هەرێمی كوردستان چۆن خۆی رێكبخاتەوە؟
دوو فاكتەری گرنگ هەن كە رۆڵیان لە ناوبانگ و درەوشانەوە و جیاكردنەوەی هەرێمی كوردستان لە عێراق هەبووە، ئەوانیش: پشكی 17%ی هەرێمی كوردستان لە بودجە و نەوتی هەرێمی كوردستان بوون، حاڵی حازر هەردووكیان لەبەردەم مەترسیدان و پێویستیان بە پاراستن و دووبارە بەڕێوەبردن هەیە.
ئەگەر بڕیار بێت كورد بە مەحكومی لەچوارچێوەی دەوڵەتی عێراقدا بمێنێتەوە (بەلای كەمی تا دەرفەتێكی دیكە)، دەبێت هەموو تواناكانی بۆ هێشتنەوەی رێژەی 17% لە بودجەی گشتیی عێراق بەكاربهێنێ. ئەم رێژەیە لە تەرخانكردنی داهات، یەكەمین دانپێدانانە بە شایستە داراییەكانی هەرێمی كوردستان و لەڕاستیشدا بەشداریی كارای كورد لە گفتوگۆكانی یاسای كاتیی بەڕێوەبردنی عێراق لەساڵی 2003 و مسۆگەركردنی 17%ی داهاتی عێراق بۆ هەرێمی كوردستان، سەرەتا و دەستپێكی پرۆسەی دەوڵەتسازیی كوردستان بوو لە كۆنتێكستی ئابووریدا. ئەگەرچی كورد هەرگیز دڵنیا نەبووە لەداهاتووی ئەو داهاتە و هیچ كاتێكیش ئەو رێژەیەی پێنەگەیشتووە (لە ساڵی 2014 بەغدا بڕی)، پیتەر گالبرێس لەو باوەڕەدایە سوودمەندبوونی كورد لە سەرچاوە پڕ داهاتەكانی عێراق، لە ساڵی 2003 كوردی هاندا بۆ مانەوە لەگەڵ عێراق (سەرەڕای چەند فاكتەرێكی دیكەی ناوچەیی). لەئەنجامدا بەدرێژایی ساڵانی رابردوو لەنێوان 2005 بۆ 2013 تا بڕینی بەشە بودجەی هەرێمی كوردستان لەلایەن بەغداوە، هەرێمی كوردستان نزیكەی 69.575 ملیار دۆلاری وەك پشكی خۆی لەداهاتی نەوت لەعێراق وەرگرتووە. ئەم داهاتەش راستەوخۆ كاریگەری لەسەر گەشەپێدانی ئابووریی هەرێمی كوردسان و خۆشگوزەرانیی خەڵكەكەی هەبووە. سەرەڕای ئەو گرفتانەی رووبەڕووی هەرێمی كوردستان بوونەوە، سەرەڕای گەندەڵی و بەهەدەردانێكی زۆر لەو ملیار دۆلارانە، هەرێمی كوردستان تارادەیەك سەركەوتوو بوو لەخۆبەڕێوەبردن.
هەژموونی كورد لە ناوچەكە و پرشنگداریی ئەزموونەكەی بەراورد بە عێراق لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا وەك ئەوەی باسی لێوە دەكرا، بە پلەی یەكەم پەیوەست بوو بەو گەشە ئابوورییەی كە راستەوخۆ كورد لە سوودمەندبوونی لە پشكی 17%ی داهاتی عێراق بەدەستی هێنابوو. بۆیە لەپێناوی هێشتنەوەی گەشەی ئابووری هەرێمی كوردستان و بژێویی هاووڵاتیانی، پێویستە حكومەتی هەرێمی كوردستان هەوڵی جدی بدات:
یەكەم: پشكی 17% لە داهاتی عێراق وەك خۆی بمێنێتەوە و چارەسەری گرفتە تەكنیكییەكانی نێو پرۆژە یاساكە بكرێت بەتایبەت گرفتی (نفقات الفعلیە).
دووەم: پێویستە حكومەتی هەرێم لەپێناوی مانەوەی پشكی 17%، رازی بێت بە بەشێك لە مەرجە داراییەكانی نێو پرۆژەی بودجەی عێراق، بەتایبەتی كەمكردنەوەی ژمارەی مووچەخۆرەكانی، باشترین رێگاش نەهێشتنی یەكجارەكیی لیستی خانەنشینی نایاسایی و راگرتنی ئەوانەی بەپێی یاسا زیاتر لە مووچەیەكیان هەیە، لەگەڵ مووچەخۆرانی بندیوار كە لە كادرانی خانەنشینكراوی حیزبەكان پێكدێن.
سێیەم: رەزامەند بێت بە خەرجكردنی بودجەكەی لەسەر بنەمای شایستەی پارێزگاكان لەلایەن بەغداوە بەو مەرجەی مامەڵەكردن و بەڕێوەبردنە یاسایی و داراییەكان لەنێوان هەردوو حكومەتی هەرێم و بەغدا بێت. بودجەكە لەسەر بنەمای شایستەی پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان (داهات و خەرجی) وەك ئەوەی بەغدا دەیەوێت، چەند سوودێكی بۆ حكومەتی هەرێم هەیە:
1- شەفافیەتی دارایی لە خەرجی و داهات دێنێتەدی كە ماوەیەكی زۆرە پارێزگای سلێمانی بەشداری بە داهاتەكانی شارەكە لە بودجەی گشتی ناكات.
2- دادپەروەریی لە قەبارە و پێویستیەكانی گەشەپێدانی شارەكان لە هەرێمی كوردستان دێنێتەدی، كە پارێزگای سلێمانی ساڵانێكەگلەیی ئەو نادادپەروەرەییە لە هەولێر دەكات.
3- بۆ هاووڵاتیانی هەرێمی كوردستان و هاوشارییەكان روون دەبێتەوە كە دەسەڵاتدارانی شارەكانیان چەند توانستی بەڕێوەبردن و ویستی گەشەپێدانی شارەكان و خوشگوزەرانیی هاووڵاتیەكانی هەیە (ئەم هۆكارە كاریگەری لە گۆڕینی بیروبۆچوونی هاووڵاتیان لەبارەی دەسەڵاتدارانی شارەكان دروستدەكات، نەوەك دەسەڵاتدارانی هەرێم).
4- هەرێمی كوردستان لەدوای رووداوەكانی 16 ی ئۆكتۆبەر، پێویستی بە مۆدێلێكی تری بەڕێوەبردن هەیە، بۆیە فراوانكردنی دەسەڵاتی لامەركەزیی ئیداری و دارایی پارێزگاكانی كوردستان، باشترین مۆدێل دەبێت و كاریگەری لەسەر گۆڕانكاری لەدەنگدەرانی پارتەكان و داڕشتنەوەی هاوسەنگیی هێز و دەسەڵاتی پارتەكان لەكوردستان دروست دەكات لە ئایندەدا و سوودمەندی سەرەكیش هاووڵاتیان دەبن.
ئەم شێوازە لە لامەركەزی هەمان ئەو شێوازەیە كە ساڵانێكە حكومەتی هەرێمی كوردستان كاری لەسەر دەكات و بۆی تەواو نەكراوە و بەشێك لە ئیدارەی پارێزگاكانیش وەك پێویست سوودیان لێ وەرنەگرتووە.
فاكتەری دووەم لە درەوشانەوەی هەرێمی كوردستان و رۆڵپێدانی وەك ئەكتەرێكی نادەوڵەتی لە رابردوودا، نەوت و گازی هەرێمی كوردستان بووە. لە دوای روداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەر و لەدەستدانی زیاتر لە 50%ی توانای بەرهەمهێنان و هەناردەكردنی نەوت، حكومەتی هەرێمی كوردستان پێویستی بەپێداچوونەوە و داڕشتنەوەی سیاسەتی وزە هەیە، بەجۆرێك یارمەتی بدات لە هاوسەنگكردنەوەی هێز و داراییەكەی. یەك لەو فاكتەرە گرنگانەش هاوبەشكردنی ئێرانە لە پشكی نەوت و گاز لە هەرێمی كوردستان.
حكومەتی هەرێمی كوردستان لە رۆژی 7\3\2016 یاداشتێكی لەگەڵ وەزارەتی نەوتی ئێران واژوو كردووە بۆ بەشداركردنی ئەو وڵاتە لە پەرەپێدانی پرۆژە ستراتیجییەكا‌نی بواری نەوت و گاز و لەوانەش راكێشانی بۆڕییەكی نەوت بۆ هەناردەكردن بەخاكی ئێراندا. بەكاراكردنی ئەم یاداشتە حكومەتی هەرێم بەهای ئەو رۆڵەی دەپارێزێت كە لە هەناردەكردنی نەوتی كوردستان، بەتایبەتیش لە نەوتی كەركووكدا هەیەتی و پەیوەستە بەكاتەوە. هەرێمی كوردستان دەرفەتێكی زێڕینی لەبەردەمە لە دروستكردنەوەی رۆڵی خۆی لە هەناردەكردنی نەوتی كەركووك یان لەڕێی بۆڕی نەوتی كوردستانەوە بۆ توركیا (بە رەزامەندیی بەغدا)، یان بەخاكی ئێراندا. خۆ ئەگەر ئەم دەرفەتە نەقۆزێتەوە و لەكیسی بدات، ئەوا عێراق بۆ هەناردەكردنی نەوتی كەركووك یەك لە بژارەكانی: هەناردەكردن بەتانكەر لەڕێی كاراكردنی رێككەوتنەكەی لەگەڵ ئێران، یان لەڕێی بۆڕیە كۆنەكەی خۆی بۆ بەندەری جەیهان دوای نوژەنكردنەوەی، هەڵدەبژێرێت.
لەدوای گرێبەستەكەی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەگەڵ كۆمپانیای رۆسنێفت، هاوبەشكردنی ئێران و جێبەجێكردنی راكێشانی بۆڕییەك بەخاكی ئێراندا، ئاسانتر بووە. رووسیا و ئێران دوو كاراكتەری بەهێزی نێو ئۆپێك و دەرەوەی ئۆپێكن، كە تارادەیەك سیاسەتەكانیان بۆ وزە لەسەر ئاستی جیهان لەسەر بنەمای رەچاوكردنی بەرژەوەندییە هاوبەشەكانیانە، رەنگە ئەو بەرژەوەندیە كارێكی لەم جۆرە ئاسان بكات. بۆ هەرێمی كوردستانیش راكێشانی ئەم بۆڕیە بە خاكی ئێراندا چەند ئامانجێكی بۆ ئاسان دەكات، لەوانە هاوسەنگكردنەوەی پەیوەندییەكانی لەگەڵ عێراق لەڕێی ئێرانەوە و هەروەها لابردنی ئەو مەترسیەی كە ئەگەرە "لە داهاتوودا حكومەتی هەرێم كۆنتڕۆڵی سەر ئەو نەوتەشی لەدەستی ماوە، لەدەستی بدات".
سیاسەتی وزەی هەرێمی كوردستان بە بەشداركردنی هاوبەشی نوێ، رۆڵێكی كاریگەری لە بەهێزكردنەوەی پێگەی هەرێمی كوردستاندا دەبێت، بەڵام پێویستی بە ئیدارەكردێكی نوێ دەبێت.
* قوتابیی دكتۆرا لە زانستە ئابوورییەكان