لەنێوان دوو جیهان و بوونی جیاوازدا
هەر قسە و باسێک کە لەسەر ئەدەبی کلاسیکی ئێمە و بەتایبەتی شیعری کلاسیکی ئێمە دەکرێت، دەبێ بە وردبینی و زانیارییەکی مێژوویی و بابەتیانەی ئەدەبی و لە هەمان کاتیشدا بە پارێزەوە بکرێت. پێگە و رۆڵی شیعری کلاسیک لە ئەدەبی هەموو دونیادا پێگەیەکی بناغەدانەر و ئیلهامبەخش بووە، هەم بۆ زمانی شیعری بەگشتی (بە کلاسیک و نوێوە)، هەمیش بۆ ئاخێوەرانی ئەو زمانە و لە دواجاردا بۆ هەموو دەرکەوتە و سەنعەت و فیگەر(figure) و دەربڕین و گێڕانەوەیەکی زمانی؛ جا چ لە ئاستی سینەما و نیگارکێشاندا بێت یان لە ئاستی هەڵپەڕکێ و کایەکانی ناو ئەو پێکهاتە زمانی و مرۆییە، واتە هایدیگەر گوتەنی بەگشتی شیعر رەسەنترین و بێگەردترین دەرکەوتەی زمانی و بوونناسانەی ئێمەیە. بەنیسبەت شیعری کلاسیکی ئێمەوە دۆخەکە هەم "ناسک"ترە و هەمیش "ئاڵۆز"تر، لەو لایەنەوە ناسکە کە ئێمە هێشتا خاوەنی دیسکۆرسێکی رەخنەیی زۆر جیددی و رێبازێکی شیکارانەی ئەدەبی نین، بۆیە بەدەر لە هەندێک هەوڵی شارەزایانە و لێهاتووانە و شایستە، ئەوەی لەبارەی شیعری کلاسیکەوە دەگوترێت، یان ستایشگەلێکی بێ هۆکار و مەبەستن، یان رەتکردنەوەگەلی سۆزئامێزانە بە سەودا و خولیای نوێبوونەوە و نوێکردنەوەوە کە ئەمەی دواییان لەناو رەوتی نوێخوازان و نوێترخوازاندا بەشێوەیەکی سەیر تا ماوەیەک زاڵ بوو. لەو لایەنەشەوە ئاڵۆزە کە شیعر وەکوو رووداوێکی زمانی- مەعریفی و دەرکەوتەیەکی بوونناسانە لەناو هەر زمانێکدا مێژوویەکی تایبەت بەخۆی هەیە، یان ئەگەر باشتر بڵێم وردە مێژوویەکی هەیە، ئێمە وەکوو پێکهات و بوونێکی زمانی لەم لایەنەوە بۆشایی زۆرمان هەیە، هەر ماوەیەک لەمەوپێش بوو کە کۆمەڵێک بەڵگە و شتی تازە لەبارەی ژیان و کاری نالییەوە کەشف کران،- بەهەوڵی زانکۆی سۆران و بەشی دەستنووسخانە- راستە رەنگە دۆزینەوەی وردەکاریی ژیان و ئیش و کاری نالی کاریگەرییەکی ئەوتۆی لە فام و خوێندنەوەی ئێمە بۆ نالی نەبێت، بەڵام ئاماژەیە بەو چۆڵەوانییە بەرینەی لە مێژووی ئێمەدا بەگشتی و بەگوێرەی ئەوەش لە شیعری ئێمەدا هەیە، یان ماوەیەک پێش بوو کە مەزاری فەقێ تەیران دۆزرایەوە- راپۆرتی ئەم رووداوە لەسەر پەیجی نووسەر بەکر شوانی وەرگرن- راستە ئەم کەشف و دۆزینەوانە زۆرتر بابەتگەلێکی بان دەقییانە و دەرەوەی تێکستن، بەڵام نەفسی بۆشایی و چۆڵەوانییەکەمان بۆ دەردەخەن و ئاماژەن بۆ ئەوەی کە ئەگەری هەبوون و کەشفی چەندین دەق و پاشکۆکانی شیعری کلاسیکی ئێمە لەئارادا هەیە، رەنگە هەر ئەم چاڵ و کەلێنە گەورە مێژووییە بووبێت کە کاری لەسەر بیچمنەگرتنی رەوت و رێبازە رەخنەییە درەوشاوەکان لەناو دونیای ئێمەدا کردبێت. بە هەموو ئەمانەشەوە لەکاتی ئێستادا ئێمە بە هەبوونی کۆمەڵێک شاعیری درەوشاوە و پرشنگدارەوە سامانێکی گەورەمان بۆ خەمڵاندنی ئاسۆیەکی رەنگین و زەنگینی شیعری لەبەردەستە، وەکوو کۆڵەکە و کوچکەکانی بابان(نالی، سالم و کوردی) و مەولەوی، خانای قوبادی، بێسارانی، حاجی قادر، شێخ رەزا، فایەق بێکەس و یان شاعیرانی موکریان(وەفایی، هێمن، کامیل و هێدی و...) و دەیان شاعیری تر کە لەژێر ناوی کلاسیکدا جێیان دەبێتەوە و من لە ناوهێنانیان خۆ دەبوێرم. رووداوێکی گەورە کە بەتایبەتی پاش جیهانیبوون(globalization) و کرانەوەی زۆربەی دەرگاکانی جیهان بەڕووی ئێمە(بەپێی فام و تێگەیشتنی خۆمان)، رووبەڕووی جیهانی کلاسیکی و بەپێی ئەوەش شیعرمان بووەوە، حەزی نوێبوونەوە و داهێنان و دەربازبوون لە چوارچێوەی قاڵب و تەکنیکەکانی شیعری کلاسیک بووە وەک گۆران لە شیعرێکیدا دەڵێ:
هەرچەند دەکەم ئەو خەیاڵەی پێی مەستم/ بۆم ناخرێتە ناو چوارچێوەی هەڵبەستم.
رووبەڕووبوونەوەی ئێمە لەگەڵ جیهانی کلاسیکی و شیعری کلاسیکی بەپێی ئەو کرانەوەیە بە دوو ئاقاردا جووڵەی کردووە: یەکیان ئاقاری داهێنان و نوێکردنەوە بە پشتبەستن بە کۆڵەکە کلاسیکییەکان کە ئەم ئاقارە دەتوانین وەکوو واسازی(deconstruction) یان پێکهاتشکێنی وێنای بکەین، واتە هەم نەریتی زمانی و مانایی و مەعریفیی شیعر و جیهانی کلاسیکیان خوێندووەتەوە و هەمیش پاش خوێندنەوەی لەڕووی تەکنیک و ماناوە توێکڵ و پیلەی ئەو جیهانەیان شکاندووە و لێی تێپەڕیون، ئەگەرچی لەم رووەشەوە بێبەری نەبن لە خوێندنەوە و رەخنەی جددی. ئاقاری دووەم لایەنگران و هۆگرانی جیهان و شیعری کلاسیک بوون کە بە هەمان ئۆنتۆلۆژی و خولیاپەرستییەوە لە جیهانی کلاسیکدا ماونەتەوە و زۆرینەیان لە باشترین حاڵەتدا نەیانتوانیوە بگەنە ئاستی شیعرە مامناوەندییەکانی نالی و شیعرە بڵندەکانی مەحوی و... زۆرینەی زۆری هەوڵی ئاقاری دووەم لە جۆرێک نۆستالژی و تاسووق بۆ جیهانی حوجرەیی و بێگەردیی شیعری کلاسیک و لە ئەنجامدا دووپاتکردنەوەیەکی سەرکەوتووی ئەزموونە کلاسیکییەکان خۆیان دەبیننەوە، هەر چەند وەکوو گوتم دەبێ لە قسەکردنی رەها و یەکلایەنە لەم بارەوە پارێز بکەین چونکە شاعیرانی کلاسیکی واش هەن کە ناکەونە ئەم دەستەبەندییەوە و توانیویانە هەندێ تێم و مانا و تەنانەت تەکنیکی نوێش بهێننە ناو قاڵبە شیعرییە کلاسیکییەکانیان و هەوڵەکانیان بەدەر بووە لە بەکارهێنانی هەندێ وشەی رۆتین و رواڵەتی مۆدێرن و ئەمڕۆیی بۆ ئەوەی خوێنەر بخەنە خەیاڵی خاوی ئەوەی کە شتێکی تازەیان داهێناوە و فۆرمێکی نوێیان لە جیهان و قاڵبێکی کلاسیکی خستووەتە روو. لە شاعیرانی کلاسیکبێژی مۆدێرنەوە (واتە ئەوانەی پاش سوارە و گۆران هەر لە قەوارەی شیعری کلاسیک و قاڵبەکانیدا شیعریان هەڵدەبەست) ئێمە خاوەنی هەندێک وردە رووداوی تازەین لە رووی ماناوە.
ئەگەر شیعری کلاسیکی کۆنی ئێمە فەزای سرووشت، یار، بێ وەفایی، هیجران، چارەنووس، گلەیی، مەی پەرەستی و نیشتمان بەسەریدا زاڵ بوو، ئەوە لە هەندێک شاعیری کلاسیکی تازەدا تێکەڵکردنی سرووشت و عەشق و یار بە رۆحێکی حەماسی و خاکپەرەستییەوە، رێگە بە هەندێ تێم و مانا وەکوو هیجران و یار لێژ دەکات و وەکوو وردە رووداوێک دێتە کایەوە ئەگەرچی ئەمەش رەگ و رەچەڵەکێکی تازەی نییە، چەند شۆڕشگێڕی شاعیرمان هەبووە کە هەم عاشق بووە و هەمیش نیشتمانپەرەست و هەمیش کلاسیکی؟ بێگومان وەڵامەکە روونە. لایەن و باسی سەر ئەم وردە رووداو و دەرکەوتە و میسداقەکانی زۆر قسە هەڵدەگرێت و لێرەدا ناپەرژێمە سەری. مێژووی ئێمە و ئەدەبی ئێمە تا رادەیەکی زاڵ و زۆر، شۆڕشگێڕانە و حەماسی بووە. بۆیە دەستەواژەی وردە رووداوم لەسەرەوە بەکارهێنا، چوون لە هەندێک لە شاعیراندا هەرچی لەو رەگ و ریشە مێژووییە دووردەکەوینەوە، دەنگ و زایەڵەی رووداوەکە کەمتر دەبێتەوە و ئێمە دەبێت دیسانەوە بێینە سەر هەواری بیرکردنەوە لە داهێنان و مانا و دەلالەتەکانی.
شیعری کلاسیک و نوێ لە نێوان حوجرە و شاردا
یەکێک لەو بابەتانەی دەبێت لە جیهانی شیعری کلاسیکدا سەرنجی بدەینێ مۆسیقا و سەروایە کە هەم بەسەر فۆرم و قاڵب، واتە پێکهاتی شیعردا زاڵە و هەمیش هەڵگری جۆرێک لە مۆسیقا و ریتمە کە ئەمە لە جیهانی شیعری نوێدا بەو شێوازە نییە یان بە شکڵی تر هەیە، ئێمە لە جیهانی شیعریی نوێدا مۆسیقای دەروونیمان هەیە، بەڵام مۆسیقا لە قاڵبی سەروادا وەکوو مەرج و قاعیدە و یاسایەک ئامادە نییە. خودی ئەم دوو حاڵەتە زەقە لە تایبەتمەندیی، دەرخەری دوو جیهانی ژینکراوی(Life world) تایبەت بە هەرکام لەم جیهانانەن، واتە شیعری کلاسیکی زایەڵە و نەوای جیهانێکی نەریتی(traditional) و سرووشتی و "حوجرەیی" و بێگەرد بووە و شیعری نوێش دەرکەوتەی جیهانی شار و رووداوی نوێ و شێوەژیانی تازە. بێگومان ئەمە بەو واتایە نییە کە شاعیرێ وا مرخ و دەمودووی کلاسیکییانەی هەیە ناتوانێت فەزای شار تێبگات، بەڵکوو گرینگ ئەوەیە کە چەندە رێگە بە شار دەدات لە شیعرەکەیدا دەربکەوێت، شار بەهەموو تایبەتمەندی و چاکە و خراپییەکانی. ئێمە هەنووکەش هەندێ شاعیری کلاسیکیمان هەیە کە لە شارە گەورە و پایتەختەکانی ئەوروپا دەژین، بەڵام دەڵێی لە گوندێکی بناری کوردستان دەهۆننەوە و رۆحی شیعرییان هەر لە نەریت و شێوەڕوانینی ئەوێدا قەتیس ماوەتەوە، بەگشتی شاعیری کلاسیک دەتوانێت شتی تازە و مۆدێرن بخاتە قاڵبەکانی شیعری کلاسیکەوە، بەڵام بە مەرجێک بیر و هزرێکی نوێ و تازەی پەسەند کردبێت و بەتانوپۆی زمانە شیعرییەکەیدا دووراندبێتی. ئەم خەسارە لە شاعیرانی نوێشدا غایب و نادیار نییە، واتە شاعیری نوێخوازی وامان هەیە کە فۆرم و فیگەر و تەکنیکی شیعرەکەی بەرواڵەت نوێ و تازەیە، بەڵام پەیام و هزر و گێڕانەوەیەکی نەریتی و سواو دەخاتە روو. کەواتە ئەوەی لەم هاوکێشەیەدا گرینگە، خۆی لە چەند جومگە و جەمسەرێکدا دەبینێتەوە؛ یەکەم: کراوەیی و فەزای نوێ کە لە میتافۆڕ(metaphor) و دەربڕینی "شار" دا ناوی دەبەم، دووەم؛ دەرکردنی شیعر لە حاڵەتی پەند و نەسیحەت و درووشم و ئەزموونکردنی جوانیناسی و ئیستاتیکای تایبەت بە مرۆڤی شاعیر کە لەژێر ناوی شیعرییەت پێناسە دەکرێت، سێیەم؛ هێنانەئارای تەکنیک و شێوازی دەربڕینی شیعرگوتن یان گێڕانەوەی شیعری، چوارەم؛ دەرچوون و تێپەڕاندنی مەعریفەی ئەدەبی خۆماڵی و گەیشتن بە هەرێم و سنووری تازەی فام و تێگەیشتن لە خود و دونیا و ئەویدی. ئەم چوار جەمسەرە لە پێوەندی دیالێکتیکی و دانەبڕاودان لەگەڵ یەکدی، بۆ نموونە باوەڕی شاعیر بە مەعریفەی جۆراوجۆری شیعری، دەبێتە هۆی کراوەیی دونیا و زەین و فەزای شیعریی شاعیر و بە پێچەوانەکەشی ئاڕاستەیەکی تر دەبڕێت. ئێستا بۆ لێکدانەوەی شیعری کلاسیک لەلایەن شاعیرێک کە لە ئێستەی ئەم جیهانە ئاڵۆز و بزۆر و دینامیکەی ئێمەدا دەژی، بەڕاستی چ شتێک پێوەر و پێودانگە؟ ئایا شاعیرێکی ئێستەمان کە زیندوو و بۆشناخە و لە ئەوروپا دەژی، نابێت شیعری کلاسیک بڵێت؟ بێگومان من چ حەز بکەم یان نەکەم وەڵام بەڵێیە و تا ئێرە من لە رووی لۆژیکییەوە ناتوانم هیچ هەڵوێستێکم هەبێت، بەڵام لەسەر چۆن گوتنی شیعری کلاسیک بێگومان سەرنج و تێڕوانین و قسەی زۆر هەیە. ئایا شاعیرێک لە رۆژگای مۆدێرندا تا چەندە دەتوانێ و مافی ئەدەبی و دیسکۆرسیڤ و شیعریی هەیە بە هەمان شێوە باسی سرووشت و نیشتمان و یار و هیجران بکات کە شاعیرانی یەک سەدە یان نیو سەدە پێشی ئەو کردوویانە؟ بێگومان لە رووی رەخنەی ئەدەبییەوە ئەم مافەی نییە و ئەگەر شاعیر ئەم مافەش بە خۆی بدا، ئەوا دونیایەکی سواو و دووپاتەکی هێناوەتە بەرهەم و لە هەمان کاتیشدا زەوق و ئاست و ئاسۆی چاوەڕوانیی خوێنەری هەڵخەڵەتاندووە و شیعرییەتیشی نەک تەنیا بەرەوپێش نەبردووە، بەڵکوو تووشی خەسار و جێکوت کردووە.
"نیشتمان" لە باوەشی یار و کلاسیکدا
زەقترین دەرکەوتەی ئێمە وەکوو قەوارەیەکی زمانی- کەلتووری و نەتەوەیی لە شیعردا بووە، سەرەڕای خەسار یان لایەنە ئەرێنییەکانی ئەم حاڵەتە ئۆنتۆلۆژییەی ئێمە، دەبێ بزانین کە شیعر قەت دابڕاو نییە لە واقیع و هەلومەرجێک کە تێیدا دەژین، بەڵام شکڵ و شێوازی تێگەیشتنی ئێمە لە واقیع جیاوازە، واتە واقیع بابەتێکی رێژەییە. ئەدەب و شیعری کوردی لە یەک سەدەی رابردوودا دابڕاو نەبووە لە رۆحی بەرگری و خەونی نیشتمان تا شوێنێک کە جوانیی "سرووشت" و "یار"یش پاساوی خۆیان لە هەرێم و و رۆح و زەوینی نیشتمان و وڵات وەردەگرن. لە هەر قۆناغێکدا کە خەبات و شۆڕشی کوردی تووشی نسکۆ و شکان بووە، کاریگەری لەسەر هەست و نەستی شاعیرانیش داناوە، رۆحی بەرگری و بەرخۆدانی نیشتمانی لە هەموو پارچەکانی کوردستان مۆتیڤ(motif) و بنمایەی گشتی شیعری کوردی بووە، ئەگەرچی ئەم حاڵەتە لە هەر پارچەیەک جیاواز بووبێت و تاکە فەزای زاڵی شیعری شاعیرانیش نەبووبێت، واتە بە گشتی رۆحی بەرگری و نیشتمانپەرەستی بەردەوام ئامادە بووە بە زمان و دەربڕین و گۆشەنیگای جۆراوجۆر. بەڵام شتێک کە دەبێ سەرنجی بدەینێ، ئەوەیە کە وێناکردن و گێڕانەوەی نیشتمان لەهەر پارچەیەک و لای هەر شاعیرێک چۆناوچۆن بووە؟ واتە شاعیرێکی حیزبی بێگومان جیاواز لە شاعیرێکی سەربەخۆ و رۆمانسی دەڕوانێتە نیشتمان، لای شاعیری حیزبی مەترسی بە ئایدیۆلۆژیبوون و بەرتەسکبوونەوەی ماناکانی نیشتمان هەردەم لەئارادایە، ئەگەرچی مەرج نییە ئەم مەزەندە و ئەگەرە بۆ هەموو شاعیرێک کە هۆگریی حیزبی هەیە، بە رەوا بزانین. لای شاعیرێک کە لەسەر هەواری حیکمەت و ئایین گیرساوەتەوە مانای نیشتمان جیایە لەچاو شاعیرێک کە بە فەلسەفە و پرسیارەوە دەهۆنێتەوە.
کۆمێنتەکان
وەک میوان کۆمێنتێك بنووسە یان وەرە ژوورەوە و هه‌موو خزمەتگوزارییەکان به‌كاربێنه
کۆمێنتێک دابنێ