتر لە 520 نامە دەبن. زۆربەی نامە نوێیەكان كە یەكەم جارە بڵاودەبنەوە، نامەی گرنگن و دەرخەری بارودۆخی سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئاینیی ئەو سەردەمەن كە مەولانای تێدا ژیاوە.
نووسەر لەبارەی بایەخ و كاریگەریی سەرچاوە و نامەكانی ئەم كتێبە، لە پێشەكییەكەیدا دەڵێت " لە ئیستەنبوڵ زیاتر لە 130 نامە و نووسراوی بڵاونەكراوە لە دەستنووسەكەی (شێخ مەحموودی شێخ كاكە حەمە) و زیاتر لە 80 نامە و نووسراوی بڵاونەكراوەی تری مەولانا خالیدی نەقشبەندیم دۆزیوەتەوە، بەمەش لەم كتێبەدا زیاتر لە 200 نامەی عەرەبی و فارسیی مەولانا هەن كە یەكەمجارە بڵاودەبنەوە.
لەگەڵ ئەوەی ئەم كتێبە یەكێكە لە كتێبە پڕ بایەخەكانی كتێبخانەی كوردی، بەتایبەتیش لە بواری شیكردنەوە و توێژینەوە لەسەر بیروباوەڕی نەقشبەندی و عیرفانیەت و دەستنیشانكردنی بارودۆخی سیاسی و كۆمەڵایەتیی ئەو سەردەم و قۆناغەی ئەم بیروباوەڕە تێیدا گەشەی كردووە، ئەوەی گرنگ بوو لەم كتێبەدا بكرێت دوو لایەنە:
یەكەم: وەرگێڕانی نامەكان بۆ زمانی كوردی. لەبەر ئەوەی زمانی مەجاز و زاراوەسازیی مەولانا لەو نامانەدا كە مێژووەكەی بۆ 200 ساڵ لەمەوبەر دەگەڕێتەوە، زمانێكی ئاڵۆز و قورسە. ڕەنگە نەوەی نوێ بە ئەستەم بتوانن ئەو نامانە بخوێننەوە و چێژی لێ ببینن، ئەمەش بەشێك لە هەوڵ و كۆششی نووسەر سنووردار دەكات. ناكرێت بڵێین ئەم هەوڵانە بۆ خوێنەرانی فارسی زمان و عەرەبی زمانن. چونكە لە كتێبخانەی ئەواندا زۆر زیاتر لە كتێبخانە هەژارەكەی خۆمان لەسەر مەولانا خالید، كتێب و سەرچاوەی گرنگ هەن.
دووەم: لەگەڵ وەرگێڕانی نامەكاندا، دەكرا توێژەرێك یان خودی مامۆستا محەممەد عەلی قەرەداغی، خوێندنەوەی بۆ هزر و بۆچوونی مەولانا خالید بكردایە. چونكە لە زۆرێك لە نامەكانیدا كە بۆ والی و كەسایەتییە ناودار و زانا ئاینییەكان نووسراون، باسی بیروباوەڕ و تەریقەتەكەی خۆی دەكات. بەمەش لە مانای نێو ئەو نامانەوە، خوێنەر زیاتر بە بیروباوەڕ و بۆچوونی مەولانا خالید بۆ ژیان و ئاین و مرۆڤ و ڕێبازەكەی ئاشنا دەبێت. بەڵام من وەك خوێنەرێك بە ماندووبوون و هیلاكییەكی زۆر، ئەوسا توانیم ئەو نامە درێژ و وشك و ئاڵۆزانەی مەولانا خالید بخوێنمەوە.