ئاوكردنە ئاشى تورکیاوە
یەکێک لە ئامانجەکانى هاوپەیمانان لە جەنگى یەکەمى جیهانى و پەلکێشکردنى عوسمانییەکان بۆ نێو جەنگ، لەبەریەک هەڵوەشاندنەوەى خەلافەتى عوسمانى بوو هەروەها دابەشکردنى جوگرافیاى خەلافەتەکە بوو بۆ چەندین دەوڵەتى تازە دامەزراو. تورکیا وەک میراتگرى دەوڵەتى خەلافەت، لەو زنجیرە رێککەوتن و پەیماننامە نێودەوڵەتییانەى لەدواى کۆتایى جەنگ هاتنە ئاراوە، پەیماننامەى ئاشتى پاریس، سان ریمۆ، سیڤەر و لۆزان، دانى بەو دابەشکارییانەدا ناوە و بەفەرمى دەستبەردارى ئەو خاک و خەڵکانە بوو کە پێشتر بەشێک بوون لە حوکمڕانیی عوسمانییەکان.
بەڵام لە لکاندنى ویلایەتى موسڵ بە عێراقى عەرەبییەوە، لە لایەک تورکیا دەستبەردارى نەدەبوو، لەلایەکى دیکەشەوە بەهۆى شۆڕش و راپەڕینەکانى کورد بۆ سەربەخۆیی و دروستکردنى دەوڵەتى کوردى هاوشێوەى دەوڵەتى نەتەوە دراوسێکانى، هەروەها پێداگریی بەریتانیا بۆ بەستنەوەى ئەم بەشەى کوردستان بە عێراقەوە، دۆخێکى جیاواز هاتە ئاراوە کە ئەنجامەکەى بە نێوبژیوانیی نێودەوڵەتى و بڕیاری (عوسبەت ئومەم)، ویلایەتى موسڵ خرایە سەر عێراق، بەڵام مەرجدارکرا بە دابینکردنى مافەکانى کورد و پێدانى رێژەیەکى دیاریکراو لە داهاتى نەوتەکەى بە تورکیا.
لە کۆى ئەو دەیان دەوڵەتە تازەدامەزراوەى جیهان و ناوچەکە، کە بەشى زۆریان لەسەر جوگرافیا و میراتى حوکمڕانیی عوسمانییەکان دامەزران، تەنیا دەوڵەتێک خرایە ژێر مەرج و پەیماننامەى نێودەوڵەتییەوە، عێراقى تازە دامەزراو بوو لەژێر ئینتیدابى بەریتانیا و لە ئەگەرى ئەوەى مافەکانى کورد نەسەلمێنێت، تورکیا مافى ئەوەى دەبێت داواى ویلایەتى موسڵ بکاتەوە. تەنانەت لە رێککەوتنى نێوان عێراق و بەریتانیاشدا لە ساڵى 1932 بۆ کۆتاییهێنان بە ژێرفرمانیی بەریتانى، جارێکى دیکەش سەربەخۆیی عێراق مەرجدار کراوە بە سەلماندنى مافى کوردەوە.
تورکیا وەک میراتگرى دەوڵەتى شکستخواردووى عوسمانییەکان، سەربارى ئەوەى ئیمزاى رێککەوتن و پەیماننامە نێودەوڵەتییەکانى کردووە، بەڵام لە خەیاڵدانى خۆیدا دەستبەردارى خەونى وەرگرتنەوەى ئەم جوگرافیایە نەبووە و لە 100 ساڵى رابردوودا هەر حیزب و ئایدۆلۆجیایەکى سیاسى و ئایینى حوکمى تورکیایان گرتبێتە دەست، ناوبەناو بەیت و بالۆرەى وەرگرتنەوەى ویلایەتى موسڵیان نۆژەنکردووەتەوە.
بە دیاریکراویش لەدواى ئەو گۆڕانکارییانەى بەهۆى داگیرکردنى کوێتەوە لە عێراق هاتنە ئاراوە و بەشێک لە ویلایەتى موسڵ وەک ناوچەى پارێزراو لەلایەن کۆمەڵگەى نێودەوڵەتییەوە بۆ کورد دەستەبەرکرا و هەرێمى کوردستان دروستبوو، هەروەها بەهۆى ئەوەى مەیلى گەڕانەوەى ئەم جوگرافیایە بۆ سەر تورکیا لەلایەن چەند سەرکردەیەکى کوردییەوە خرایەوە سەر مێزى (جانکایە). مەیلى تورکیاش بۆ سەرلەنوێ سەپاندنەوەى حوکمى خۆى بەسەر ئەم خاکە پڕ لە خێر و بەرەکەتەى لەدەستیدابوو، زیندووبووەوە.
لەو کاتەوە بۆ ئێستا بە سێ قۆناخى یەک لەدواى یەک، 1991 بۆ 2003، کەوتنى سەدام تاوەکو هاتنى داعش و کۆتایى داعش بۆ ئێستا، بە کرداریى تورکیا هەنگاو بۆ ئەوە دەنێت لە رووى سیاسی و ئابووری و سەربازییەوە پێگەى خۆى لە هەرێمى کوردستان و کەرکووک و نەینەوا بەهێز بکات.
ئامانجى تورکیا لە هاتنەناوەوەى بۆ ئەم جوگرافیایە، بەدیهاتنى ئەو ستراتیجەیە کە خاوەندارێتیی ویلایەتى موسڵ بگەڕێنێتەوە بۆ تورکیا، بەڵام هەرجارەو بە پاساوێک ئەم خەونەى رووپۆشکردووە. ساڵانێک بە بیانووى نێوبژیوانیی شەڕى نێوخۆى پارتى و یەکێتی، هێزێکى تاوەکو قوڵایى سەتان کیلۆمەتر هێنایە ناو هەرێمى کوردستانەوە، دواتر بە پاساوى شەڕى پەکەکە و بە بیانووى بوونى داعشیش گەیشتە دەشتى نەینەوا.
ئێستا تورکیا بە ئاشکرا بنکە و بارەگاى سەربازى لەنێو هەرێمى کوردستان و دەشتى نەینەوا هەیە و هیچ گومان لەوەشدا نییە بەنهێنیش لەژێر ناوى کۆمپانیاى ئەمنى و ئابوورى چەندین گرووپ و هێزى چەکدارى لە کەرکووک و موسڵیش هەیە. لە ئاستى سیاسیشدا وابەستەییەکى زۆرى لەناو هێزە سیاسییە سوننیەکان و کوردیشدا بۆخۆى دەستەبەر کردووە.
هەموو ئەوەى تورکیا کردوویەتى و لە داهاتووشدا دەیکات، دیوێکى هاوکێشەکەیە، دیوى دووەمى پەیوەندى بە دانیشتووانی ویلایەتی موسڵەوە هەیە، ئەمان چۆن لەم ئامانجەی توركیا دەڕوانن؟ بۆ ئەمەیان، بەغدا سەنگی مەحەکە و دەبێ بزانین بەغدا چی کردووە یان چى دەکات بۆ ئەوەى ئەم ئامانجەى تورکیا بەدى نەیێت؟
لێرەدا ئەوەى مەترسى راستەقینەیە بەغدایە، چونکە ئەوانەى حوکمى بەغدا دەکەن کەسانێک نیین خاوەن بیروباوەڕێکى نیشتمانیی عێراقى بن، تا دەربەستى خاک و خەڵکەکەیان بێن لە عێراق. ئەوان لەژێر کاریگەریى مەزهەبیدا بوون بە بەشێک لە پڕۆژەیەکى دیکەى دەرەکى کە ئێران ئاراستەى دەکات و ئێستا ئامانجیان بڵاوکردنەوەى تەشەیوعە بە ناوچەکەدا. ئەو رێگە و رێکارانەى بۆ گەیشتن بە ئامانجە ستراتیژییەکانى شیعى گرتوویانەتەبەر، هاندەرى سەرەکییە لە دروستبوونى ئەو دۆخەى تورکیا دەیخوازێت.
لەلایەک ئەو سیاسەتانەى بەرانبەر بە سوننەى عەرەب بەگشتى و بەدیاریکراویش بەرامبەر بە موسڵ گرتویانەتەبەر، هەروەها ئەو سیاسەتى تیرۆر و پاکتاوکردنەى پێکهاتەى مەسیحى لە بەغداوە پەیڕەو دەکرێت کە بەشى زۆریان لە دەشتى نەینەوا دەژین و ئێستا کەوتوونەتە بەر مەترسیی میلیشیاکانى ئێران. لەلایەکى دیکەشەوە ئەو رێککەوتنە ئەمنى و سەربازییانەى بەغدا لەگەڵ تورکیا دەیکات، باسکى تورکیا بەهێز دەکەن و هەموویان ئاو دەکەن بە ئاشى تورکیاوە بۆ سەپاندنى هەژموونى بەسەر ویلایەتى موسڵدا.
ئەوەشى پەیوەندى بە سیاسەتى نەتەوەى داگیرکەرى سەردەستەى دەوڵەتەوە هەیە لە عێراق بەرامبەر بە کورد، هەردوو سەردەمى دەسەڵاتى سوننە و شیعە ئەوەیان سەلماندووە نەک مافى کورد نادەن، بەڵکو دەستبەردارى سیاسەتى توانەوەى کورد نابن.
تاکە شتێک رایەڵەى کوردى بە عێراقەوە هێشتووەتەوە و بیرى لەوە نەکردووەتەوە دەست بۆ ئەو مەرجە نێودەوڵەتییەى دانپێدانان بە دەوڵەتى عێراقەوە بەرێت کە داگیرکەرێک بگۆڕێتەوە بە داگیرکەرێکى دیکە، مەیلى سەربەخۆیى و گەیشتن بووە بە مافە رەواکانى وەک نەتەوەیەک. یان لانى کەم مانەوەى ئەو نیمچە سەربەخۆییەى هەیەتى لە چوارچێوەى قەوارەى هەرێمدا، بەڵام کاتێ هەڕەشە بگاتە سەر ئەوەی ئەو بەشە کەمە لە مافە بەدەستهاتووەکانیشى لێ زەوتبکرێتەوە، ئەگەرى زۆر هەیە کورد بیر لە رێگەى دیکە بکاتەوە کە بژارەى هەرە نزیک و بەهێزیان ئەوەیە دۆخێک دروستکات بە بەرژەوەندیی تورکیا بکەوێتەوە.
بەغدا دەبێت لەو مەترسییانە تێبگات ئەو گوشارانەى لەسەر کوردستان دروستیکردوون، مەرج نییە ئاکامەکەى وابکەوێتەوە کوردستان تەسلیمى بەغدا ببێتەوە، دوور نییە پاڵپێوەنانى هەولێر زەمینەى زیاتر بۆ هاتنە ناوەوەى تورکیا خۆش بکات. بەتایبەت کە ئێستا بەهۆى داگیرکارییەکانى روسیا لە ئۆکراینا و هێرشى ئیسرائیل بۆ سەر غەزە و چاوەڕوانییەکان بۆ گەڕانەوەى ترەمپ لە ئەمریکا، هەلومەرجێکیان هێناوەتە ئاراوە بەهێزەکان ئاسانتر دەتوانن هەژموونیان بەسەر لاوازەکاندا بسەپێنن.