سەركەوتنی پرۆسەی چاكسازی لە هەرێمی كوردستان
لە فەلسەفەی ئابووریدا، چاكسازی پرۆسەیەكی بەردەوامە و پەیوەست نییە بە قەیران و رووداوە كاریگەرەكان لەسەر ئابووریی وڵات، بەڵكو لەگەڵ هاوچەرخبوونی پێداویستییەكانی رۆژانەی هاووڵاتیان، گۆڕانكارییەكانی تەكنەلۆجیا و بەڕێوەبردن، رێكخستن و گونجاندنی بۆ دەكرێت. بەڵام رووداوە سروشتییەكان و جەنگ و قەیرانە داراییەكان، گۆڕانكارییەكان لە فەلسەفەی بەڕێوەبردنی ئابووریی وڵاتدا خێراتر دەكەن.
دۆخی ئابووریی هەرێمی كوردستان زۆر تایبەتە و لەڕووی بەراوردكارییەوە ناتوانین بگەڕێینەوە بۆ هیچ نموونەیەكی هاوشێوە، چونكە لەڕووی لۆژیكی و دەستووریشەوە، هەموو ئەو دەسەڵاتە دارایی و ئابووریانەی نییە كە وڵاتێك لە پرۆسەیەكی گەورەی ریفۆرمدا بەكاریان دەهێنێت. بۆ نموونە یەك لە كاریگەرترین شێوازەكانی ریفۆرمی دارایی، سیاسەتی نەختینەییە، بەڵام هەرێمی كوردستان سیاسەتی نەختینەییەكەی بەدەستی خۆی نییە و لەڕووی دەستوورییەوە حكومەتی عێراق بەڕێوەی دەبات. ئەمەش مانای وایە هەموو ئامرازەكانی چاكسازیی دارایی لەبەردەست نییە و ئەوەی دەتوانێت بیكات، تەنیا چەند رێگایەكی كەمكردنەوەی خەرجی یان زیادكردنی داهاتە بە كۆمەڵێك رێوشوێنی تەقلیدی و باو.
ئاسۆی رزگاربوونی هەرێمی كوردستان لەم قەیرانە، ئاڵۆز و نادیارە، بەڵام مەحاڵ نییە و دەتوانێت لێی دەرباز بێت.
حكومەتی هەرێمی كوردستان دەتوانێت لەڕێی داڕشتنەوەی سیستەمە ئابوورییەكەی هەلی دەربازبوون لەم قەیرانە خێراتر بكات، هەروەها بە گرتنەبەری كۆمەڵێك سیاسەتی سەركەوتوو كە پرۆسەی بەڕێوەبردنی ئابوورییەكەی رێكبخات، داهاتێكی زۆر (كە ئێستا بەفیڕۆ دەچێت) بەدەست بهێنێتەوە. هەرێمی كوردستان خاوەنی داهاتێكی هەمەڕەنگە، بەڵام پێویستیان بە رێكخستن و بەڕێوەبردنێكی كارا هەیە.
حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ ئەوەی پرۆسەی چاكسازیكردنەكەی سەركەوتوو بێت، دەبێت هەنگاوی یەكەم رۆڵی خۆی لە ئابووریی وڵاتدا دابڕێژێتەوە، لە هەنگاوی دووەمیشدا بەشداری بە رای گشتی لە پرۆسەكەدا بكات.
یەكەم: رۆڵی حكومەت لە ئابووریدا
یەكێك لە هۆكارەكانی بارگرانیی شانی حكومەتی هەرێم و كەمبوونەوەی متمانەی خەڵك بەو حكومەتە، ئەو چاوەڕوانییە زۆرەیە كە خەڵك لە حكومەتیان هەیە. لە هەرێمی كوردستان هێشتا ئەم رۆڵە ئابوورییە دانەڕێژراوە و لەسەر ئەو بنەمایە هاووڵاتی رادەهێنرێت كە حكومەت بەرپرسیاری هەموو خەرجییەكانی هاووڵاتیانە. حكومەتی هەرێمی كوردستان تاوەكو ئێستا هەرخۆی بەرهەمهێنەر و دامەزرێنەری خەڵكە بۆ كاركردن، هەرخۆی فێركار و چارەسەركارە بۆ نەخۆشییەكەی، هەرخۆی قەرزپێدەر و لایەنی لێخۆشبوونە لە قەرزەكەی، هەرخۆی دامەزرێنەری پیشەسازییە بۆ سەرمایەدارەكەی و هەرخۆیشی كێبڕكێی بۆ دروست دەكات و دەشیپارێزێ.
ئەم رۆڵەی حكومەت بەراورد بە سنوورداریی دەسەڵات و سەرچاوەكانی، زۆرە و بەهۆی ململانێی حیزبیشەوە زۆر بە فراوانی كێشراوە. كەواتە رۆڵی حكومەت لە ئابووری و كۆمەڵگایەكی وەكو كوردستاندا چییە؟
ئەمڕۆ پێداویستییەكانی هاووڵاتیانی هەرێمی كوردستان پێداویستی مرۆڤێكی هاوچەرخە و ناتوانێت بەئاسانی دەستبەرداریان ببێت، بەڵام بەڕێوەبردنی ئابووریی وڵاتەكەی هەمووی خستووەتە ئەستۆی حكومەت. پێویستە حكومەت راستگۆیانە و بوێرانە رۆڵی خۆی لە ئابووریی وڵاتدا دابڕێژێتەوە و رابگەیەنێت. خۆشبەختانە بەپێی بڕگەی سەرەكی بڕیارە چاكسازییەكەی حكومەتی هەرێمی كوردستان، رێكخستنەوەی سیستەمی بەڕێوەبردنی حكومەت خاڵێكی سەرەكییە.
ئەوەی لە 11 خاڵی بڕیاری یەكەمی چاكسازیی حكو‌مەتدا هاتووە، رێگەچارە و رێوشوێنی گونجاون بۆ رووبەڕووبوونەوەی گرفتەكە، بەڵام دامودەزگای چالاكی دەوێت بۆ داڕشتنی رێكارەكانی و بەدواداچوونی جێبەجێكردنیان. بۆ بەئەنجامگەیاندنی ئەم 11 خاڵە، حكومەت رووبەڕووی چەند گرفتێك دەبێتەوە و پێویستە بەخێرایی چارەسەریان بكات، ئەوانیش:
یەكەم: زۆربەی ئەو یاسا و رێنماییانەی رەهەندێكی رەهای ئابوورییان هەیە، لاوازە و ئامانجە ئابوورییەكان لە كات و ساتی خۆیدا بەدی ناهێنن. هەنگاوی یەكەم، پێویستە حكومەتی هەرێمی كوردستان كواڵیتی یاسا و رێنماییە ئابوورییەكانی بەرز بكاتەوە، ئەو كەس و دامەزراوانەی پێشتر لە داڕشتنی ئەو یاسا و رێنماییانەدا كاریان كردووە، بیانگۆڕێت بە كەسانی دیكە، بەتایبەت بۆ جێبەجێكردنی ئەم بڕیارانە.
دووەم: توانستی زۆربەی دامەزراوە جێبەجێكارەكانی حكومەت لەم بڕیارانەدا جێگای گومانە و دەبێت حكومەت گرووپێكی لۆجستی بۆ پشتیوانیی جێبەجێبوونی بڕیارەكان دابمەزرێنێ، ئەگەرنا دەرئەنجامێكی لاوازی دەبێت.
بوونی گرووپێكی لۆجستی بۆ جێبەجێكردنی ئەم بڕیارانە، بۆ مامەڵەكردنە لەگەڵ هەر پێشهاتێك یان رووبەڕووبوونەوە و تەحەدییەكی چاوەڕێنەكراو. هەروەها ئەركی ئەم گرووپەیە رێكاری یاسایی و رێگاچارەكان پێشنیاز بكات و لە بواری جێبەجێكردنیشیاندا چاودێریی بكات.
ئەوەی لەو 11 خاڵەدا هاتووە، لە رێكخستنەوەی سیستەم و كاراكردنی كۆكردنەوەی باجەكان و كەمكردنەوەی دەرماڵەی پلە تایبەتەكان، ئەگەر لە كاتێكی دیاریكراودا ئەنجام بدرێن، كاریگەر دەبن و هەموو لایەكمان هەست بە دەرئەنجامەكانی دەكەین.
رۆڵی حكومەت لە ئابووریدا، میكانیزمێكە جەوهەری بەڕێوەبردنی ئابووریی جیهانە و وڵاتانی مۆدێرن پەیڕەوی دەكەن. پێویستە هەرێمی كوردستانیش لە سایەی رێكخستنەوەی سیستەمی بەڕێوەبردنی حكومەت كە لە بڕیارە چاكسازییەكەدا پێشەنگیانە، ئەم رۆڵەی خۆی دابڕێژێتەوە.
هەرچی تایبەت بەكاراكردنی باجەكانە، تاوەكو ئێستا هیچ هاووڵاتییەكی هەرێمی كوردستان بە دەوڵەمەند و هەژارەوە تەنیا یەك دیناریش لە داهاتی خۆیان بە حكومەت نادەن. هیچ كام لە كۆمپانیا و نووسینگە بازرگانییەكان باجی راستەقینەی سەر داهاتەكانیان نادەن. هیچ فەرمانبەرێكی حكومەت جگە لە لێبڕینی خانەنشینی، هیچ بڕێك پارە وەك باج بە حكومەت نادات. باشترین و دادپەروەرانەترین جۆر بۆ دۆخی هەرێمی كوردستان باجی بەردەوامی سەر داهاتە كە بە (Progressive Tax) ناسراوە و لەو رێگەیەوە حكومەت داهاتێكی مسۆگەر و رێژەیەكی بەرزی دادپەروەری دێنێتە كایەوە.
پێداچوونەوە بە مووچە و دەرماڵەكان بەر لە ئەنجامدانی هەر چاكسازییەكی دیكە كە حكومەت گرتوویەتیە بەر، لە هەموو بڕیارەكانی دیكە لۆژیكیانەترە، چونكە زۆرینەی خەرجییەكانی وڵات بۆ مووچە و دەرماڵەیە (كە زیاتر لە 65%ی بودجەی بەكاربردنە). پێویستە حكومەت هاوكات لەگەڵ چاكسازیی ئیداری و بەڕێوەبردندا، مووچە و دەرماڵەكانی رێكبخاتەوە، نەوەك تەنها بە لێبڕینی مەقتوع.
دووەم: بەشداركردنی هاووڵاتیان لە چاكسازیدا
ریفۆرم ئەوكاتە سەركەوتوو دەبێت كە هاووڵاتیان بەشدار دەكرێن لەڕێی دیاریكردنی ئەولەویاتەكانی ریفۆرم و بەردەوام پێدانی زانیاری لەسەر بەرەوپێشچوونی پرۆسەكە. ئەم هەنگاوە رای گشتی بۆ پشتیوانی لە پرۆسەكە و بەشداركردنیان كارا دەكات. حكومەت بۆ ئەوەی بەشداری بە هاووڵاتیان بكات، دەبێت شەفافیەت و بەرپرسیارێتی لە كاروبارەكانی حكومەت بەهێز بكات كە بەشێكن لە سیماكانی حوكمڕانی. بەشداركردنی رای گشتی و بوونی زانیاریی بەردەوام سەبارەت بەكارەكانی حكومەت لەلای هاووڵاتیان، لە جەوهەردا پرۆسەی شەفافیەت و بەرپرسیارێتی حكومەت لای هاووڵاتیان بەهێز دەكات. پێویستە حكومەت رای گرووپە بازرگانی و خاوەنكارەكان، رێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنی و پسپۆڕەكان لەم نێوەندەدا بەهەند وەربگرێت.