كورد و جەهەپەی كلیچدارئۆغڵو

لە توركیا چەندین رووداوی گرنگ لە ئارادان. هەرە گرنگترینیان ئەو گۆڕانكارییە ریشەییەیە كە بە سەرۆكایەتی كەمال كلیچدارئۆغڵو جەهەپەی گرتووەتەوە. ئەگەرچی ئەوە پەیوەندی راستەوخۆ و ناڕاستەوخۆی بە كوردەوە هەیە، بەڵام هێشتا باكوور هەموو رەهەندەكانی ئەو مەسەلەیەی نەبینیوە، باشووریش هەر دركی پێ نەكردووە.

پارتی گەلی كۆماری (جەهەپە) كۆنترین پارتی سیاسی توركیایە، لە 9ی ئەیلولی 1923 لەسەر دەستی كەمال ئەتاتورك دامەزراوە. ئەو پارتە تا ساڵی 1950 بە تەنیا حوكمی توركیای كرد. لەسەردەمی دەسەڵاتی ئەو پارتەدا كورد رووبەڕووی كۆمەڵكوژی، ئاسیمیلاسیۆن و گۆڕینی دیمۆگرافیای خاكەكەی بووەوە. 

لەگەڵ ئاوابوونی سەردەمی یەك پارتی لە ساڵی 1950، بەهۆی سیاسەتی چەپی نەتەوەپەرستی و عەلمانیەتی رەها، مۆمی جەهەپە بەرەو كزبوون رۆیشت. جەهەپە لە پارتی زۆرینەوە بووە پارتی توێژێكی دیاریكراوی دەنگدەران، بووە پارتی بیرۆكراتەكانی دەوڵەت، چەپە كەمالیستەكان و سوپا و كارمەندانی دەزگا گشتییەكان. 

سەرانی جەهەپە، بەر لە هاتنی كەمال كلیچدارئۆغڵو بۆ سەرۆكایەتی ئەو پارتە، هەوڵیان دا ئەو بارودۆخە بگۆڕن، بەڵام بوێریی ئەوەیان نەبوو، چونكە كلیلی كردنەوەی دەروازەی ئەو بارودۆخە گۆڕینی پارادیگمای كۆنەپەرست و نەتەوەپەرستانەی ئەو پارتە بوو لەبارەی كێشەی كورد. 

هەرچەندە لەدوای ساڵی 2000 و ساڵانی دواتریش بەتایبەتی لەگەڵ هاتنی ئاكپارتی بۆ سەر دەسەڵات، جەهەپە وەكو پارتەكانی (رێگای راست، نیشتمانی دایك) لەسەر شانۆی سیاسەت رەش نەكرایەوە، توانی لەبەرامبەر هەڵمەتە بەرفراوانەكەی ئەردۆغان خۆی بگرێت، بەڵام ئەو خۆڕاگرتنەی زۆر بە گران لەسەری كەوتەوە و هێزی زۆری لەدەستدا، تا دەهات لە هەڵبژاردنەكاندا رێژەی دەنگەكانی دادەبەزی، بەتایبەتی لە باكووری كوردستان هیچ پێگەیەكی نەمابوو. دەبووایە بەدوای دەرفەتێكدا بگەڕێت بۆئەوەی رێگای خۆقورتاركردن لە چارەنووسی پارتەكانی دیكە بدۆزێتەوە. 

زەمینەی ئەو دەرفەتە بۆ یەكەمجار لە 11ی ئایاری 2011 بە دەست لەكاركێشانەوەی دەنیز بایكاڵ هاتە ئاراوە. بایكاڵ كە كەسێكی چەپی كەمالیستە، لەماوەی سەرۆكایەتی جەهەپەدا (1992 – 2011) وەكو سەرۆكەكانی پێش خۆی رێگەی نەدا خوێنی تازە لە جەستەی ئەو پارتە بگەڕێت. لەسەردەمی ئەودا چەندین كەسایەتی لیبراڵ و دیموكرات لە جەهەپە دووركەوتنەوە، لە مەسەلەیەكی هەستیاری وەكو مەسەلەی كورددا، جیاوازییەك لە نێوان خیتابی جەهەپە و مەهەپە نەمابوو. 

11 رۆژ دوای دەست لەكاركێشانەوەی بایكاڵ، لە 22ی ئایاری هەمان ساڵدا و لە كۆنگرەی 33یەمینی جەهەپە، كەمال كلیچدارئۆغڵو، كە كوردێكی دێرسمیە، بووە سەرۆكی جەهەپە. كلیچدارئۆغڵو لە یەكەمین گوتاری دوای هەڵبژاردنی بە سەرۆكی گشتیی جەهەپە، لەگەڵ ئەوەی دەیزانی رێگاكەی زۆر سەختە، بەڵێنی گۆڕانی ریشەیی و گەیاندنی پارتەكەی بۆ سەر كورسی دەسەڵات دا.

ئەمڕۆ دوای تێپەڕبوونی زیاتر لە چوار ساڵ بەسەر هاتنی كلیچدارئۆغڵو بۆ سەرۆكایەتی جەهەپە، هێشتا بەڵێنی دووەمی كە بریتییە لە گەیاندنی پارتەكەی بە كورسیی دەسەڵات بەدی نەهێناوە. 
بەڵام بەڵێنی یەكەمی كە جەهەپەیەكی نوێیە، بردە سەر و پڕۆژەكەی لەسەر لێواری تەواوبووندایە. 

جەهەپەی نوێ، یان جەهەپەی كلیچدارئۆغڵو هەوڵ دەدات لە جیاتی ناسنامەی چەپی كەمالیست ناسنامەی چەپی دیموكرات وەربگرێ. جەهەپەی دەوڵەت نەبێ، بەرەو جەهەپەی دەنگدەر هەنگاو دەنێ. جەهەپەیەك كە تەنیا عەلمانیەكان لەخۆناگرێ، هەوڵ دەدات موسڵمان، ئاین و مەزهەبی جیاواز لەخۆبگرێ. لەكاتی خوێندنەوەی بەیاننامەی هەڵبژاردنی جەهەپە، ژمارەی ژنە سەرپۆشەكان لە ژمارەی ژنانی دیكە زیاتر بوو. ئەوەی زۆر گرنگە، نەتەوەپەرستانی كەمالیست بە دەگمەن نەبێت، لەناو سەركردایەتی و ئۆرگانەكانی جەهەپەدا نابینرێن. جگە لە دەنیز بایكاڵ، نەتەوەپەرستانی دیكە نەكرانە كاندیدی جەهەپە بۆ پەرلەمانی توركیا. لە 2ی نیسانی 2012دا پەیامنێری رۆژنامەی "رووداو" لە دیمانەیەكی تایبەت لەگەڵ كلیچدارئۆغڵو ئەو پیاوەی بە "كڕی بنبڕ" وەسف كردبوو. ئەمڕۆ دوای تێپەڕبوونی چوار ساڵ، راستیی وەسفەكەی رووداو دەردەكەوێت. كلیچدارئۆغڵو دوای چوار ساڵ توانی ببێتە سەرۆكی بێ ركابەری جەهەپە و كۆتایی بە هۆگۆمۆنیای باڵی نەتەوەپەرست هێنا. 

جەهەپەی كلیچدارئۆغڵو لەدوای هەڵبژاردنی 7ی حوزەیران هەوڵ دەدات تاقیكردنەوەی مەسەلەی كوردیش بەسەركەوتوویی تێپەڕێنێ. كلیچدارئۆغڵو بە رێگای هەردوو جێگرە كوردەكەی (گورسەل تەكین، سەزگین تانڕیكولو) پڕۆژەیەكی بۆ چارەسەری كێشەی كورد ئامادە كردووە، گرنگترین بنەمای ئەو پڕۆژەیەش گواستنەوەی پڕۆسەی چارەسەری كێشەی كوردە لە ژوورە تاریكەكانەوە بۆ ناو هۆڵی پەرلەمانی توركیا. واتە دەخوازێ بەرگێكی فەرمی و شەفاف بەو پڕۆسەیە ببەخشێ، بێگومان ئەمەش كێشەی كورد بەرەو ئاقارێكی رووناكتر دەبات و هەنگاوێكە لەسەر رێگای راست. 

سەركەوتنی جەهەپەی كلیچدارئۆغڵو لە تاقیكردنەوەی مەسەلەی كورد، بە واتای تەواوبوونی پڕۆژەی جەهەپەی نوێ دێتە ئاراوە. ئەگەرچی ئەو گۆڕانكارییەی جەهەپە بەخۆوەی دەبینێ راستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ پەیوەندی بە باكوور و باشووری كوردستانەوە هەیە، بەڵام پێناچێ كورد بە وردی ئەو گۆڕانكاریانەی خوێندبێتەوە، یان ئاگای لێبێت.

دەبێت بزووتنەوەی سیاسیی كورد لە باكووری كوردستان، وەكو پارتێكی دەوڵەت سەیری جەهەپەی كلیچدارئۆغڵو نەكات، هەوڵ بدات جەهەپە بەرەو گۆڕانكاریی زیاتر هانبدات. لە هەڵوێستی ئەو بزووتنەوەیە لەبەرامبەر جەهەپە گۆڕانێك بەدی دەكرێت، بەڵام هێشتا ئەو هەڵوێستە ئەسیری خوێندنەوەی ئایدیۆلۆژییە، دوورە لە خوێندنەوەی سیاسی واقیعیانە.

هەرێمی كوردستانیش كە گۆڕانكارییەكانی جەهەپە بە ناڕاستەوخۆ كاری تێدەكات، وەكو ئەوەی نە بای پێداهاتبێ و نە باران، هێشتا نە لە دوور و نە لە نزیك دركی بەوە نەكردووە. بێگومان جەهەپەی كلیچدارئۆغڵو پەیوەندیەكانی هەرێمی كوردستان و توركیا بۆ ئاستێكی باڵاتر دەگوازێتەوە. جەهەپە دەبێتە گەرەنتی بۆ ئەوەی پرۆتۆكۆڵی فرۆشتنی نەوتی هەرێمی كوردستان بە رێگای توركیا لە هەموو بارودۆخێكدا جێبەجێ بكرێت. بۆیە هەرێم ناچارە خوێندنەوەیەكی دیكە بۆ پەیوەندییەكانی لەگەڵ توركیا بكات.