پڕۆژەی پشتێنەی زێڕینی چین لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست؛ دەرفەت یان مەترسی

 

دەستپێشخەریی پڕۆژەی پشتێنەی زێڕینی رێگەوبان و بازرگانی چینی (BRI) کە لە ساڵی 2013 دەستیپێکرد بە ئامانجی بوژاندنەوەی کەرتی رێگەوبان و بازرگانی لە سەرانسەری جیهان بەتایبەت لە ئاسیا، ئەفریقا، و ئەوروپا لە رێگەی چینەوە بوو. لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست، ئەم پلانە راستەوخۆ کاریگەریی ئەرێنی لەسەر ژێرخانی ئابووری و سەرچاوەکانی وزە و تۆڕەکانی بازرگانی دەبێت بە شێوازێکی ئەرێنی. هاوکات لەڕووی سیاسی و ئابوورییەوە، چین دەبێت بە یاریکەرێکی سەرەکی لە ناوچەکەدا. وڵاتی چین لە گەشتن بە خەونەکەی زۆر نزیکە، بەڵام چەندین تەحەدای وەک ناسەقامگیریی سیاسی و رکابەرییە ناوچەییەکان و ململانێ چەسپاوەکان بوونەتە کۆسپ لە بەردەم پشتنێنەی ئابووریی چین لە ناوچەکە.

 

بۆ وڵاتی چین، وڵاتانی ئێران، عێراق، سعودیە هاوبەشی ئابووریی جەوهەرین، بەڵام پرسە گرنگەکانی ئەم دواییانەی وەک شەڕ و ئاڵۆزییەکانی ئیسرایل و فەلەستین، بوونەتە هۆکاری راگرتنی پڕۆژەی پشتێنەی زێڕینی ئابووریی چین و بەردەوامن لە تاقیکردنەوەی هاوسەنگی پەکین لەنێوان هاوبەشە ستراتیژییەکان و ناسەقامگیریی ناوچەکەدا. کۆماری ئیسلامیی ئێران، وەک ئەندام و سودمەندێکی سەرەکی ئەم پڕۆژەیە پشکی زێڕینی بەردەکەوێت. هەروەها، لەڕووی جیۆپۆلەتیکەوە، ئێران وەک پردێک لەنێوان رۆژهەڵاتی نێوەڕاست و باشووری ئاسیا گرنگیی زۆری هەیە لە سەرکەوتنی پڕۆژەی پشتێنەی ئابووریی زێڕینی چینی. 

 

ساڵی 2021، چین و ئێران، رێکەوتنێکی هاوبەشی ستراتیژییان بۆ ماوەی 25 ساڵ واژوو کرد کە بە بڕی 400 ملیار دۆلار مەزەندە دەکرێت. ئەم رێککەوتنە جەخت لەسەر هاوبەشیی ئابووریی چین و ئێران دەکاتەوە لە بواری کەرتەکانی نەوت و گاز، پڕۆژەکانی هێڵی ئاسنین و بەندەرە ئاوییەکانی ناوچەکە کە هەموو ئەمانە فاکتەری سەرەکین بۆ سەرکەوتنی پڕۆژەی پشتێنەی زێڕینی ئابووریی چین. 

 

لە هەمان کاتدا، سزا ئابوورییەکانی ئەمریکا بۆ سەر ئێران، بوونەتە کۆسپی گەورە و سەرەکی لەبەردەم کۆمپانیا چینییەکان لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست. سزا سەپێندراوەکانی ئەمریکا توانای کۆمپانیا چینییەکانیان بۆ وەبەرهێنانی تەواو لە ئێراندا سنووردار کردووە. مەترسیی سەپاندنی سزای گەورە بەسەر کۆمپانیا چینییەکان بەهۆی بەشداریی بازرگانی گەورە لەگەڵ تاران لە هەڵکشاندایە، هەر بۆیە چین دووچاری ئاستەنگیی ئابووریی گەورە بووەتەوە و ناتوانێت پڕۆژەی پشتێنەی زێڕین کارا بکات بە شێوەیەکی چالاک، تائێستا لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست. جێگەی ئاماژەیە کە رکابەرییە ناوچەییەکان و پەیوەندییە گرژەکانی ئێران لەگەڵ دراوسێکانی، بە تایبەت سعودیە، ناجێگیریی تەواوی خستووەتە ناوچەکەوە و تەحەدای لۆجیستی و دیپلۆماسی بۆ پلانەکانی چین دروستکردووە. بۆ چین رۆڵی ئێران لە پشتێنەی ئابووریی زێڕین هەم دەرفەتە و هەم بەرپرسیاریەتییەکی ئەگەرییە. لە لایەکەوە ئێران دەتوانێت وەک بەردی بناخەی ستراتیژیی چین لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست ببینرێ، لە لایەکی دیکەوە وەک کۆسپێک کە رێگرە لە جێبەجێکردنی پڕۆژەی ئابووریی چین لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست. 

 

کۆماری عێراقی فیدراڵ، هاوشێوەی ئێران، پێگەیەکی گرنگە بۆ چین. عێراق، بەرهەمهێنەرێکی پێشەنگی نەوتە لە جیهان، رێژەیەکی زۆری لە سەرچاوەی سامانی سرووشتی بەکارنەهێنراوی هەیە. ئەمەش کۆمەڵێک دەرفەت بۆ کۆمپانیا چینییەکان لە پیشەسازیی نەوت دەستەبەر دەکات. بازرگانیی نێوان چین و عێراق بە رێژەیەکی بەرچاو روو لە هەڵکشانە و چین وەبەرهێنانی بەرچاوی لە کەرتی وزە ی عێراقدا کردووە. چین ئێستا خاوەنی چەندین کۆمپانیایە لە عێراق لە بوارەکانی گەڕان بە دوای نەوت و بەڕێوەبردنی پاڵاوگەکان و بەرهەمهێنانی کارەبا. لە رووی جیۆگرافییەوە، عێراق پێگەیەکی گرنگە بۆ فراوانکردنی تۆڕی بازرگانیی چینی و وەک دەروازەیەک رۆڵ دەبینێ بۆ نیمچە دوورگەی عەرەبی. لە هەمان کاتدا ناسەقامگیریی سیاسی و، نیگەرانیی ئەمنی و ئاسایش لە عێراق، کۆسپی زۆری بۆ کۆمپانیا چینییەکان دروست کردووە. عێراق پڕە لە دابەشبوونی ناوخۆ و تووندوتیژیی تائیفی و ناسەقامگیریی سیاسی، ئەم پرسانە مەترسییەکان بۆ وەبەرهێنانی چین زیاد دەکەن و بوونەتە کۆسپ لە بەردەم پێشخستنی پڕۆژەکانی ژێرخانی ئابووریی چینی لە عێراق. لە دیوێکی دیکەوە، بوونی گرووپە تووندڕەوەکانی وەک داعش دیمەنی ئەمنیی عێراق ئاڵۆزتر دەکات، ئەمەش وایکردووە کە پڕۆژە چینییەکان تێچوویەکی زیاتری هەبێت بەهۆی پێویستییە ئەمنییە زیادەکانەوە، بەڵام سەرچاوە بەرفراوانەکانی وزە و هەڵکەوتەی ستراتیژیی عێراق وایکردووە کە عێراق ببێتە پێکهاتەیەکی گرنگ بۆ پشتێنەی ئابووریی چین. 

 

سعودیە وەک گەورەترین هێزی ئابووری لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست و هەڵگری خەونی گەشەپێدانی تەواوەتی بۆ ساڵی 2030، رۆڵی گرنگ دەبینێ لە بەدیهێنانی سەرکەوتن بۆ پڕۆژەی پشتێنەی ئابووریی چین بە تایبەت لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست. سعودیە هاوکات وەک هاوپەیمانێکی سەرەکیی ئەمریکا هەژمار دەکرێ لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست و ئەم پڕۆژە ئابوورییەی چین دەرفەتێکی زێڕینە بۆ بەهێزترکردنی ئابوورییەکەی و گەشەپێدانی کەرتی پیشەسازی و دوورکەوتنەوە لە پشتبەستن بە سەرچاوە نەوتییەکانی وەک داهاتی سەرەکی. هەرچەندە کۆمپانیا چینییەکان پێشتر وەبەرهێنەرێکی سەرەکی بوون لە پڕۆژە گەورەکانی سعودیە وەک شاری پیشەسازیی جیزان، کە تا ئێستاش چین لە بواری کەرتی وزە وەک هاوکارێکی سەرەکیی سعودیە دەبینرێت. 

 

سعودیەش وەک وڵاتانی دیکەی بەشدار لە پڕۆژەی پشتێنەی زێڕینی ئابووریی چین، رووبەڕووی چەندین ئاستەنگ و نیگەرانی بووەتەوە. سەرباری ئاساییکردنەوەی پەیوەندییە دیپلۆماسییەکان لەگەڵ کۆماری ئیسلامیی ئێران، سعودیە نیگەرانیی خۆی چەندین جار داوەتە چینییەکان و ململانێی گرووپە چەکدارەکانی نزیک ئێران لەگەڵ سعودیە، بە تایبەت لە لوبنان، یەمەن، سووریا، بووەتە هۆی پەکخستنی پڕۆژە ئابوورییەکانی چین و چینییەکان زۆر جاریش بێئومێد بوون لە چارەسەری ئەم گرفتانە لەنێوان ئێران و سعودیە. هەروەها، ریاز ئارەزووی راکێشانی وەبەرهێنانی چینی دەکات، بەڵام هێشتا وریایە لە هەر کارێک کە رەنگە پەیوەندییەکانی لەگەڵ واشنتن ئاڵۆز بکات. بۆیە سعودیە وەک هاوبەشێکی ئومێدبەخش، بەڵام ئاڵۆز لە چوارچێوەی پڕۆژەی پشتێنەی ئابووریی چین دەمێنێتەوە. 

 

ململانێی ئیسرائیل و فەلەستین تەحەدایەکی بەرچاوی خستووەتە بەردەم پڕۆژەی پشتێنەی ئابووریی چین لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست، چونکە راستەوخۆ ئەم ململانێیە کاریگەریی بەرچاوی لەسەر سەقامگیری و رێڕەوی بازرگانیی ناوچەکە داناوە. چین لەم ململانێیەدا چالاکانە رێبازێکی هاوسەنگی پەیڕەو کردووە. پەیوەندی ئابووری بەهێزی لەگەڵ ئیسرایل پاراستووە، بە تایبەت لە کەرتەکانی تەکنەلۆژیا و ژێرخانی ئابووریدا، هاوکات لە ئاستی کۆمەڵگای نێودەوڵەتیدا بانگەشە بۆ دەوڵەتبوونی فەلەستین دەکات بۆ کۆتایی هێنان بە ئاڵۆزیەکان لە ناوچەکە. نیگەرانی گەورەی چینییەکان لە درێژەکێشانی ئەم ململانێیە دەگەڕێتەوە بۆ زیادبوونی مەترسی توندووتیژی کە دەبێتە هۆی تێکدانی رێڕەوی بازرگانی و دواخستنی پڕۆژەی ژێرخانە ئابوورییەکانی چین لە ناوچەکەدا. بۆیە بەردەوامیی ئەم ناجێگیرییە لە ناوچەکە، کەرتی ئابووریی چین بەرەو لاوازییەکی سەرسوڕهێنەر دەبات لە ئایندەدا. 

 

لە کۆتاییدا، پڕۆژەی پشتێنەی ئابووریی چین لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست دەتوانرێ هەم ببێت بە دەرفەت بۆ گەشەی ئابووریی چین و وڵاتانی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست، یان مەترسییەکی نەبڕاوەی دوورودرێژ بۆ سەر ئابووریی چین و وڵاتانی هاوپەیمانی لە ئایندەدا لە ناوچەکە. وڵاتانی ئێران، عێراق، سعودیە، رۆڵی گرنگ دەگێڕن، لەگەڵ ئەوەشدا هەریەکیان تەحەدای ناوازە دەخەنەڕوو کە پەیوەستن بە ناسەقامگیریی ناوچەی، ناجێگیری ئابووری و فشارە جیۆپۆلۆتیکیە دەرەکییەکان. هاوکات ململانێی ئاڵۆزی نێوان ئیسرائیل و فەلەستین، ناجێگیرییەکی زیاتری خستووەتە ناوچەکە کە دەتوانێت پڕۆژەکانی ژێرخانی ئابووری و رەوتی بازرگانی لە ناوچەکە بگۆڕێت. 

 

لە کاتێکدا چین بەردەوامە لە رۆیشتن بەم تەحەدیانەدا، دەبێت بە وردی هەنگاوبنێت بۆ پاراستنی پەیوەندییەکانی لە سەرانسەری رۆژهەڵاتی نێوەڕاستدا بەبێ تێکەڵبوونی بە رکابەری و ململانێی ناوچەیی. داهاتووی پڕۆژەی پشتێنەی ئابووری چین لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاستدا بەندە بە توانای چین بۆ هاوسەنگکردنی هاوبەشییە ستراتیژییەکانی و هەوڵبدات بۆ کەمکردنەوەی مەترسییە ئەمنییەکان و ململانێ سەربازییەکان لە ناوچەکەدا.