سەرکەوتنی لیبراڵییەکان بەسەر سەرکردە نەریتییەکاندا

 

خۆپێشاندانەکانی تشرینی یەکەمی 2019 خاڵی وەرچەرخانی بەرچاوبوون، کە بوونە هۆکاری گۆڕینی رووخساری دیمەنی سیاسیی بەردەوام لە ساڵی 2003ـوە تاوەکو پێش هەڵگیرسانی بزووتنەوەی ناڕەزایەتیی جەماوەری لە ناوەڕاست و باشووری عێراق. بۆیە خەریکە هەمووان هاوڕادەبن لەسەر ئەوەی کە عێراقی پاش تشرین، وەکو عێراقی پێشی نابێت، بە ئاماژەکردن بۆ رووداوە خوێناوییەکان و بەکارهێنانی تووندوتیژی و کوژرانی سەدان و برینداربوونی هەزاران و بێسەروشوێنبوونی دەیان چالاکڤانی مەدەنی، لەگەڵ راوەستانی رێڕەوی ژیان و پەککەوتنی پرۆسەی سیاسی، بۆیە حکومەتەکەی عادل عەبدولمەهدی ناچارکرد دەستلەکاربکێشێتەوە و حکومەتەکەی مستەفا کازمی بێت.

 

چاودێران هاوڕان لەسەر ئەوەی رووداوەکانی کاتی دەستلەکارکێشانەوەی عەبدولمەهدی و دەستنیشانکردنی کازمی زۆر کاریگەربوون لە بەدیهێنانی گۆڕانکاری لە نەخشەی سیاسیی عێراق، بە رێگەی هەڵوەشانی هاوپەیمانییە کۆنەکان و دروستبوونی هاوپەیمانیی نوێ، لەگەڵ تێڕوانین لە هەڵبژاردنە چاوەڕوانکراوەکان کە ناوی پێشوەختیان لێ نرا، لەکاتێکدا ئاماژە لۆجستی و سیاسییەکان دەڵێن، هەڵبژاردنەکانی داهاتوو لەنێوان مانگی تشرینی 2021 و نیسانی 2022 دەبن و بەپێی ئاماژەکانی ئێستاش ئەگەری زیاترە لە 2022 بێت.

 

گۆڕەپانی سیاسی، سەرهەڵدانی بزووتنەوە و لایەنی نوێ بەخۆوە دەبینێت لە چوارچێوەی هاوپەیمانیی پێشبینیکراو، کە زۆربەیان بەشێوەیەکی گشتی نوێنەرایەتیی رەوتە مەدەنی و لیبراڵییەکان دەکەن، هەروەها رەنگە دۆخەکە دابەش ببێتە سەر چەند گرووپێکی هاوپەیمان کە نوێ و کۆن لە خۆیاندا کۆدەکەنەوە، بەڵام پێشبینی دەکرێت رکابەرییەکی سەخت تێیدا رووبدات.

 

 

ئەمڕۆ لەنێو ئەنجوومەنی نوێنەران جووڵەیەک هەیە بۆ پێکهێنانی هاوپەیمانییەکی نوێ بۆ پاڵپشتیکردنی حکومەتەکەی کازمی و رەوتی حیکمە سەرپەرشتی ئەو جووڵەیە دەکات و گفتوگۆی لەگەڵ چەند کەسایەتییەک و فراکسیۆنێکی سیاسی لە ناوەوە و دەرەوەی پەرلەمان وەکو یەک دەستیپێکردووە. بیرۆکەی ئەو هاوپەیمانییە کاتییە فراکسیۆنی نەسر و چەند پەرلەمانتارێکی سەربەخۆی شیعە و چەند پەرلەمانتارێکی سوننەی راکێشاوە و رەنگە چەند پەرلەمانتارێکی کوردیش بچنە پاڵیان. ئامانجی ئەو هاوپەیمانییە دروستکردنی فراکسیۆنێکە لە پەرلەمان بۆ پاڵپشتیکردنی حکومەت لە پەرلەمانەوە.

 

رەنگە بیرۆکەی دروستکردنی ئەو فراکسیۆنە لەگەڵ نزیکبوونەوەی هەڵبژاردنەکانی داهاتوو بگۆڕێ و ببێتە هاوپەیمانییەکی گەورەتر، هاوکات لەگەڵ ئەو گۆڕانکارییە، جووڵەیەکی سیاسی لە دەرەوەی پەرلەمان هەیە بۆ ئامادەکاریی هەڵبژاردنەکان، کە رەنگە مستەفا کازمی، سەرۆکوەزیران و بەرهەم ساڵح، سەرۆککۆمار و چەند کەسایەتییەکی دیاری سوننە بچنە پاڵی، بۆئەوەی ببێتە رەوتێکی بەدەر لە تایەفەگەری و نەتەوەپەرستی. رەنگە ئەو جووڵەیە چەند حیزب و لایەنێکی سیاسیی هەڵقوڵاو یان ئەوانەی کە لەمەودوا لە خۆپێشاندانەکان و جووڵەی جەماوەرییەوە هەڵدەقوڵێن، بەلای خۆیدا رابکێشێت. دەکرێ ئەو فراکسیۆنە کە دەبێتە هاوپەیمانیی، ناوی هاوپەیمانیی رەوتی لیبراڵی میانڕەوی لێبنێین، چونکە بۆچوونی گشتیی ئەوان لیبراڵییە زیاتر لەوەی ئیسلامی بێت، سەرباری بوونی رەوتی حیکمە کە مۆرکی ئیسلامیی پێوەیە، بەڵام رەوتی حیکمە لە بازنەی ئیسلامی سیاسی ئێستا بە میانڕەو ناسراوە.

 

ئەو رەوتە رەنگە سەرنجڕاکێش بێ بۆ هاووڵاتییان، لە پێش هەمووشیان توێژێکی گرنگ هەیە، بەتایبەتی ئەوانەی کە دۆخی سیاسی لە 2003وە رەتدەکەنەوە، چونکە ئەوان لەو رەوتەدا گۆڕانێک لە جووڵەی سیاسی دەبینن، ئەویش کراوەتر دەبێ لە دەسەڵاتداری و پەیوەندییەکانی دەرەوە و هەرێمی.

 

هەروەها پێشبینی دەکرێت بەرنامەی هەڵبژاردنی لەسەر کرانەوە و بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی و نەفرەتکردن لە تایەفەگەری و نەتەوایەتی دروستبکات، لەپاڵ رەتکردنەوەی دۆخی سیاسی و کارگێڕیی ئێستا، لەگەڵ رووکردنە بەهێزکردنی باڵی لیبراڵی بە پشتبەستن بە جۆر و ئاستی هەڵوێستی حکومەتی ئێستا لە جێبەجێکردنی کارنامەی راگەیێندراوی، بەتایبەتی بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵیی بەربڵاو و چارەکردنی قەیرانە دارایی و تەندروستی و ئابووری و خزمەتگوزارییەکان و سەپاندنی سەروەریی یاسا و سەپاندنی دەسەڵاتی دەوڵەت.

 

 

لە بەرامبەر رەوتی لیبراڵی، رەوتێکی دیکە هەیە، دەکرێت بە رەوتی موحافیزکار پێناسە بکرێت و بریتییە لە دەوڵەتی یاسا و لایەنەکانی نێو هاوپەیمانیی فەتح، کە بریتین لە رێکخراوی بەدر و عەسائیبی ئەهلی حەق و فراکسیۆنی سەنەد و ئەوانی دیکە، ئەو لایەنانە ئێستا نزیکەی 90 کورسییان لەنێو ئەنجوومەنی نوێنەراندا هەیە؛ بەڵام ئەو رەوتە دووچاری کێشەی نێوخۆیی گەورە بووەتەوە دوای دەستلەکارکێشانەوەی عادل عەبدولمەهدی، سەرۆکوەزیرانی پێشوو، بەهۆی دەستنیشانکردنی سەرۆکوەزیرانی نوێشەوە درزی تێکەوت، بەتایبەت لە قۆناخی دۆزینەوەی جێگرەوە و دانوستاندنەکان کە لەنێوان لایەنە سیاسییەکان کران بۆ دەستنیشانکردنی کەسایەتییەکی جێی پەسند لای هەمووان. ئەو پرۆسەش بووە هۆی دروستبوونی ناکۆکیی نێوخۆیی و دەرەکی قووڵ، هاوکات لەگەڵ رەتکردنەوەی دوو راسپێردراو کە بریتین لە محەممەد تۆفیق عەللاوی و عەدنان زورفی، پێش پەسندکردنی راسپێردراوی سێیەم مستەفا کازمی، کە بووە سەرۆکوەزیران سەرباری رەتکردنەوەی لەلایەن زۆرینەی ئەو رەوتە موحافیزکارە. 

 

هاوپەیمانیی دەوڵەتی یاسا لە راگەیێندراوێکی فەرمی رەتیکردەوە پاڵپشتیی مستەفا کازمی بکات، کەچی هاوپەیمانیی فەتح قایل بوو دەنگ بە کابینەی نوێ بدات، هەرچەندە ناڕەزایەتییەکی گەورە لە ناوخۆیدا هەبوو، هەر لە رۆژی یەکەمەوە پاڵپشتیی حکومەتی نەکرد و هێشتا دژبەرە زیاتر لەوەی لایەنگری بێت، رەنگە دامەزراندنەکان کە زۆر لەو پۆستانە دەگرنەوە کە لە ساڵی 2018وە بەدەستیانهێناون، قەبارەی دژبەرییان زیاتر بکەن.

 

چانسی سەرکەوتنی ئەو لایەنانە لە هەڵبژاردنەکانی داهاتوو بە شێوەیەکی گشتی کەم دەبێت، حیزبیش هەن رەنگە دەستکەوتەکانیان بپارێزن، بەڵام پێشبینییە کۆتاییەکان ئاماژە بۆ کەمبوونی چانسی ئەو لایەنانە دەکەن، بۆ نموونە، فراکسیۆنی دەوڵەتی یاسا خاوەنی دەسەڵات بوو، بە سەرۆکایەتیی نووری مالیکی، سەرۆکوەزیران دامەزرا کاتێک لە دەسەڵات بوو، فراکسیۆنەکە لە هەڵبژاردنی 2014دا 95 کورسیی بەدەستهێنا، بەڵام لە هەڵبژاردنەکانی 2018 چانسی پاشەکشێی کرد و 25 کورسیی بەدەستهێنا، هیچ پێشهاتێکیش لە ئاسۆدا نییە بتوانێت جارێکی دیکە هەمان ژمارەی کورسی بەدەستبهێنێتەوە، بەهۆی لەدەستدانی بەشداربوونی لە حکومەتی ئێستا، هەروەها چیدیکە خۆی وەکو هێزێکی ئۆپۆزیسیۆن ناناسێنێتەوە.

 

رێکخراوی بەدر بە سەرکردایەتی هادی عامری بە هەمان شێوە بەدەست ناکۆکیی ناوخۆیی قووڵەوە دەناڵێنێ، کە بریتییە لە سەرهەڵدانی سەرکردەی نوێ کە هەوڵی هاتنە پێشەوە دەدەن، ئەو ناکۆکییانەش لە پرۆسەی راسپاردن و دەستنیشانکردنی راسپێردراوان بۆ سەرۆکایەتیی وەزیران گەیشتنە لووتکە، لە هەمانکاتدا رێکخراوەکە رکابەری بەهێزی لە شەقامی شیعەدا هەیە وەکو عەسائیب و رەوتی سەدر کە لە رێکخراوەکە رێکخراوتر و پابەندترن و جەماوەریان زیاترە، هەرچەندە سەرۆکی رێکخراوەکە مێژوویەکی سیاسی و جیهادی پەسندی لەنێو جەماوەردا هەیە، بەڵام ئەو دووچاری گوشاری ناوخۆیی گەورە لەسەر سەرکردایەتی بووەتەوە، ئەوەش رەنگە لە هەڵبژاردنەکانی داهاتوو رەنگدانەوەی نەرێنیی هەبێت.

 

عەسائیبی ئەهلی حەق بە سەرۆکایەتیی قەیس خەزعەلی لە پرۆسەی هەڵبژاردن وەکو بازنەیەکی ناڕوون دەمێنێتەوە، ئەو رێکخراوە زۆر لەنێو جەماوەر کاردەکات و زۆر پەیوەندی و بوونی چڕی لەنێو جەماوەردا هەیە و نزیکە لە دەنگدەر و هاووڵاتی. 

 

هاوکات گوتاری شۆڕشگێڕی رووحی بەرگریی پێوەدیارە و زۆر گەنج و دەنگدەر بەلای خۆیدا رادەکێشێت، ئەو خاوەنی هێزێک و تیمێکی باشی هەڵبژاردنە و ئەزموونی زۆرە کە ئەوکاتەی لە چوارچێوەی رەوتی سەدر بوو بەدەستیهێناوە و لە هەڵبژاردنەکانی 2018 کاری لەسەرکرد بۆ زۆر باشترکردنی.

 

عەسائیب لە هەڵبژاردنەکانی 2014 بەشداربوو و یەک کورسی بەدەستهێنا، کەچی لە هەڵبژاردنەکانی 2018، 15 کورسیی بەدەستهێنا. ئێستاش بێگومان دەخوازێت کورسییەکانی زیاتر بکات، بەڵام ئەو زیادکردنە بە دڵنیاییەوە لەسەر حیسابی هاوپەیمانەکانی دەبێت لەنێو رەوتی موحافیزکار، چونکە گوتاری شۆڕشگێڕی و جەماوەری کە عەسائیب پەیڕەوی دەکات، هەمان ئەو گوتارەیە کە ئەوانی دیکە لەو رەوتەدا ئاراستەی دەکەن و زۆر کاریگەریی لەسەر دەنگدەری رەوتی سەدر یان لیبراڵییەکان نابێت.

 

 

رەوتی سەدر لە هەڵبژاردنە یەک لەدوای یەکەکاندا هەژموونی زیاتر بوو، لە پێکهێنانی حکومەتەکانی پێشوودا لە 2010وە گەورەترین رۆڵی گێڕا، ئاستی توانای هەڵبژاردنیشی زیاتر بوو، ئەو تاکە رەوتە کە بەردەوام هەژموونی زیاتر دەبێت، چونکە لە هەڵبژاردنەکانی 2010دا 650 هەزار دەنگی هێنا، لە هەڵبژاردنەکانی 2014دا یەک ملیۆن و 100 هەزار دەنگی هێنا، لە هەڵبژاردنەکانی 2018دا یەک ملیۆن و 500 هەزار دەنگی هێنا، کە 54 کورسیی پێ بەدەستهێنا، بۆیە ئەو گەورەترین فراکسیۆنە لە پەرلەمان. زۆرکەس پێشبینی دەکات رەوتەکە لە هەڵبژاردنەکانی داهاتوودا کار بۆ زیادکردنی ژمارەی کورسییەکانی دەکات، چونکە ئەزموونی تەواو و کەڵەکەبووی لە پرۆسەی هەڵبژاردن هەیە، هاوکات تیمی هەڵبژاردنی یەکێکە لە باشترین تیمەکانی هەڵبژاردن.

 

رەوتەکە و موقتەدا سەدری رابەری رۆڵێکی گرنگ دەگێڕن لە هاوسەنگیی هێزەکان و زیاترکردنی چانسی ئەو لایەنەی کە لە ئایندەدا دەبێتە دەسەڵاتدار، بەهۆی ئەو هۆکارە نامۆ نییە ببینین هەموو لایەنە سیاسییەکان دەیانەوێت دۆستایەتیی رەوتەکە بەدەستبهێنن و ببنە هاوپەیمانی، بەڵام رەوتەکە پرۆژەی دەسەڵاتداریی هەیە لە ئایندەدا و رەنگە بە پێچەوانەی ئەوەی پێشتر کردی لەنێو ریزەکانی کەسایەتییەک بەربژێر بکات بۆ وەرگرتنی پۆستی سەرۆکوەزیران، ئەگەر ئەو ژمارە کورسییانە بەدەستبهێنێت کە مافی ئەوەی پێدەدەن دەستنیشان و بەربژێر بکات، شاراوەش نییە چەند کەسایەتییەکی رەوتەکە دەبینین ئامادەکاری دەکات بۆئەوەی ببێتە سەرۆکوەزیرانی داهاتوو.

 

 

هاوکێشەی هەڵبژاردن لە عێراق تاڕاددەیەکی زۆر هۆکاربوو لە سڕکردنی هەژموونی کورد و سوننە، چونکە ژمارەی کورسییەکانی سوننە لەنێوان (70 - 75) کورسییە، لەکاتێکدا ژمارەی کورسییەکانی کورد لە (55-60) کورسی تێناپەڕێت، ئەوەش بەپێی هەڵوێستی سوننە لە بەغدا و نەینەوا و ئەدای کورد لە کەرکووک و نەینەوا و دیالە، بەهۆی ئەو هۆکارە، سڕبوون زاڵە بەسەر دیمەنی گشتیی عێراق لەڕووی نوێنەرایەتیی کورد و سوننە.

 

هاوکێشەی هەڵبژاردن لە هەرێمی کوردستان زۆر گۆڕانکاریی ریشەیی تێدا روونادات، چونکە دەنگدەری کورد ملکەچی دۆخی سیاسی بووە کە بریتییە لە شکستهێنانی حیزبە جیاجیاکانی ئۆپۆزیسیۆن لە بەدەستهێنانی دەنگی دەنگدەران، بەتایبەت لە هەولێر و دهۆک، هەژموونی هەردوو حیزبە سەرەکییەکە وەکو خۆی دەمێنێتەوە، لەپاڵ گۆڕانی ئەدای حیزبەکانی دیکە.

 

بە پێچەوانەی هەژموونی حیزبەکان لە هەرێمی کوردستان، جووڵەی سوننە بەندە بە کەسایەتییەکان، دەبینین لایەنەکانی سوننە پشت بە حیزب و بەردەوامیی خۆڕاگری لەڕووی سیاسییەوە نابەستن، بەڵکو پشت بەو کەسە دەبەستن کە دەنگدەر بەلای خۆیدا رادەکێشێت. کەسایەتییە رکابەرەکان لە پارێزگاکانی سوننە هەر ئەو کەسایەتییانەن کە ئێستا دەیانبینین لەگەڵ هاتنی کەسانی دیکە و نوێ لەوانەی کە لە ناوچەکانیان هەژموونیان هەیە، بەڵام سەرکردایەتیی دۆخەکە لەدەستی کەسایەتییەکانی ئێستای سوننە دەمێنێتەوە، هۆکارەکەش بریتییە لە ئەستەمی راکێشانی دەنگدەر لەلایەن حیزبەکانەوە، چونکە لایەنە سوننەکان پارە و دەسەڵاتی حکومەت بەشێوەیەکی فراوان لە هەڵمەتەکانی هەڵبژاردنیاندا بەکاردەهێنن، هیچ کەسێک سەرناکەوێت ئەگەر پۆستێکی لە حکومەت یان پەرلەمان یان پارێزگا نەبێت. رەنگە ململانێی هەڵبژاردن لای سوننە دابەش ببێت لەنێوان محەممەد حەلبووسی، سەرۆکی ئەنجوومەنی نوێنەرانی ئێستا و خەمیس خەنجەر، پیاوی کار و سەرۆکی پرۆژەی عەرەبی، هاوکات کەسایەتییە سوننەکان لەژێر چەتری رەوتی لیبراڵی رکابەرییان دەکەن، لە هەمان کاتدا دوور نییە یەکێکیان بچێتە پاڵ رەوتی لیبراڵی، ئەوکات سەلاحەددین و موسڵ دەبنە گۆڕەپانی رکابەری راستەقینە، بەڵام ئەستەم دەبێت بۆ ئەوانی دیکە رکابەری سەرۆکی ئەنجوومەنی نوێنەران بکەن لە ئەنبار، چونکە ئەو هەژموونێکی فراوانی هەیە و بەردەوام لە ساڵانی رابردوودا وەکو پارێزگار و وەکو سەرۆکی ئەنجوومەنی نوێنەران کاریکردووە بۆ راکێشانی دەنگدەران.

 

 

وا باوە هەموو خولێکی هەڵبژاردن، بە هەڵبژاردنی چارەنووسساز ناوببرێت، کە دیمەنی عێراقی داهاتوو دیاریدەکات، ئەو پێناسەیەش لە هەڵبژاردنەکانی داهاتوو ناگۆڕێت، رەنگە تاکە گۆڕانی سەرەکی بریتیبێت لە لێکەوتەکانی خۆپێشاندانەکانی تشرینی 2019، رەنگە شێوازی کاری سیاسیش پاش 2003 و دوای شەپۆلی خۆپێشاندانە زەبەلاحەکانی ناوەڕاست و باشووری عێراق تاڕاددەیەک بگۆڕێت، لەپاڵ ئاستەنگە سەختەکان کە رووبەڕووی عێراق بوونەتەوە وەکو قەیرانی قووڵی دارایی و گەندەڵیی بەربڵاو و ژێرخانی داڕماو و کەمیی خزمەتگوزاری و سەروەریی ناتەواو بەهۆی پێشێلکارییە جیاجیاکان بەرامبەر زەوی و ئاسمانی عێراق لەلایەن وڵاتانی دراوسێ و هەرێمی و ئەوانی دیکە.

 

گۆڕانێکی دیکە، کە ئەگەرە، بریتییە لە پێچەوانەی بەشدارینەکردن کە لە هەڵبژاردنەکانی 2018 روویدا، چوونی فراوان بۆ بەشداربوون بەهیوای گۆڕین و چاککردنی ئەوەی دەکرێت چاکبکرێت، ئەوکات هەموو رەوتەکان کە پێشتر ئاماژەمان بۆکردن، هەوڵدەدەن هانی دەنگدەر بدەن بۆ رووکردنە ناوەندەکانی دەنگدان، چونکە ئەوان باش دەزانن چارەنووسیان لەدەستی دەنگدەرە و هیچی دیکە نا، بۆیە نەچوون بۆ بەشداربوون خۆیان و بەرژەوەندییەکانیان و پرۆژە سیاسییەکانیان لەناودەبات.

 

گۆڕانی سەرەکیش بریتییە لە کۆتاییهێنان بە کارکردن بە لیستەکانی هەڵبژاردن بۆئەوەی کەسایەتییەکانی هەڵبژاردن جێگەیان بگرنەوە، بە واتای کۆتاییهاتنی رۆڵی سەرکردە باوەکان کە سەدان هەزار دەنگ بەدەستدەهێنن و سەرکەوتنی بەربژێرەکان لەژێر سێبەریاندا مسۆگەر دەکەن، لەوانەی کە چەند سەد دەنگێک بەدەستدەهێنن. بەربژێر لە یەک بازنەدا خۆی بەربژێر دەکات و هەر بازنەیەکی هەڵبژاردن سەربەخۆیە و جیایە لە بازنەکانی دیکە و براوە بە تەنیا سەردەکەوێت، بەهۆی ئەو هۆکارە دەبینین کەسایەتیی خۆجێ لە ئەنجوومەنی نوێنەراندا دەردەکەون کە نوێنەرایەتی دەنگدەرانیان دەکەن لە کەسوکاریان و هۆزەکەیان و ناوچە و شارەکەیان، ئەوکات دووچاری لێپرسینەوە دەبن لەلایەن دەنگدەرانەوە لە ساڵانی داهاتوودا، بەوەش پەرلەمانتار کار بۆ نوێنەرایەتیکردنی دەنگدەرانی دەکات بە باشترین شێوە، خەمخۆری باشترکردنی هەڵوێستی خۆی دەبێت لەگەڵ خزمەتکردنی کەسوکاری پێش خزمەتکردنی سەرکردە و حیزب. هەروەها سیستەمی ئێستا هاوکارە لە کەمکردنەوەی ژمارەی لیستەکان و حیزبەکان لە ئایندەدا، بۆیە وڵات بەرەو سەقامگیریی سیاسی دەچێت بە رێگەی دەرکەوتنی ژمارەیەکی کەمتر لە حیزب لەجیاتی سەدان لیستی لاوازی هەڵبژاردن کە باڵی بەسەر هەڵبژاردنەکاندا کێشابوو.