كتێب و داهاتوو
زەبروزەنگی راستەقینە زەبروزەنگی بەڵگەنەویستە، ئەوەی كە بەڵگەنەویستە زەبروزەنگاوییە.
رۆلان بارت
من پێشنیازێكم هەیە بۆ بیركردنەوە لە كتێب، واتا پێكەوە بیركردنەوە لەوەی پێیدەگوترێ كتێب.
هەموومان وشەی كتێب دەناسینەوە و دەزانین ئاماژەیە بۆ چ جۆرە ماتەریال و میدۆمێك. ئەم وشەیە وشەیەك نییە وەك مەتەڵ بەدوای هەڵهێنانی واتا و چییەتییەكەیدا بگەڕێین. پرسیارێكی زۆر هەن لەبارەی كتێبەوە كە پێویستیان بە وەڵامدانەوە هەیە، هەر لە گرنگی و كاریگەریی كتێبەوە بۆ خاوەن و بەرهەمهێنەری كتێب.
ئەمە بابەتێكی ئاڵۆزە. كە باسی لەدایكبوونی كتێب دەكەین، باسی لەدایكبوونی نووسین دەكەین، پەڕینەوە لە زارەكییەوە بۆ نووسین. ئەمەش تەنیا پەڕینەوەیەكی زمانەوانی نییە، بەڵكوو پەڕینەوەیەكی سیاسی و كۆمەڵایەتی و كولتووریشە. واتا كۆمەڵگە نۆرم و كولتوورەكەی لە زارەكییەوە دەكاتە نووسراو. گرنگیی نووسین لەوەدایە دەبێتە ئەرشیڤ، تا ئەرشیڤ نەبێت، بە زمانی میشێل فوكۆ دیسكۆرس یان گوتار نابێت، واتا بۆ نموونە ئێمە ناتوانین قسە لەسەر دیسكۆرسی ئیسلام بكەین بەبێ بەنووسراوكردنی قورئان، وەك چۆن ناتوانین باس لە دیسكۆرسی كوردی بكەین بێ ئەرشیڤ و بەنووسراوكردنی دەقە كوردییەكان. واتا دیسكۆرسی كوردی تا ئەو شوێنە دەڕوات كە نووسین هەیە. هەڵبەت مێژووی سەرهەڵدان و نووسینی كوردی تازەیە، هێشتا ئێمە بە تەواوی لەناو جیهانی نووسراودا نین و زۆر نۆرم و بەهای كولتووریی ئێمە لەناو زارەكیدایە.
محەممەد ئارگۆن شارستانییە تەوحیدییەكان بە شارستانییەتی كتێب وێنا دەكات وەك ئاماژەیەك بۆ تەورات و ئینجیل و قورئان. تا ئێستا ئەم سێ كتێبە گەورەترین پایەی خۆیان پاراستووە لە شەقڵپێدانی كۆمەڵگەییدا. لە سەرەتادا ئەم كتێبانە قۆرخكراو بوون بۆ دەستەبژێرێك كە مافی لێكدانەوەی لە ئەستۆ بگرن. لەگەڵ سەردەمی مۆدێرندا ئەم سێ كتێبە بە دیموكراسی دەكرێن و بەردەست دەبن بۆ هەمووان. ئەمانە كتێبێكن لە غەیبەوە هاتوون و سەرچاوەكانیان نادونیایی و پیرۆزە بە مانا باوەكەی، جیاواز لە كتێبی دونیایی و زەمینی كە خاوەندارییەكەی بۆ مرۆڤ دەگەڕێتەوە نەك یەزدان، واتا كتێبێك كە ڕەهایە. كتێبێك كە ڕەها نییە بەرهەمی عەقڵی مرۆڤە. لێرەدا پێم باشە ئاماژە بۆ ئەوە بكەم كە كتێب وەك جێگرەوەیەك بۆ كتێبی دینی لە زەینی هەمووماندا ئاماژەی بۆ دەكرێت، وەك میدیایەك كە هەڵگری ئایدیای گۆڕانی كۆمەڵایەتییە، بەڵام لێرەدا دەبێت سەرنجی سێ شت بدەین لە پەیوەند بە كتێبەوە، ئەویش دانەرەكە و ئینستتیوتەكەیە.
دانەرەكەی وەك بەرهەمێنی كتێب و ئینستتیوتیش وەك سەرچاوەی ڕەوایەتیدان، وەك دەسەڵاتی هەڵبژاردن و نرخدان و بڵاوكردنەوەی. هەروەها داڵغەشمان بۆ ئەو بكەرە سۆسیۆلۆجییە دەچێت كە ناوی رۆشنبیر و نووسەرە و كەرتێكی كۆمەڵایەتی جێگرەوەی مەلایانن. چونكە ناوی كتێب لە سەردەمی مۆدێرندا ڕاستەوخۆ بەرەو ئەو ڕیفرێنسە كۆمەڵایەتیەمان دەبات كە ناویان نووسەران و رۆشنبیران و پێشڕەوانی میللەتە. رۆشنبیران ئەوانەن كە كاری كشتوكاڵی و جووتیاری لە ڕۆحی كۆمەڵگەدا دەكەن و جووتیارانی رۆحین. نووسین و خوێندنەوەی كتێبێكی خۆوڵاتی واتا كشتوكاڵكردن و جووتیاری لە رۆحی خۆتدا، هەرچەندە ئێمە ئێستا كێشەیەكی گەورەی كشتوكاڵكردنی رۆحیمان هەیە لە خۆماندا.
لێرەدا دەمەوێت قسە لەسەر مردنی كتێب بكەم، بەو مانایەی لە زەینی هەمووماندا وێنەیەك هەیە لەسەر كتێب، ئەویش وێنەی كتێبە وەك پرینتكراو و كاغەزی، وەك ئەفسوون و چێژ، وەك میدیایەك بۆ گەیاندنی زانین. ئەمڕۆ بەكتێبكردنی زۆر شت مانای خۆی لەدەستداوە، چونكە كتێب تاكە میدیا نییە، ئەمڕۆ بۆ دەستكەوتنی زانین و فێربوون میدیای نوێ و تەكنیكی تازە بەشێكی زۆری ڕۆڵی كتێبی بۆ خۆی بردووە. یوتیوب ئەمڕۆ یەكێكە لە قوتابخانەكانی فێربوون بۆ هەموو بوارەكان، ئەمە جگە لەوەی ئەمڕۆ كتێبی وەرەقی شوێنی لێژ بووە بۆ كتێبی پی دی ئێف، وەك چۆن كەشی ڕۆمانسیی كتێبخانە شوێنی لەق بووە بەهۆی كتێبخانەی ئەلیكترۆنییەوە.
كتێب لە سەرەتاوە بەشێوەیەكی جیهانی و لۆكاڵیش ئاماژەیە بۆ بەدەستهێنانی ئیجیوكەیشن و ئاوەدانكردنەوەی ڕۆحی مرۆڤ و كۆمەڵگەش. كتێب بەم پێیە ئامرازی دەستكاریكردنی خۆمان و ئەوانیتریشە، دروستكردنی زانینە لەسەر خۆمان و جیهان. مرۆڤ لە ئێستادا شوێنكەوتووی كتێبی ئاسمانی بن یان زەمینی، هەڵبەت لەڕووی ئەنسرۆپۆڵۆجییەوە هێشتا شوانی رۆحی ماوە، كەم نین شوێنكەوتووانی رۆحیی شوانەكان. هەموو ئەوەی پێیدەگوترێ ڕۆشنگەری بەرهەمی كتێبە، شۆڕشەكان و گۆڕانەكان لەناو كتێبەوە هاتوون. بەڵام ناتوانین ڕۆڵی كتێب لەم سەردەمەدا بچوێنین بە هەمان ڕۆڵی كتێب لە ڕابردوودا، چونكە سەدەی بیست و یەك زۆر میدیۆمی نوێی هێنایە ئاراوە كە زانین و زانیاری بەردەست دەخەن، وەك نموونەی گووگڵ. جیهانی ئەلیكترۆنی ئەمڕۆ بە تەنیا ڕۆڵی لە كتێب نەسەندووەتەوە لە موڵكایەتی زانین و زانیاریدا، بەڵكوو گۆڕانكاری بەسەر خودی میدیۆمی كتێبدا هێناوە و لە پێكهاتەیەكی وشكی كاغەزینەوە گۆڕیویەتی بۆ پی دی ئێف و كتێبخانەی گەڕۆك كە لەناو مۆبایل و ئای پاد و لاپتۆپەكەتدا بتوانی لەگەڵ خۆت هەڵیبگری. ئەگەر دەنگێكی كۆنزەرڤەتیڤ هەبێت پێیوابێت چێژی خوێندنەوە تەنیا لەناو كتێبی كاغەزیدایە، ئەوە دەنگێكی مردووە كە داكۆكی لە جیهانێك دەكات لە گیانەڵڵادایە و كۆتاییەكانی خۆی بەسەر دەبات. چونكە چێژ وەهمی ئەوانەیە كە خەونی رۆمانسی بە سەردەمی كۆنەوە دەبینن. ئەمە جگە لەوەی فری داونلۆد بە تەواوی توانیویەتی دیموكراتیزەی كاڵایەكی وەك كتێب بكات و هەمیشە پێویست نەبێت تۆ بچیتە ناو پەیوەندییەكانی كڕین و فرۆشتنەوە. چەندین میدیۆمی جیاوازی ئەلیكترۆنیش هاتوونەتە ناو ئەم جیهانەوە بە بەردەستخراوی كە بتوانی لە ماڵ و شوێنی خۆتەوە زانین و زانیاری و چێژ بەدەستبخەی. چیتر ئێمە لەو سەردەمەدا ناژین كە بەپێ ناچار بین بڕۆین بۆ كتێبخانەكان بۆ خوێندنەوەی كتێب و كاتەكانمان بە ناچاری لەناو كتێبخانەكاندا بەسەربەرین، یان بۆ بینینی فیلم بە كۆمەڵ ڕوو بكەینە سینەماكان. تەنانەت بۆ كڕینی كتێبیش زۆر پێویستمان بەوە نەماوە سەردانی كتێبخانە بكەین و لە ڕەفەكاندا بۆ كتێب بگەڕێین. ئێستا دەتوانین ئەو كتێبەی دەمانەوێت لەسەر مۆبایل و كۆمپیوتەرەكانمانەوە ئۆردەری بكەین و شیپی بكەن بۆ بەردەرگای ماڵەكانمان. ئێمە ئێستا لە سەردەمی دیلیڤەریدا دەژین، بە تەنیا دیلیڤەری جیهانی ساندویچ و پیتزاكانمان نا، بەڵكوو دیلیڤەری و داونلۆد بۆ ئەوكات و شوێنانەی تیایداین، ئێمە لە سەردەمی چوونەوە یەكی زۆر بەهێزی شوێن و كاتدا دەژین.
هەرچۆنێك بێت ئەو ڕاستییە رۆژ بەڕۆژ زیاتر خۆی دەسەپێنێ كە كتێب لە زۆر روانگە و لایەنییەوە یان مردووە یان لە مردن نزیك دەبێتەوە. هەڵبەت هەر كتێب خۆی نا، بەڵكوو خاوەنەكەشی لە مردن و گیانەڵادایە. چونكە نووسەر و دانەری كتێب چیتر ئەو كارەكتەرە نییە كە هەموو چاومان لەسەر ئەو بێت وەك شارەزا لە دونیا. بەم پێیە نووسەران و رۆشنبیرانیش لە مردن نزیك دەبنەوە، چونكە ئەوان چیتر خاوەنی زانین و زانیاری نین. ئینفۆڕمەیشن هەموو دەسەڵاتێكی لە شارەزا و رۆشنبیر سەندووەتەوە. ئینفۆڕمەیشن ئەمڕۆ دیموكراتیزە بووە بۆ هەموو كەس. هیچ رۆشنبیرێك و نووسەرێك و دانەرێك ناتوانێت بانگەشە بۆ بەدەستهێنانی پێگەیەكی باش بۆ خۆی بكات بەهۆی زانین و زانیارییەوە و رەنگە تاكە شتێك مابێتەوە، رایەك بێت لە دوای ئەو زانینەوە. بۆیە ئەمڕۆ جیهان بە قەیرانی ڕاوبۆچووندا تێدەپەڕێت نەك بە قەیرانی زانین و ئینفۆڕمەیشندا. ئەگەر نموونە بهێنمەوە بۆ ئەمە، نموونەی فۆكۆیاما و سامۆیێل هەنتگتۆن دەهێنمەوە كە لە كۆمەڵگەی ئەمریكیدا خاوەنی دوو ڕا بوون، یەكیان پێكدادانی شارستانی و كولتوورییە و ئەوی تریان كۆتایی مێژووە لە لیبراڵیزم و دیموكراسیدا. هەڵبەت ماركس هەر لە سەرەتاوە بە ڕای جیاوازی خۆی هاتە ناوەوە، ئەویش بانگەشەكردنی پاش كەپیتاڵیزمە، واتا ئەم سیستەمە بەردەوام نابێت، شوێنكەوتووانیشی لە سەرانسەری جیهاندا لەسەر هەمان هێڵ دەڕۆن.
ئەگەر تۆ لەسەر ئەوە سوور بیت كە هێشتا كتێب وەك خۆیەتی، ئەوا تۆ لەناو جیهانی كۆندا چەقیویت و ناتەوێ دان بە هاتنی سەدەی بیستویەكدا بنێیت. ئەمە جگە لەوەی كتیب ئەمڕۆ هەڵگری هەمان وزەی شۆڕشگێڕانەی چاخی كۆن نییە، بەشێكی مردنەكەی لەناو بەكاڵابوونیدایە، بەشمەكبوونی كتێب. چیتر كتێب دەستمان ناگرێت بۆ سەردەمێكی تر، كتێبیش كاڵایەكە وەك هەر كاڵایەكی تر لەناو پەیوەندییەكانی كڕین و فرۆشتندایە، ئێمە لە سەردەمێكدا ناژین ڕزگاربوونمان لە كتێبەكانەوە سەرچاوە بگرێت، هەم ناتوانین سەیری دەزگاكانی بڵاوكردنەوەش بكەین وەك ئینستتیوتی خێرخوازی، بەڵكوو دەزگاكانیش گوزارشتن لە ئۆتۆرەتی و دەسەڵات و بەشێك لە بازاڕی شمەكی.