باجی وێرانكردنی ژینگە لەجەنگدا
ئێستا و داهاتووش بە بەردەوامبوونی ئەم شەڕە نێوخۆیی و ئەم جەنگە نێودەوڵەتییانە، رۆژ لەدوای رۆژ شەڕكەران و جەنگاوەران خاكێك دەخەنە ژێر كۆنتڕۆڵی خۆیانەوە كە بەكاریگەری وێرانكارییەكانیان ساكارترین بنەماكانی ژیانی تەندروستی تێدا نامێنێت.
قەرەبووكردنەوەی زیانەكانی كوێت لەلایەن عێراقەوە بە (52) ملیار دۆلار دیاریكراوە و عێراق (41) ملیار دۆلاری داوەتەوە و بڕی (11) ملیار دۆلاریشی لەسەر ماوە كە تا ساڵی (2015) دەبێت بیگێڕێتەوە بەسەرپەرشتی نەتەوە یەكگرتووەكان.
ئەوەی كە باری عێراقی قورس كردووە مەسەلەی قەرەبووكردنەوەی زیانەكانە كە بەشی زۆریشی بەهۆی ئاگرتێبەردانی بیرە نەوتەكانی كوێتەوە بوو لەلایەن سوپای عێراقەوە، بۆیە هەر لەسەر داوای كوێت لەساڵی (2001)ەوە نەتەوە یەكگرتووەكان رۆژی (6)ی تشرینی دووەمی هەموو ساڵێكی كردووەتە رۆژی جیهانی قەدەغەكردنی بەكارهێنانی ژینگە لەجەنگدا، چونكە نەتەوە یەكگرتووەكان لای وایە ئەو زیانانەی بەر ژینگە دەكەون لەكاتی ململانێی سەربازیدا، دەبنە هۆی تێكدانی سیستمی ئیكۆڵۆژیی و لەناوبردنی دەرامەتە سرووشتییەكان بۆ ماوەیەكی درێژخایەنی دوای تەواوبوونی جەنگ، بەجۆرێك كە زیانەكانی هەموو جیهان و گشت نەوەكان دەگرێتەوە.
لەم بۆنەیەدا نەتەوە یەكگرتووەكان جەخت دەكاتەوە لەسەر كاركردن لەپێناوی پاراستنی ژینگە هاوبەشەكان، چونكە مرۆڤەكان وا راهاتوون تەنها زیانەكانی جەنگ لەژمارەی كوژراوان و برینداران و داڕمان و رووخاندنی شارەكاندا قەتیس بكەن، لەكاتێكدا ژینگە لەگشت جەنگەكاندا قوربانییەكی نەبینراوە كاتێك بۆ مەبەستی سەربازی، بیرەكانی نەوت و غاز ئاگر تێبەردەدرێن و بیرە ئاوەكان پیس دەكرێن و كێڵگەكان دەسووتێنرێن و دارستانەكان دەبڕدرێنەوەو خاك ژەهراوی دەكرێت و ئاژەڵەكانیش دەكوژرێن.
بەرنامەی نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ ژینگە (یونیپ) وای بۆ دەچێت كە 40%ی جەنگە نێوخۆییەكانی (60) ساڵی رابردوو پەیوەندی هەبووە بە دەستبەسەرداگرتنی دەرامەتە ژینگەییەكانی وەك زەوی بەپیت و ئاو و نەوت و زێڕ و درەختی دارستانەكانەوە.
لەلایەكی دیكەوە بەرنامەی نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ ژینگە ئاماژە بەوە دەكات كە جەنگەكانی سەردەمی ئێستا شێوازی وێرانكاری ترسناكی وای بەخۆوە گرتووە كە دەبێتە هۆی هەڕەشەكردن لە ئاسایشی ژینگەیی لەبازنەیەكی جوگرافیی فراواندا ، بەجۆرێك كە ئاسەوارە ژینگەییە وێرانكارییەكانی دوای ئەو جەنگانە سنوورە جوگرافی و سیاسییەكانی نێوان دەوڵەتانیش تێدەپەڕێنن بۆ شوێنی زۆر دوورو دوورتر، ئەمەش بەهۆی جۆری ئەو چەكە نوێیانەی كە توانایەكی وێرانكاریی گەورەیان هەیە.
بۆ نموونە: لەجەنگی نێوان عێراق و ئێراندا كە هەشت ساڵی خایاند، وێڕای ئەوەی كە نزیكەی یەك ملیۆن كەسی كردە قوربانی، بووە هۆی زیانگەیاندنێكی دارایی كە بە نزیكەی (1.2) تریلیۆن دۆلار دەخەمڵێنرێت.
ئەمە وێڕای جەنگی دووەمی كەنداو (1990 - 1991)ی ناسراو بە (گەردەلوولی بیابان) بۆ رزگاركردنی كوێت لەدەست سوپای عێراق كە تێیدا نزیكەی (61000) تۆن بۆمبی هێشوویی و زیرەك بەكارهێنرا.
هەروەها لەجەنگی رزگاركردنی كوێتدا، عێراق زۆربەی بیرە نەوتەكانی تەقاندەوە و رۆژانە نزیكەی (6) ملیۆن بەرمیل نەوت بەفیڕۆ دەسووتا، هەروەها نافورەی بیرە نەوتی تەقێنراوی نەسووتاویش بەبڕی (40) هەزار بەرمیل رژاوە كە نزیكەی (240) دەریاچەی نەوتیی دروست كردووە بەقووڵیی (1) مەتر لە رووبەرێكدا كە نزیكەی (50) كیلۆمەتر دووجا بووە.
لەسەر ئاوی كەنداویش نزیكەی (128) پەڵە نەوت دروست بوو كە درێژی هەریەكەیان نزیكەی (130) كم و پانیی هەریەكەشیان (25)كم بووە.
دووكەڵی ئاگری بیرە نەوتە سووتاوەكانیش گەیشتە سەر نیمچە دوورگەكانی هیندستان و بووە مایەی ترشە باران و زیانگەیاندن بە ژینگەی تەواوی ناوچەكە.
كە جاران و ئێستاش عێراق و جەنگ، عێراق و چەك ، وەك دوانەیەكیان لێهاتووەو بێ یەكدی ناژین، زۆر زەحمەتە ئەو مافەمان بێتەدی كە دەڵێت : ژیان لەژینگەیەكی سەلامەتدا مافێكی دەستووری هەموو هاووڵاتییەكە.