عەلی وەردی و دژایەتی بۆ زمان و شیعری عەرەبی

زانا و بیرمەندی عێراقی دكتۆر عەلی وەردی (1913-1995 ز)، پاش ئەوەی خوێندنی ئامادەیی تەواو دەكات و پلەی یەکەم لەسەر ئاستی عێراق بەدەستدێنێ، لەگەڵ کۆمەڵێک قوتابیدا بۆ خوێندن دەنێردرێتە زانکۆی ئەمەریکی لە بەیروت. پاشان لەوێش بەکالۆریۆس بەدەستدێنێ و دەچێتە زانکۆی تەکساس لە ئەمەریكا و لەوێ لە ساڵی (1948) بڕوانامەی ماستەر و ساڵی (1950) دکتۆرای وەرگرت، دواتر گەڕایەوە عێراق و لە بواری توێژینەوە و وانەگوتنەوە خزمەتی كرد.

عەلی وەردی و هەموو ئەوانەی لەو كات و سەردەمە لە ڕۆژئاوا خوێندبوویان و گەڕابوونەوە وڵاتەكەی خۆیان، دەیانویست ئەو زانست و زانیارییەی فێری بوونە، بیگوازنەوە وڵاتی خۆیان. عەلی وەردی لە بوارەكانی كۆمەڵناسی و ئەدەب و زمان و ڕەخنە دەستی بە كار كرد و لەم بوارانەشدا سەركەوتنی گەورەی بەدەستهێنا كە تا ئێستاش وەكو سەرچاوەیەكی گرنگ تەماشا دەكرێن.

یەكێك لەو بوارانەی عەلی وەردی گرنگیی پێداوە، بابەتی زمان و ئەدەب بووە، ئەگەرچی لەسەر ئەوە ڕەخنەی زۆری لێ گیراوە کە ئەو كۆمەڵناسە و چۆن دەست لە كاروباری زمان و ئەدەبیات وەردەدات، بەڵام ئەو پاساوی لۆژیكیی بۆ ئەمە هەیە و پێیوایە شیعر دوو لایەنی هەیە، لایەنی هونەری و لایەنی كۆمەڵایەتی. شیعر بەر لە هەموو شتێك پارچەیەكی هونەری و ئەدەبییە، بەڵام لەو ڕووەشەوە كە لەناو خەڵك و لە ئەنجامی پەیوەندی و ڕووبەڕووبوونەوەكانی خەڵك لەگەڵ یەكتر دروست بووە، بەدەر نییە لە لایەنی كۆمەڵایەتی و دیوێكی كۆمەڵایەتی گرنگی هەیە. توێژەری كۆمەڵایەتی لەو لایەنەی دەكۆڵێتەوە و ئەوە دەردەخات كە ئەم شیعرە پەیوەندیی چییە بەو كۆمەڵگایەی لێی دەركەوتووە و تا چەند ئەم شیعرانە ڕەنگدانەوەی كۆمەڵگاكەن؟ لەم ڕوانگەیەوە دكتۆر عەلی وەردی لە زمان و شیعر و ئەدەب دەكۆڵێتەوە و لەوبارەیەوە كتێبێكی گرنگ دەنووسێت بە ناونیشانی (ئەفسانەی ئەدەبی باڵا- أسگورە اڵادب الرفیع). كتێبەكە گفتوگۆیەكی فیكرییە لە نێوان دوو قوتابخانە: قوتابخانەی یەكەم ئەوەیە كە تا ئاستێكی دەمارگیرانە پشتگیری لە شیعر و زمانی عەرەبی دەكات و بەگرنگی دەزانێ، قوتابخانەی دووەمیشیان ئەوەیە كە ڕەخنە لە شیعر و ئەدەب و بنەما ئاڵۆزەكانی زمانی عەرەبی دەگرێت، عەلی وەردی خۆی لە خانەی قوتابخانەی دووەمە و ڕەخنەی زۆری لە زمانی عەرەبی و كەلەپووری شیعری عەرەبی هەیە.

ئەو پێیوایە كۆمەڵگای سەردەمی عەرەبی جاهیلی خاوەنی سێ تایبەتمەندی بوون: دەمارگیریی تیرەگەری، هێرشبردن و شیعر، بۆیەش بەبۆنەی پێگەیشتنی شاعیرێك لەناو هۆزێك یان تیرەیەك، ئاهەنگیان دەگێڕا و كەیف و خۆشییان دەردەبڕی.

لە كۆمەڵگای بیاباننشیندا شاعیر زمان و نامووسی كۆمەڵگایە، وەكو چۆن شمشێربەدەست بە شمشێرەكەی بەرگری لە تیرە و هۆزەكەی خۆی دەكات، بە هەمان شێوە دەبێ شاعیریش بە زمان و شیعر بەرگری لە تیرەكەی بكات، تەنانەت زۆر جار ئەو شتانەی لە كۆمەڵگای شارستانیدا بە تاوان دادەنرێن، لە كۆمەڵگای بیابانیدا وەكو ئازایەتی باسیان دەكرێ و شاعیر پێیاندا هەڵدەڵێ، لەوانەش: كوشتن و ڕێگری و دەستكەوتی زۆر لە ئەنجامی ڕێگری و...هتد
تەنانەت هۆزێكی وەكو قوڕەیش شیعریان نەك تەنیا بە گرنگ، بەڵكو بە پیرۆزیش دادەنا و هاوشانی بتەكان، شیعریان بە دیواری كەعبەدا هەڵدەواسی. بازاڕی تایبەتیشیان بۆ خوێندنەوە و كێبڕكێی شیعرخوێندنەوە هەبوو.

هەر لەبەر ئەم دەمارگیرییەش بووە كە سەرەتای هاتنی ئیسلام، پێغەمبەر (دروودی خوای لەسەر بێت) ڕقی لە شیعر دەبووەوە، بەڵام دوای ئەوەی ئاستی پیرۆزییەكەیانی هێنایە خوارەوە، ئەویش شاعیری تایبەت بە خۆی دانا.

جگە لەمانە، شیعری عەرەبی زۆربەی پێداهەڵدانە بە سوڵتان و تیرە و هۆزەكەی و شاعیری عەرەبی شاعیری سوڵتانین، هەر بۆیەش لە وەڵامی ئەوەی كە شاعیرانی پێشوو بە فۆتۆگرافەران دەچوێنران، عەلی وەردی ئەمە ڕەتدەكاتەوە و پێیوایە شاعیران هاوشێوەی نیگاركێشەكانن نەك وێنەگر، چونكە وێنەگر وێنەكە وەكو خۆی دەگرێت، بەڵام نیگاركێش وێنەكە بەوشێوەیە دروست دەكات كە خۆی دەیەوێ، وێنەی هەندێ كەس جوان دەكات و هی كەسانی دیش ناشیرین. شاعیرانی عەرەب وێنەی سوڵتان و كاربەدەستان جوان دەكەن و پێیاندا هەڵدەڵێن و هەژار و نەیارەكانیشیان نەفرین دەكەن. لێرەشەوە شێوازی پێداهەڵگوتن و لەدژخوێندن، یەكێكی دیكەیە لەو بەڵگانەی كە شاعیر وێنەگر نییە، بەڵكو نیگاركێشە.

ئەمە وەنەبێ دوای هاتنی ئیسلام كۆتایی هاتبێ، بەڵكو پاش قۆناغی پێغەمبەر و خەلیفە ڕاشیدییەكان، هەندێ لە سوڵتانە ئومەوی و عەباسییەكان، گەڕانەوە سەر گرنگیدان بە شیعر و گرنگیی زۆریان بە شیعر و بەو شاعیرانە دەدا كە پێیاندا هەڵدەگوتن. پارە و ماڵی زۆریان دەدایە ئەو شاعیرانەی لە شیعرەكانیاندا ستایشی ئەوانی تێدابوو، لەمەشدا گەڕابوونەوە سەر بیروباوەڕەكەی سەردەمی جاهیلی. دواتریش لە سەردەمەكانی دواتر و تا ئێستاش ئەم جۆرە لە شیعری سوڵتانی باوی هەبووە و هەیە و لە هەندێ كۆمەڵگا و لای هەندێ دەسەڵاتدار برەوی پێدەدرێ.

لایەكی دیكەی ڕەخنەكانی عەلی وەردی لە شیعری عەرەبی لەڕووی زمانەوەیە. كۆمەڵگای عەرەبی كۆمەڵگایەك بووە بە شیعرەوە ماندوو بووە، هەموو توانا زمانییەكەی داوەتە شیعر. ئەمەش وای كردووە ئەم زمانە تایبەتمەندیی دیكەی نەبێت و نەتوانێ گرنگی بە لایەنی دیكە بدات.

ڕستەسازی لە زمانی عەرەبیدا لەلایەك كەوتووەتە ژێر كاریگەریی لۆژیكی ئەرەستۆیی و لەلایەكیش كاریگەرە بە بارودۆخی دەشتەكی و زمانی پاراوی بیابان، بۆیەش بە تێكەڵكردنی ئەم دوو لایەنە هەندێ كێشەی زمانەوانییان بۆ چارەسەر نەكراوە و تەقدیراتیان بۆ داناوە. بۆ نموونە كۆتایی هەر وشەیەك بەگوێرەی لۆژیك دەبێ جووڵە (حركە)یەكی زمانەوانی هەبێت و بەگوێرەی زمانی دەشتەكیانەش بێت، هەندێ وشە هیچ جووڵەیەكیان نییە، یان بەهۆی پیتی كۆتایی (بەتایبەتی ئەگەر پیتی عیللە بێت) هەندێ وشە جووڵەكەیان (فەتحە و زەممە و كەسرە) بەدیار ناكەوێ، بۆیە ناچارن بۆ چارەسەركردنی ئەمە تەقدیرات دابنێن، بۆ ئەوەی لەگەڵ لۆژیكەكە تێكنەگیرێ. 

لێرەشەوە هەستاون فەتحە و زەممە و كەسرەی موقەددەر و... داناون، ئەمەش باری زمانی عەرەبی قورستر كردووە.

وشەسازی و ڕستەسازی و ئیعراب، چەند زانستێكن كە زمانی عەرەبییان زۆر ماندوو كردووە، لەكاتێكدا ئەو هەموو ئاڵۆزی و وردەكارییەی ناوێ. عەلی وەردی نموونە بەوە دێنێتەوە كە وتاربێژە بەهرەمەندەكان گرنگییان بە نەحوو و سەڕف نەداوە و بەشێوەیەكی هەڕەمەكی وتاریان داوە، وتارەكانیشیان زۆر سەركەوتوو بووە و زۆریش كاریگەر بووە، لەكاتێكدا ئەگەر ئەوانە خۆیان بخەنە ژێر كۆتوبەندی ڕێزمان و ڕستەسازی و وشەسازییەوە و هەوڵ بۆ چنینی وتارەكانیان لەژێر ئەم كۆنتڕۆڵانە بدەن، وتارەكە ئەو هێز و توانایەی نامێنێ.

لە شیعریشدا، كێش (وزن) و سەروا (قافیە) بەردەوام كێشە بوونە بۆ شیعری عەرەبی و توانایەكی زۆری شاعیرەكانیان بردووە، بۆ نموونە یەكێكی وەكو نازك ئەلمەلائیكە (1923-2007) كە خاتوونەشاعیرێكی عێراقییە، هەمیشە ناڕەزایی بەرامبەر سەروا دەردەبڕی. ئەو لە پێشەكی یەكێك لە دیوانەكانیدا دەنووسێت: "سەروا بەردەوام كۆسپ بووە، هەركاتێك شاعیر هەڵچووبێت و حاڵەتی شیعریی گرتبێتی و پێنووسی بەدەستەوە گرتبێ بۆ ئەوەی چەند بەیتێك بنووسێ، وردە وردە توانای لە دانانی سەروا كەم دەكات، ئیتر لێرەوە زەینی دابەش دەبێت لە نێوان گوزارشت لە هەڵچوونەكەی و بیركردنەوە لە سەروا، بەمجۆرەش خێرا حاڵەتە شیعرییەكەی دێتەخوارەوە و ڕاستەوخۆ ئاستەكەی دادەبەزێ، بەمشێوەیە شاعیر وەسفی وشەكان دەكات و هەوڵی دانانی سەروا دەدات، بێ ئەوەی شیعرێكی باشی پێشكەش كردبێ".

ئەم گرنگیدانە بە كێش و سەروا، كاری كردووەتە سەر پەیام و ناوەڕۆكی شیعرەكە و پەیامی شیعرەكەی لاواز كردووە. واتا شیعری عەرەبی بەگشتی لەڕووی زمانەوە ئاڵۆز بووە، بەڵام لەڕووی پەیامەوە لاواز بووە، بەڵگەش ئەوەیە كە ئەگەر ئەم شیعرە وەربگێڕدرێتە سەر زمانێكی بیانی، ئەوا بەلاغەتەكەی نامێنێ و مانایەكی قووڵیش نابەخشێ.

بەڵگەیەكی دی ئەوەیە كە سەردەمانی دوای شەڕی عەرەب و عەرەب، كە وەك گوتمان شیعر ڕۆڵێكی باڵای لە شەڕەكاندا هەبووە، بەڵام لە شەڕەكانی سەردەمانی دواتر، واتا لە شەڕەكانی فارس و ڕۆم، شیعر ئەو ڕۆڵەی نامێنێ، چونكە لەلایەك شیعر لەناو فارس و ڕۆمەكان ڕۆڵی شەڕی نییە بەو شێوەیەی كە لەناو عەرەب و بەتایبەتییش لەناو قوڕەیشدا هەیەتی، لەلایەكی دیكەش ئەوان لە شیعری عەرەبی نەدەگەیشتن، بۆیە كاریگەریی لای ئەوان نەبوو. ئەمەش دیسان ئەوە دەسەلمێنێ كە شیعری عەرەبی توانایەكی زۆری لە ئاڵۆزیی زمانەكەیدا بەهەدەرداوە.

گرنگیدان بەئاڵۆزكردنی زمان و وردبوونەوەی زیاد لە پێویست لە زانستەكانی زمان، دوای سەدان ساڵ هێشتا درێژەی هەیە. عەلی وەردی ئەمە بە زیادەڕۆیی دەبینێ و پێیوایە كە ئەوەی دەیەوێ ببێتە ئەدیب، پێویستی بە سێ شت هەیە، یەكەم: بەهرە، دووەم: خوێندنەوە، سێیەم: بەردەوامی. بۆ بوون بە ئەدەیب هیچ پێویست نییە بنەما زمانەوانییەكانی هەزاران ساڵ بەر لە ئێستا بخوێنین و بخوێنینەوە، ئەوەی دەیەوێ بە خوێندنەوەی ئەم زانستە كۆنانە ببێتە ئەدیب، وەكو ئەوەیە بیەوێ بە خوێندنەوەی زانستە پزیشكییەكانی گالینۆس و ڕازی و ئیبن سینا ببێتە پزیشك كە بێگومان ئەمە بە هیچ شێوەیەك نابێت و مەحاڵە.

دەبێ نوێكاری لە زمان و ئاسانكردنەوە و سادەكردنەوەی زمان و لادانی ئاڵۆزییەكانەوە دەستپێبكات و ئینجا بگوازرێتەوە بۆ بوارەكانی دی. لە دیدی وەردییەوە، پێویستە ئەدەب بە زمانێكی سادە بنووسرێت، ناكرێ خوێنەر بۆ تێگەیشتن لە كتێبێك، هەموو كات فەرهەنگێكی لەلا بێت و بەدوای وشە و دەستەواژەكاندا بگەرێت تا لە كتێبەكە تێدەگات، خوێنەر هەم كاتی ئەوەی نییە و هەم دەبێتە هۆی ئەوەی واز لەو كتێبە بێنێ و لەسەری بەردەوام نەبێ.

ئەدیب بۆ خەڵك دەنووسێت نەك بۆ خۆی، بۆیە پێوستە لە سروشتی ئەو كەس و كۆمەڵگایە تێبگات كە بۆی دەنووسێت، بەڵام ئەگەر هەر بەو شێوەیەی نووسی كە هەزار ساڵ پێش ئێستا پێیان نووسیوە، بێگومان بازاڕێك بۆ خۆی نابینێتەوە.

عەلی وەردی، جەخت دەكاتەوە كە ئەو دژی گرنگیدان بە زمان نییە و بگرە ئەدەب و زمان بەقەدەر زانست گرنگن و هۆكارێكن بۆ گەشەكردنی كۆمەڵایەتیی هەر كۆمەڵگایەك. بەڵام دەبێ هاوسەنگییەك لە نێوان زانستەكانی دیكە و زمان دروست بكرێت و نابێ هیچ كامیان لەسەر حیسابی ئەوی دیكە فەرامۆش بكرێت، یان گرنگی پێ نەدرێت.

ئەو پێیوایە كە ڕزگاربوون لە دابونەریتەكان و كۆتوبەندەكانی پێشوو قورس نییە و كاتێك فیكری مرۆڤ لە یەكێك لە دابونەریتەكان ڕزگار بوو، ناتوانێ ئۆقرە بگرێ و ئیتر لەسەر گومانەكانی بەردەوام دەبێت و ناتوانێ بگاتە یەقین. كە یەك گومانی بۆ دروست بوو، ئیتر گومانەكانی وردە وردە زیاد دەبن. گومان وەكو نەخۆشیی گەدەیە، كە لە شوێنێكی جەستە بڵاوبووەوە، ئیتر سەرتاپای جەستە دەگرێتەوە، ئەگەر مرۆڤ كۆتوبەندێكی شكاند، ڕۆژێك دێت هەموو كۆتوبەندەكانی دیكەش بشكێنێ و ئەمەش گرنگە.

بێگومان ئەم باوەڕەی عەلی وەردی لەبارەی زمان هێندە بە سانایی وەرنەگیراوە، بەڵكو زۆر گفتوگۆی لەبارەوە كراوە و هەندێ جار بەتوندیش ڕەتكراوەتەوە، بۆ نموونە هەندێك لە وەڵامی عەلی وەردیدا دەیانگوت ئەوە جوانیی بیابانە شیعری بەرهەمهێناوە نەك تیرەگەری یان پێداهەڵگوتنی سوڵتانەكان، وەردی پێكەنینی بەوە دەهات و دەیگوت: دەبێ بیابان چ جوانییەكی هەبێ كە هەست ببزوێنێ و شیعر بەرهەم بێنێ، بۆیە پێیوابوو ئەمە جگە لە دەمارگیریی نەتەوەیی شتێكی دیكە نییە.

دواجار ئەوەی مایەوە و تا ئێستاش كاریگەری هەیە، ئەو باوەڕانە نەبوون كە بەرگرییان لە نەریت دەكرد، بەڵكو باوەڕەكانی عەلی وەردی بوون كە تا ئێستاش بەردەوام دەخوێنرێنەوە.

سەرچاوەكان:
1- أسگورە اڵادب الرفیع- د. علی الوردی، دار و مكتبە: دجلە والفرات، بیروت-لبنان.
2- علی الوردی واڵادب الحی.. پقافە اللغە تچارع إختصاص علم الإجتماع- ماجد الكعبی، جریدە الزمان (19/7/2016).
3- علی الوردی: قلم النقـــد الرفیــع- ڤافر جلود، صحیفە الاتحاد الاماراتی (24/6/2016).