گەلی كورد لەدێر زەمانەوە تا ئەمڕۆ، ئەو هەلومەرجەی بۆ نەڕەخساوە لەچوارچێوەی قەوارەیەكی سیاسیی گشتگیر یان دەوڵەتێكی سەربەخۆی مەركەزی و خاوەن سنوور و درێژخایەندا خۆی ببینێتەوە.
ئەوەی كورد هەیبووە لەبواری حوكمڕانیدا لە چوارچێوەی ئیمارەت و میرنشینی جیاجیا تێپەڕی نەكردووە، چ ئەو بەشەی كە لەژێر قەڵەمڕەوی دەوڵەتی عوسمانیدا بووە، یان ئەو بەشەی سەر بە دەوڵەتی سەفەوی و قاجاری بووە.
تەنانەت ئەم بەشەی كە ئێستا بە باشووری كوردستان دەناسرێت، لە رابردووی دوور و نزیكدا لەژێر سایەی یەك ئیمارەت یان كیانێكی ئیداریی یەكگرتوودا نەبووە. بەڵكو چەند ئیمارەتێك بووە كە سەر بە والیی بەغدا یان مووسڵ بوون.
نەبوونی قەوارەیەكی ئیداری و سیاسی، بۆ هەر گەل و نەتەوەیەك لەناوچەیەكی جوگرافیدا، هۆكارێكی سەرەكی و كاریگەر دەبێت بۆ دروستنەبوونی هۆكارەكانی پێكەوەبوونی تۆكمەو بەهێز، بۆئەوەی لەچوارچێوەی یەك سیستەمی ئیداری و سیاسی مەركەزیدا بەڕێوەببرێت یان سەركردایەتی بكرێت.
لەسەردەمی نوێدا دوای جەنگی جیهانی یەكەم و دابەشبوونی بەشە كوردستانی سەر بە دەوڵەتی عوسمانی بۆ سێ بەش لە نێوان دەوڵەتەكانی توركیا و عێراق و سووریادا، باشووری كوردستان بەسەر چەند پارێزگایەكدا دابەشكراوە و هەر پارێزگایەك راستەوخۆ سەر بە بەغدای پایتەخت بووە، ئەوەشی كە لە ساڵی 1974 بەدواوە ناونرا ناوچەی حوكمی زاتی، حەقیقەت و ناوەڕۆكێكی جددی نەبووە. ئیتر با بوەستێ كە لەلایەن رژێمی بەعسەوە چەندین پلان و بەرنامەی ترسناك بەشێوەیەكی بەردەوام لەجێبەجێكردندا بووە بۆ بەعەرەبكردن و لێكدابڕینی ناوچە كوردستانییەكان و گۆڕٍینی دیمۆگرافیای ئەم ناوچانە. ئەوەی كە ئاماژەمان پێكرد ئەو واقیعە زاڵمانەیە كە لەلایەن دەوڵەت و رژێمە سەردەستەكانەوە دژ بەگەلی كورد ئەنجامدراوە.
ئێستا با تیشكێك بخەینە سەر ئەو واقیعەی كە لەلایەن هێزە سیاسییەكانی گەلەكەمان لە رابردوو و ئێستادا مومارەسە كراوە و دەكرێ. لەسەردەمی شۆڕشی ئەیلولی 1961دا تاڕادەیەكی بەرچاو شۆڕش و خەباتێكی نەتەوەیی سەرتاسەری هەبوو بەتایبەتی لە سەرەتاوە، بەڵام ئەویش زۆری نەخایاند و لەساڵی 1964 بەدواوە، لەئاكامی قوڵبوونەوەی ناكۆكییەكانی نێوان سەركردایەتی شۆڕش، سەرئەنجام لە هەلومەرجێكی زۆر ناسك و هەستیاردا، دووكەرت بوون و شەڕی نەگریسی براكوژی لێكەوتەوە كە تا ئێستاش بە داخەوە هەندێ لە دەرهاویشتەكانی بەردەوامە.
دوای هەرەسی شۆڕشی ئەیلول لە ئاداری 1975دا، ئەمجارە شۆڕش بە دوو ئاراستەی لێك جیاواز هەڵگیرسایەوە كە درێژكراوەی دووكەرتبوونەكەی ساڵی 1964 بوو. لەم قۆناغەشدا دیسان شەڕی براكوژی نێوان لایەنەكان بەتایبەتی نێوان دوو هێزە سەرەكیەكە لێرە و لەوێ بەردەوام بوو تا ساڵی 1988. دوای پرۆسەكانی ئەنفال و كیمیاباران و وێرانبوونی بەشێكی زۆر لەناوچە كوردستانییەكان بەهۆی جەنگی نێوان ئێران و عێراقەوە.
لەو هەلومەرجە دژوار و ناهەموارەدا هێزە كوردستانییەكان توانییان لە چوارچێوەی بەرەی كوردستانیدا وەك بژارەیەكی ناچاری و پێویست و نموونەیەكی خەباتی هاوبەش و پێكەوەسازان خۆیان رێكبخەن. لە ئاكامی شەڕی رزگاركردنی كوەیت، بەرەی كوردستانی توانی رێبەرایەتی راپەڕینەكەی بەهاری 1991 بكات و پاشان بارودۆخی ناوخۆیی و نێودەوڵەتی رێگای خۆش كرد بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنێكی گشتی لەساڵی 1992دا كە دامەزراندنی پەرلەمان و حكومەتی هەرێمی كوردستانی بەدوادا هات.
بەڵام مەخابن ئەمجارەش ئەم پێكەوە سازانە ناچاریەی دوای بەرەی كوردستانی، جارێكی دیكە هەڵوەشایەوە و شەڕی ماڵكاولكەری ناوخۆ سەری هەڵدایەوە و زەمینە سازبوو بۆ دەستێوەردانی هێزە هەرێمایەتییەكان و دووكەرتبوونی هەرێم و لاوازبوونی پێگەی سیاسی و ئیداری و ئابووری و كۆمەڵایەتی ئەزموونە سیاسیەكەی گەلەكەمان.
بەم شێوەیە حاڵەتی شەڕی گەرم و شەڕی سارد درێژەی كێشا تا رووخانی رژێمی بەعس و دروستبوونی بارودۆخێكی نوێ بۆ هەرێمی كوردستان. ئەوەبوو هەلومەرج و هۆكارە ناوخۆیی و دەرەكییەكان پاڵنەر بوون بۆ نزیكبوونەوە و یەكخستنەوەی هەردوو ئیدارەكە لەچوارچێوەی رێككەوتنی ستراتیژی نێوان پارتی و یەكێتی وەك بژارەیەكی ناچاری و پێویست بۆ پێكەوەسازان و كاری هاوبەش و سوودوەرگرتن لە دەرفەتەكانی دوای رووخانی رژێم.
راستە چەندین رەخنەی جددی رووبەڕووی رێككەوتنەكە بووەتەوە، بەڵام لەهەموو حاڵەتێكدا هەنگاوێكی پێویست بوو لەكاتی خۆیدا بۆ جێگیركردنی مافە نەتەوەییەكان و یەكخستنەوەی دوو حكومەتەكەو ساڕێژكردنی بەشێك لەبرین و ئاسەوارە نەخوازراوەكانی سەردەمی دوو ئیدارەیی و شەڕی ناوخۆ.
ئێستا وەك دەگوترێ مێژوو زۆرجار خۆی دووبارە دەكاتەوە، ئەوەتا دوای نەگەیشتن بە رێككەوتن لەسەر هەمواركردنەوەی یاسای سەرۆكایەتی هەرێم و پەكخستنی پەرلەمان و دەرهاویشتەكانی، جارێكی دیكە ئاماژەكانی لێكترازانی ترسناك بەدیار كەوتوون.
لایەنە سیاسییەكان و سەركردە بڕیاربەدەستەكان دەستەوسانن لە گەیشتن بە رێككەوتن و پێكەوە سازانێك كە رێگر بێت لە تەقینەوەی زیاتری بارودۆخەكە و لەدەستدانی كۆنترۆڵی رووداوەكان و لەبارچوونی دەرفەتەكان.
لە هەلومەرجێكی ئاوا هەستیار و چارەنووسسازدا، هەق وایە هەموو لایەك بەتایبەتی سەركردە باڵاكان زۆر بەرپرسیارانە مامەڵە لەگەڵ رووداوەكاندا بكەن و پەند و وانە لە رووداوە كارەساتبارەكانی مێژووی كۆن و نوێ وەربگرن.
وەك چۆن بەرپرسە باڵاكانی ئەم رۆژگارە كە هێشتا لە ژیاندا ماون، لە زۆر بۆنەدا راستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ ئاماژە بە هەڵە پشتشكێنەكانی رابردووی خەباتی خۆیان دەكەن و بەشێوەیەك لەشێوەكان پەشیمانی دەردەبڕن بەرامبەر رووداوەكانی شەڕی ناوخۆ و دوو ئیدارەیی، ئەگەرچی هێشتا لەئاست پێویستدا نییە، بەدڵنیاییەوە سەركردە كۆچكردووەكانیش ئەگەر ئێستا لەژیاندا بوونایە، بێگومان گوێبیستی پەشیمانی و حەسرەت دەربڕینیان دەبووین كە نەیانتوانیوە لەكاتی خۆیدا رێ لەتەقینەوەی رووداوەكان بگرن و ناكۆكییەكان چارەسەر بكەن و لانیكەم لەسەر بژارەی ناچاری و پێویست بۆ قۆناغەكە رێكبكەون.
هەر لەو سۆنگەیەوە دەتوانین بڵێین كە هۆكارەكانی دروستنەبوونی دەوڵەتی سەربەخۆ لە رابردوودا تەنیا نەگونجانی هۆكارە بابەتییەكان نەبووە، بەڵكو بەشی زۆری دەگەڕێتەوە بۆ هۆكارە زاتییەكانی پەیوەست بەخودی هەندێ لە سەركردەكان كە بەداخەوە زۆرجار لە ئاست بەرپرسیارێتیدا نەبوون و چارەنووسی گەلەكەیان كردووە بەقوربانی ناكۆكییەكان و بەرژەوەندییە تایبەتییەكان.
كەواتە راستییەكانی واقیعی سیاسی ئێستا و رابردووی گەلەكەمان و كوردستان بەگشتی و باشووری كوردستان بەتایبەتی، ئەو راستیەمان بۆ تەئكید دەكەنەوە كە ئەگەر بمانەوێت هەموو پێكەوە لەچوارچێوەی قەوارەیەكی سیاسی یەكگرتوودا بین بە كەركووك و سەرجەم ناوچەكانەوە، پێویستە لەسایەی سیستەمێكی وەهادا خۆمان رێكبخەین كە پەسەندكراو بێت لەلایەن تێكڕای هێزە كاریگەرەكانەوە، هاوكات ئەو سیستەمە ئیدارییە بتوانێت ئاستێكی باشی هاوسەنگی لەدابەشكردنی دەسەڵاتەكان بەشێوەیەكی سەردەمیانە بهێنێتەدی و دادپەروەری لە دابەشكردنی سامانی گشتی بۆ هەموو ناوچەكان دەستەبەر بكات، ئەوەش دیارە خۆی لە سیستەمی لامەركەزیدا دەبینێتەوە.
بۆ گەیشتن بەو ئامانجە ئەوە دەخوازێت كە هەموو لایەك بەعەقڵێكی كراوە و رۆحیەتی یەكتر قبوڵكردنەوە دەست بە دیالۆگ بكەن بۆ دەرچوون لەم قەیرانە سیاسییە ئاڵۆزەی ئێستا و خۆئامادەكردن بۆ رووبەڕووبوونەوەی مەترسییەكان و بەرگرتن لەگەڕانەوە بۆ دواوەو دووبارە نەكردنەوەی هەڵە كوشندەكانی رابردوو. هاوكات هەوڵ بدەن بۆئەوەی لەسەر چەند بنەمایەكی تۆكمەو درێژخایەن رێكبكەون وەك بژارەیەكی ناچاری و چارەنووسساز لەنێوان سازان و لێكترازاندا.
ئەمەش ئەوە دەخوازێت هەركام لەلایەن خۆیەوە هەنگاوێك یان زیاتر لەوانیتر بچێتە پێشەوە. لەم بوارەدا پێوەری دانایی و سەروەریی گەورە بۆ ئەو سەركردە و لایەنە دەبێت كە لەپێگەی متمانەبەخۆ و بەرپرسیارێتییەوە بتوانێت نەرمی زیاتر و مروونەتی باشتر بنوێنێ.
ئەوەی كورد هەیبووە لەبواری حوكمڕانیدا لە چوارچێوەی ئیمارەت و میرنشینی جیاجیا تێپەڕی نەكردووە، چ ئەو بەشەی كە لەژێر قەڵەمڕەوی دەوڵەتی عوسمانیدا بووە، یان ئەو بەشەی سەر بە دەوڵەتی سەفەوی و قاجاری بووە.
تەنانەت ئەم بەشەی كە ئێستا بە باشووری كوردستان دەناسرێت، لە رابردووی دوور و نزیكدا لەژێر سایەی یەك ئیمارەت یان كیانێكی ئیداریی یەكگرتوودا نەبووە. بەڵكو چەند ئیمارەتێك بووە كە سەر بە والیی بەغدا یان مووسڵ بوون.
نەبوونی قەوارەیەكی ئیداری و سیاسی، بۆ هەر گەل و نەتەوەیەك لەناوچەیەكی جوگرافیدا، هۆكارێكی سەرەكی و كاریگەر دەبێت بۆ دروستنەبوونی هۆكارەكانی پێكەوەبوونی تۆكمەو بەهێز، بۆئەوەی لەچوارچێوەی یەك سیستەمی ئیداری و سیاسی مەركەزیدا بەڕێوەببرێت یان سەركردایەتی بكرێت.
لەسەردەمی نوێدا دوای جەنگی جیهانی یەكەم و دابەشبوونی بەشە كوردستانی سەر بە دەوڵەتی عوسمانی بۆ سێ بەش لە نێوان دەوڵەتەكانی توركیا و عێراق و سووریادا، باشووری كوردستان بەسەر چەند پارێزگایەكدا دابەشكراوە و هەر پارێزگایەك راستەوخۆ سەر بە بەغدای پایتەخت بووە، ئەوەشی كە لە ساڵی 1974 بەدواوە ناونرا ناوچەی حوكمی زاتی، حەقیقەت و ناوەڕۆكێكی جددی نەبووە. ئیتر با بوەستێ كە لەلایەن رژێمی بەعسەوە چەندین پلان و بەرنامەی ترسناك بەشێوەیەكی بەردەوام لەجێبەجێكردندا بووە بۆ بەعەرەبكردن و لێكدابڕینی ناوچە كوردستانییەكان و گۆڕٍینی دیمۆگرافیای ئەم ناوچانە. ئەوەی كە ئاماژەمان پێكرد ئەو واقیعە زاڵمانەیە كە لەلایەن دەوڵەت و رژێمە سەردەستەكانەوە دژ بەگەلی كورد ئەنجامدراوە.
ئێستا با تیشكێك بخەینە سەر ئەو واقیعەی كە لەلایەن هێزە سیاسییەكانی گەلەكەمان لە رابردوو و ئێستادا مومارەسە كراوە و دەكرێ. لەسەردەمی شۆڕشی ئەیلولی 1961دا تاڕادەیەكی بەرچاو شۆڕش و خەباتێكی نەتەوەیی سەرتاسەری هەبوو بەتایبەتی لە سەرەتاوە، بەڵام ئەویش زۆری نەخایاند و لەساڵی 1964 بەدواوە، لەئاكامی قوڵبوونەوەی ناكۆكییەكانی نێوان سەركردایەتی شۆڕش، سەرئەنجام لە هەلومەرجێكی زۆر ناسك و هەستیاردا، دووكەرت بوون و شەڕی نەگریسی براكوژی لێكەوتەوە كە تا ئێستاش بە داخەوە هەندێ لە دەرهاویشتەكانی بەردەوامە.
دوای هەرەسی شۆڕشی ئەیلول لە ئاداری 1975دا، ئەمجارە شۆڕش بە دوو ئاراستەی لێك جیاواز هەڵگیرسایەوە كە درێژكراوەی دووكەرتبوونەكەی ساڵی 1964 بوو. لەم قۆناغەشدا دیسان شەڕی براكوژی نێوان لایەنەكان بەتایبەتی نێوان دوو هێزە سەرەكیەكە لێرە و لەوێ بەردەوام بوو تا ساڵی 1988. دوای پرۆسەكانی ئەنفال و كیمیاباران و وێرانبوونی بەشێكی زۆر لەناوچە كوردستانییەكان بەهۆی جەنگی نێوان ئێران و عێراقەوە.
لەو هەلومەرجە دژوار و ناهەموارەدا هێزە كوردستانییەكان توانییان لە چوارچێوەی بەرەی كوردستانیدا وەك بژارەیەكی ناچاری و پێویست و نموونەیەكی خەباتی هاوبەش و پێكەوەسازان خۆیان رێكبخەن. لە ئاكامی شەڕی رزگاركردنی كوەیت، بەرەی كوردستانی توانی رێبەرایەتی راپەڕینەكەی بەهاری 1991 بكات و پاشان بارودۆخی ناوخۆیی و نێودەوڵەتی رێگای خۆش كرد بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنێكی گشتی لەساڵی 1992دا كە دامەزراندنی پەرلەمان و حكومەتی هەرێمی كوردستانی بەدوادا هات.
بەڵام مەخابن ئەمجارەش ئەم پێكەوە سازانە ناچاریەی دوای بەرەی كوردستانی، جارێكی دیكە هەڵوەشایەوە و شەڕی ماڵكاولكەری ناوخۆ سەری هەڵدایەوە و زەمینە سازبوو بۆ دەستێوەردانی هێزە هەرێمایەتییەكان و دووكەرتبوونی هەرێم و لاوازبوونی پێگەی سیاسی و ئیداری و ئابووری و كۆمەڵایەتی ئەزموونە سیاسیەكەی گەلەكەمان.
بەم شێوەیە حاڵەتی شەڕی گەرم و شەڕی سارد درێژەی كێشا تا رووخانی رژێمی بەعس و دروستبوونی بارودۆخێكی نوێ بۆ هەرێمی كوردستان. ئەوەبوو هەلومەرج و هۆكارە ناوخۆیی و دەرەكییەكان پاڵنەر بوون بۆ نزیكبوونەوە و یەكخستنەوەی هەردوو ئیدارەكە لەچوارچێوەی رێككەوتنی ستراتیژی نێوان پارتی و یەكێتی وەك بژارەیەكی ناچاری و پێویست بۆ پێكەوەسازان و كاری هاوبەش و سوودوەرگرتن لە دەرفەتەكانی دوای رووخانی رژێم.
راستە چەندین رەخنەی جددی رووبەڕووی رێككەوتنەكە بووەتەوە، بەڵام لەهەموو حاڵەتێكدا هەنگاوێكی پێویست بوو لەكاتی خۆیدا بۆ جێگیركردنی مافە نەتەوەییەكان و یەكخستنەوەی دوو حكومەتەكەو ساڕێژكردنی بەشێك لەبرین و ئاسەوارە نەخوازراوەكانی سەردەمی دوو ئیدارەیی و شەڕی ناوخۆ.
ئێستا وەك دەگوترێ مێژوو زۆرجار خۆی دووبارە دەكاتەوە، ئەوەتا دوای نەگەیشتن بە رێككەوتن لەسەر هەمواركردنەوەی یاسای سەرۆكایەتی هەرێم و پەكخستنی پەرلەمان و دەرهاویشتەكانی، جارێكی دیكە ئاماژەكانی لێكترازانی ترسناك بەدیار كەوتوون.
لایەنە سیاسییەكان و سەركردە بڕیاربەدەستەكان دەستەوسانن لە گەیشتن بە رێككەوتن و پێكەوە سازانێك كە رێگر بێت لە تەقینەوەی زیاتری بارودۆخەكە و لەدەستدانی كۆنترۆڵی رووداوەكان و لەبارچوونی دەرفەتەكان.
لە هەلومەرجێكی ئاوا هەستیار و چارەنووسسازدا، هەق وایە هەموو لایەك بەتایبەتی سەركردە باڵاكان زۆر بەرپرسیارانە مامەڵە لەگەڵ رووداوەكاندا بكەن و پەند و وانە لە رووداوە كارەساتبارەكانی مێژووی كۆن و نوێ وەربگرن.
وەك چۆن بەرپرسە باڵاكانی ئەم رۆژگارە كە هێشتا لە ژیاندا ماون، لە زۆر بۆنەدا راستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ ئاماژە بە هەڵە پشتشكێنەكانی رابردووی خەباتی خۆیان دەكەن و بەشێوەیەك لەشێوەكان پەشیمانی دەردەبڕن بەرامبەر رووداوەكانی شەڕی ناوخۆ و دوو ئیدارەیی، ئەگەرچی هێشتا لەئاست پێویستدا نییە، بەدڵنیاییەوە سەركردە كۆچكردووەكانیش ئەگەر ئێستا لەژیاندا بوونایە، بێگومان گوێبیستی پەشیمانی و حەسرەت دەربڕینیان دەبووین كە نەیانتوانیوە لەكاتی خۆیدا رێ لەتەقینەوەی رووداوەكان بگرن و ناكۆكییەكان چارەسەر بكەن و لانیكەم لەسەر بژارەی ناچاری و پێویست بۆ قۆناغەكە رێكبكەون.
هەر لەو سۆنگەیەوە دەتوانین بڵێین كە هۆكارەكانی دروستنەبوونی دەوڵەتی سەربەخۆ لە رابردوودا تەنیا نەگونجانی هۆكارە بابەتییەكان نەبووە، بەڵكو بەشی زۆری دەگەڕێتەوە بۆ هۆكارە زاتییەكانی پەیوەست بەخودی هەندێ لە سەركردەكان كە بەداخەوە زۆرجار لە ئاست بەرپرسیارێتیدا نەبوون و چارەنووسی گەلەكەیان كردووە بەقوربانی ناكۆكییەكان و بەرژەوەندییە تایبەتییەكان.
كەواتە راستییەكانی واقیعی سیاسی ئێستا و رابردووی گەلەكەمان و كوردستان بەگشتی و باشووری كوردستان بەتایبەتی، ئەو راستیەمان بۆ تەئكید دەكەنەوە كە ئەگەر بمانەوێت هەموو پێكەوە لەچوارچێوەی قەوارەیەكی سیاسی یەكگرتوودا بین بە كەركووك و سەرجەم ناوچەكانەوە، پێویستە لەسایەی سیستەمێكی وەهادا خۆمان رێكبخەین كە پەسەندكراو بێت لەلایەن تێكڕای هێزە كاریگەرەكانەوە، هاوكات ئەو سیستەمە ئیدارییە بتوانێت ئاستێكی باشی هاوسەنگی لەدابەشكردنی دەسەڵاتەكان بەشێوەیەكی سەردەمیانە بهێنێتەدی و دادپەروەری لە دابەشكردنی سامانی گشتی بۆ هەموو ناوچەكان دەستەبەر بكات، ئەوەش دیارە خۆی لە سیستەمی لامەركەزیدا دەبینێتەوە.
بۆ گەیشتن بەو ئامانجە ئەوە دەخوازێت كە هەموو لایەك بەعەقڵێكی كراوە و رۆحیەتی یەكتر قبوڵكردنەوە دەست بە دیالۆگ بكەن بۆ دەرچوون لەم قەیرانە سیاسییە ئاڵۆزەی ئێستا و خۆئامادەكردن بۆ رووبەڕووبوونەوەی مەترسییەكان و بەرگرتن لەگەڕانەوە بۆ دواوەو دووبارە نەكردنەوەی هەڵە كوشندەكانی رابردوو. هاوكات هەوڵ بدەن بۆئەوەی لەسەر چەند بنەمایەكی تۆكمەو درێژخایەن رێكبكەون وەك بژارەیەكی ناچاری و چارەنووسساز لەنێوان سازان و لێكترازاندا.
ئەمەش ئەوە دەخوازێت هەركام لەلایەن خۆیەوە هەنگاوێك یان زیاتر لەوانیتر بچێتە پێشەوە. لەم بوارەدا پێوەری دانایی و سەروەریی گەورە بۆ ئەو سەركردە و لایەنە دەبێت كە لەپێگەی متمانەبەخۆ و بەرپرسیارێتییەوە بتوانێت نەرمی زیاتر و مروونەتی باشتر بنوێنێ.
کۆمێنتەکان
وەک میوان کۆمێنتێك بنووسە یان وەرە ژوورەوە و هه‌موو خزمەتگوزارییەکان به‌كاربێنه
کۆمێنتێک دابنێ