لە پرسی جودابوونەوەی میللەتان و بنیاتنانی دەوڵەتی سەربەخۆ و خودشكۆیی نەتەوەدا، دوو رەوت و تەوژم، لە سەردەمی مۆدێرنێتە، بە زەقی دژایەتییان لە بەرانبەردا بەرپا كردووە. بزاڤی چەپی رادیكاڵ لەنێو بزووتنەوەی ماركسیستی بە نوێنەرایەتی (رۆزا لوكسمبۆرگ، پانەكۆك، وشتراسەر) بەوە دەناسرێنەوە كە لە دژی جیابوونەوە و سەربەخۆیی گەلە ستەمدیدەكانن لە بنیاتنانی دەوڵەتی نەتەوەیی خۆیان، ئەمەیش لەپێناو ئینتەرناسیۆنالیزمی پرۆلیتاریدا ئەم هەڵوێستەیان دەنواند.
دیدگەی چەپی رادیكاڵ، بەتایبەت دیدی ترۆتسكی و لوكسمبۆرگ، لەبەرانبەر مافی سەربەخۆیی و جیابوونەوەی گەلە ستەمدیدەكان، پەیوەستیی بە ئیكۆنۆمیستی (ئابووریگەری)یەوە هەیە، كە پێیانوابوو لە كاروانی پێشكەوتنی شۆڕشی كرێكاریی یەكناگرنەوە. پرسی یەكیەتیی پرۆلیتاریاش خاڵێكی دیكەی ئەم دیدە بوو، نموونەی (لوكسمبۆرگ) كە یەكیەتیی نێوان پرۆلیتاریای رووسیا و پۆڵەندای بە (هێزی پۆڵاینی پێداویستیی مێژوویی) دادەنا.
تەوژمی دووەم: رەوتی ئیسلامیزم (ئیسلامی سیاسی) بوو. دوای رووخانی خیلافەتی عوسمانی، بزاوە ئیسلامییەكان ئاڵای یەك ئۆمەتی (الامە الواحدە)یان بەرزكردەوە. ئەگەرچی وڵاتە عارەبییەكان، هەر یەكە و لەڕاست خۆیەوە بوو بە دەوڵەتێكی سەربەخۆ و ناسیۆنالیزمی وەك ئامراز بەكارهێنا، كە دەكرێ عەرەبستانی سعودیە بە نموونە بهێنینەوە، بەڵام كە باس دەهاتە سەر پرس و دۆزی گەلە چەوساوە و میللەتە پەرشكراوەكان، یەكڕاست ئایەتی (انما المۆمنون اخوە) و (واعتصموا بحبل الله)یان وەك دروشم هەڵدەنا.
بناخەی فیكری بزاوی ئیسلامیزم، (ئیخوان موسلیمین)یش وەك دایكی هەموویان، لەسەر بناوانی ئوممەتڕەوی (اڵاممیە) بنیات نراوە، ئومەمییەت، وەك دژە فرەدەنگی و فرەڕەنگی، هەوڵێك بوو بۆ یەكیەتیی جوداوازی و دەستگرتن بەسەر فەزای گشتی. ئیسلامیست، لە هەر قوژبنێكی ئەم دنیایەدا، خۆبەندیی بۆ مەرجەع بوو، نەك بۆ پرسی نێوەخۆیی و دۆزی نەتەوەیی. ئیسلامیزم كە بنەما ئایدیۆلۆجییەكەی فیكری دینییە، ئەم پەرتەوازەیی و سەربەخۆبوونەی گەلانی نا‌عارەب، بە ناكۆك و نەیار بە خودی دینەكە هەژمار دەكات، لێرەوە تیغی خۆی دەوەشێنێت.
ئەم دەسپێكەم بۆ ئەوەیە بڵێم: ئەوی دەم لەم باسە وەربدات، كاتێ یار یان نەیار بە دەوڵەت و سەربەخۆیی گەلان دەبێت، دەبێ بزانێت رێیەكان بۆ سەر كامە كانی دەچنەوە و باراش لە كامە ئاش دەكەن. پرسی دەوڵەت و نەتەوەییبوون، پرسێكی تەواو تیۆری و میتۆدییە، نەك ئەم شەڕەكۆڵانەی نەیارانی هەڵیانگیرساندووە، كە زمانی جوێن و ئیهانەی كۆڵانە، نەك زمانی سەر مێزی گفتوگۆ و ئەرگیۆمێنت.
ئێستە لەنێو ئێمەدا، دەنگێك هەڵایتی و بەسەر داوای دەوڵەت هاوار دەكات، تەواو لە میتۆد، تیۆر و هزر خاڵییە. ئەم پێڕە، خاوەن گوتارێكی پڕ لە سۆفیستیك و زمانبازین، لە پەنای لێدان لە (كوردایەتی)، گەرەكیانە بیری ناسیۆنالیزم بۆ خەڵكی وا وێنە بكێشن كە وێنای لە زەینی خۆیانە. كۆششی ئەوەیانە (كوردایەتی) بكەن بە كاڵایەكی پڕ بە باڵای ناسیۆنالیزمدا. لێرەوەش گەنجانێك بەبێ ئاگایی بەدوویان كەوتوون، بەنیازی كوتانەوەی پارتی و یەكێتی - كە ئەمە شەڕێكی دیكەی ڕەوایە و هەموو تاكێك بۆی هەیە رەخنەی رادیكاڵی بگرێت- بەرەو دژە ئیرادەی نەتەوە و مافە سەرەتا و سادەكانی مرۆیی و ئینتیما، پەلكێش دەكرێن. ناسیۆنالیزم لە زەینی ئەمانەدا بە رەوتاری چەند حیزبێك وێنای بۆ دەكرێت.
سەرانی ئەم پێڕە كاتێ (كوردایەتی) دەكوتنەوە، مەبەستیان گەندەڵی و جەوروستەمی پارتی و یەكیەتی نییە، بەڵكە رێك دژ بە ناسیۆنالیزم وەك میتۆدی خودشكۆیی نەتەوە و میكانیزمی بنیاتنانی دەوڵەت قیت دەبنەوە. ئەوانەش كە تووتیی ئاسا، گوزارشت و دەربڕینەكانیان دووبارە دەكەنەوە، زۆربەیان لە باكگراوەندی فیكریی ئەم پێڕە ناحاڵی و بێئاگان. من شەڕی كوردایەتی ناكەم ئەگەر مەبەست لێی پارتی و یەكیەتی و كۆی پارتەكانی دیكەی كوردستان بێت. ئاخر ئەمە شەڕی من نییە، بەڵام كاتێ دێتە سەر پرسی نەتەوەیی و ناسیۆنالیزم وەك میتۆد و میكانیزم، دەوڵەت و سەربەخۆیی وەك مافی مرۆیی سەردەمی مۆدێرنێتە، وەك پێوەستبوونێكی ئاكاری، قسەی خۆم دەبێت.
ئەم پێڕە بە ئاگاییەوە بێت یان لە نەخوێندەواری، (ناسیۆنالیزم) و (رەیسیزم) تێكەڵ بە یەكتری دەكەن. واش وێنەی (ناسیۆنالیزم) دەكێشن كە هەموو فۆرم و مۆدیلەكانی فاشیزمییە. نیشاندانی ناسیۆنالیزم بەم دیوەدا لە دەڵەسەكاری بترازێ، شتێكی دیكە نییە. منێكی لیبڕاڵخواز كە باوەڕیم بە ناسیۆنالیزم بۆ بنیاتنانی دەوڵەتی كوردستان هەیە، رێز لە هونەر و كەلتوور، فەرهەنگ و دابی گشت نەتەوەكان دەگرم، بگرە هەواداریانم و لەگەڵیشیان تێكەڵ دەبم. لەم سۆنگەیەوەش من لەگەڵ چەمكی (دەوڵەتی كوردستان)م نەك (دەوڵەتی كوردی) كە ئەم دوو گوزارشتە لە باری تۆلێرانسەوە جوداوازییان هەیە.
لەدیوی مێژووییەوە، هەر لە دەستپێكی بیری ناسیۆنالیزمی و شۆڕشی سەربەخۆیی گەلاندا، ناسیۆنالیزمێكی جیهاندۆست و یەكسانییخواز، دەنگی بەرز بوو. جۆزیە ماتزینی (1805- 1872) فەیلەسوفی سیاسی، شۆڕشگێڕی كۆماریخوازی ئیتالیا، پێشڕەوترین بنیاتنەرانی رێكخراوی نهێنیی (ئیتالیای لاو) كە ئامانجیان یەكیەتیی خاكی ئیتاڵیا و پێكهێنانی دەوڵەتی نەتەوەیی بوو، لەگەڵ دووپاتكردنەوەی زۆری لەسەر دەوڵەتی سیاسیی نەتەوە، زۆر بە سەختی، لایەنگری ئازادی، دیموكراسی و ئاشتی و پێكەوەژیانی نەتەوەكان بوو.
یەكێك لە تایبەتمەندییە بەرچاوەكانی رێبازی ماتزینی و رێكخراوی (ئیتالیای لاو) خەباتی بێ چەك و ناتوندوتیژی بوو. دیدگەی مرۆدۆستانە بوو، لایەنداری ئازادی و یەكسانیی نێوان و‌ڵات و مرۆڤەكان بوو. دیدگەی ناسیۆنالیستیی ماتزینی كە ئامانجێكی جیهانیی ئازاد و یەكسانی هەیە، نموونەیەكی درەوشاوەیە لە مۆدێرنیتەی سیاسی، بەتایبەتیش لەم رەهەندەوە كە بابەتی ئازادی، ڕەتكردنەوەی توندوتیژی و دەسەڵاتی چەوسێنەر، مافی ئازاد و یەكسانیی تاكەكان، یەكیەتی و یەكبوونی جیهانیی لە نەتەوە ئازاد و سەربەخۆكاندا دەبن بە دیدگە و هەنگاوە بەهێز و كاریگەرەكان بۆ دامەزراندنی نەتەوەی مۆدێرن و مۆدێرنیتێی سیاسی و پێشكەوتنخواز و مرۆڤدۆست.
ئەم پێڕە لە پەرچەكرداری حیزب رەخنە لە ناسیۆنالیزم دەگرن، نەك وەك كۆنسێپت و پارادایمێك. لە ناسیۆنالیزمی ئازادییخواز و مەدەنی، ناسیۆنالیزمی سڤیك بێ خەبەرن.
بەنەدێكت ئەندرسۆن تیۆریستی بواری ناسیونالیزم لە سادەترین پێناسەی ناسیونالیزمی سیڤیكدا ئاوا دەنووسێت:
"ناسیۆنالیزمی سڤیك كە بە ناسیۆنالیزمی ئازادیخوازیی ناسراوە، چەشنە ناسیۆنالیزمێكە كە فەیلەسوفە سیاسییەكان بەمجۆرە پێناسەیان بۆ كردووە: ناسیۆنالیزمێكە رق و كینە لە نەتەوەكانی دیكە هەڵناگرێ و هاوئاهەنگیشە لەگەڵ بەهاكانی ئازادی و لێبوردەیی و یەكسانی و مافە تاكگەراییەكاندا".
ئەم ڤێرژنە لە ناسیۆنالیزمی سڤیك، كە ستراكچەرەكانی (لیبراڵییەت) و بەها و ئازادی و (تۆلێرانس) و یەكسانی و ئازادییەكانی تاك فەراهەم دێنێت، ئاوا لە فەلسەفەی سیاسیی رۆژئاوادا پێناسە كراوە.
من لەگەڵ ئەوە هاوڕام، رق لە نەژاد و فەرهەنگی نەتەوەی تر، قاچێكی لەنێو فاشیزم و رەیسیزم چەقاندووە، بەڵام ناسیۆنالیزمی مەدەنی وەك میتۆد و میكانیزمێكی سیاسیی بۆ گەیشتن بە سەربەخۆیی و دەوڵەت، لەسەر ئەم رقە بنیات نەنراوە، بەڵكو لەپێناو رەواندنەوە و لادانی ئەم رقەیە.
ئێمەی كورد، لە باری فەرهەنگییەوە، نەتەوەین. بەڵام لە باری فەلسەفەی سیاسیی مۆدێرنەوە، هێشتا میللەت یان گەلین. خێڵ دەڕوا، میللەت دێت، دواتر لە سایەی (دەوڵەت) نەتەوە چێ دەبێت. راستە كورد دەوڵەتی نییە، بەڵام لە باری فەرهەنگییەوە، هەموو پێكهێنەرە میللییەكانی نەتەوایەتی (زمان، نەژاد، فەرهەنگ، خاك، دین)ی هەیە. ئەمە لە كوێی یەكسانی و ئازادیدا جێی دەبێتەوە، گەلێكی ئاوا لە پێكهێنانی قەوارەی خودشكۆیی نەتەوەیی، بێبەش بكرێت؟
ئەم پێڕە دەوڵەت و سەربەخۆیی نەتەوەیی بۆ عێراق و عەرەب بە رەوا دەبینن، بەڵام بۆچیی بۆ خۆیان شتێكی ترە؟ حیكمەت لەمەدا چییە كە بۆ گەلی خۆیان بە ڕەوای نابینن؟
ناسیۆنالیزم، بە دیوێكی دیكەی، ئەوپەری مرۆدۆستی و یەكسانییخوازی و عەدالەتە. ئاخر داوای دەرهێنانی میللەتی خۆت كە ئەمیش پارچەیەكی نێو مرۆڤایەتییە، ترۆپكی مرۆڤدۆستی و دژە ڕەیسیزمیە. مەگەر لای ئەم پێڕە میللەتەكەیان ئادەمیزاد نەبن.
لەژێر سایەی بێ دەوڵەتییدا تۆ بۆت نییە بە زوانی خۆت بدوێیت و بنووسیت .. پەرە بە فەرهەنگی ئەدەبی و هونەریی خۆت بدەیت .. دیمۆگرافیای شارت بپارێزیت .. تەنانەت باس لە ناسنامەی نەتەوەییبوونی خۆیشت بكەیت .. كاتێ ناسیۆنالیزم بۆ لادانی ئەم ستەم و دیكتاتۆرییە دێت، كامەیان فاشیزم و رەیسیزمە؟ ئەو قوڕگەی بۆ رزگاری و ئازادیی هاوار دەكات، یان ئەوەیان كە لەپێناو برەودان و بەردەوامیی بەم چەوساندنەوەیە، دەقیڕێنێت؟
(هەر میللەتێك ژمارەی دانیشتووان و پێوانەی خاكەكەی هەرچەند بێت، مافی ئەو میللەتە بۆ و‌ڵاتی سەربەخۆ و دەستەڵاتی نەتەوەیی، سرووشتی و پیرۆز و بەرهەقە)- ئەمە خاڵێكی بەرچاوی بەڵگەنامەی مافە گشتییەكانی فرەنسایی ساڵی (1795)ـە.
دەوڵەتانی ئۆڕوپای رۆژاوا، بەلژیك تا رۆژهەڵاتی ئۆروپا (یۆنان، سربستان، رۆمانیا و بولگاریا) وەكو چەند دەوڵەتێكی نەتەوەیی و لە ئەنجامی گۆڕانكارییە سیاسییەكان بەتایبەتیی شكستی ئیمپراتۆریای عوسمانی پێكهاتن .. ئەڵمانیا و ئیتاڵیا، وەكو دوو دەوڵەتی نەتەوەیی، بە تەواوی پێكهێنەرە نەتەوەییەكانەوە پێكهێنران .. لە پۆڵۆنیا شۆڕشی نەتەوەیی سەریهەڵدا، كە داوای ئەوەیان دەكرد ئەوەی خۆیان بە خاكی خۆیانیان دەزانی، دەوڵەتێكی نەتەوەیی لە چوارچێوەدا لێ دابمەزرێنن.
دوای رووخانی وەسمانییەت و دوای ئینتیدابی بەریتانی و فرەنسایی بەسەر رۆژهەڵاتی ناویندا، كوردیش بەسەر چوار دەوڵەت: توركیا، عێراق، سوریە، ئێران دابەشكرا. شۆڕشەكانی كوردستان بۆ نەمانی دابەشكردن و پێكهێنانی دەوڵەتی نەتەوەیی بۆ كورد سەریهەڵدا، تا ئێستەش بەم نیازەوە بەردەوامە.
ئەگەر بزاوی رزگاریخوازیی كورد، مەبەست لێی سەربەخۆیی و بنیاتنانی دەوڵەت نەبێت، رژاندنی ئەم هەموو خوێنە، شەلوگۆجكردنی هەزاران ئادەمزاد، ئاوارەیی و دەربەدەری، ئێش و ئازار و زیندان، لەپێناو چی؟ لە هەر پارچەیەكی كوردستان، من بزاوێكی چەكداریم بۆ چییە، كاتێ بۆ خودشكۆیی نەتەوەیی و مافی سەربەخۆیی كۆشش نەكەم؟ مەگەر ئەوپەڕی عەقڵانییەت نییە، چەك فڕێ بدرێت، بۆ نێو باوەشی دیكتاتۆر هەنگاو بهاوێژرێت، ئیدی لە سایەی یەكیەتی نیشتمانیی عێراق، یان توركیا، ئێران و سووریە، ژیان بەسەر ببردرێت؟
گوتاری ئەم پێڕە، پڕ لە سەفسەتە و لوغزە، ئەگەر مەبەست دژە دەوڵەتییە، كە دەنگی بەشێكیان ئەم سەدایە دەداتەوە، دەبێت بەر لە هەر شتێ، خۆیان لە دووفاقییەت ڕزگار بكەن، نەك هەر چەك دابنێن، بگرە پارتیش هەڵبوەشێننەوە. ئەگەر مەبەستیش دژە ناسیۆنالیزمبوونە، با بە روون و راشكاوی، بە ئارگیۆمێنت و زمانی داتا، ئەڵتەرناتیڤ و پڕۆژەی بەرانبەری ناسیۆنالیزم، بۆ گەلی كورد بەرچاو بخەن.
گەلی كورد، ئەگەر ناسیۆنالیزم نەبێت - وەك میتۆدێكی سیاسی و ئامرازێك بۆ بنیاتنانی دەوڵەت- چ بەهانەیەكی دیكەی هەیە تا لە عێراق و و‌ڵاتەكانی تر، جودا ببێتەوە؟ دۆخی كورد بە ناسیۆنالیزمێكی تایبەتمەندی جوداوازەوە پەیوەستە. كورد میللەتێكە، خاوەن هەموو توخمەكانی پێكهێنانی دەوڵەتی نەتەوەییە، هەنگاو بۆ ئابووریی سەربەخۆ دەهاوێژێت، كە ئەمە كۆڵەكەیەكی بنیاتنانی دەوڵەت و سەربەخۆییە، لە دیوی هێز و دەستەڵاتەوە تا دێ پتەوتر دەبێت، كە زۆرجار ئەگەری دروستبوونی دەوڵەتە. لە ڕۆژگاری باڵایی لیبراڵیزمدا: بەڵێ، باو باوی دەوڵەت و ناسیۆنالیزمە، هەڵبەت بۆ كورد.
کۆمێنتەکان
وەک میوان کۆمێنتێك بنووسە یان وەرە ژوورەوە و هه‌موو خزمەتگوزارییەکان به‌كاربێنه
کۆمێنتێک دابنێ