ئامانج لە دروستبوونی هەموو رێكخستنێكی سیاسی - كۆمەڵایەتی لە پێش مێژووەوە تا سەردەمی مۆدێرن؛ بریتی بووە لە پاراستنی ژیانی مرۆڤ و ژیانی بە كۆمەڵ لە چوارچێوەی گەشەی بەردەوامی ژمارەی دانیشتوواندا و رێگریكردن لە شەڕ و دابینكردنی پێكەوەژیان و ئاشتی؛ بۆیە یەكێك لە تیۆرە هەرە بنەڕەتییەكان سەبارەت بە چۆنیەتی و پێداویستی دروستبوون و سەرهەڵدانی دەوڵەت بریتییە لە (شەڕەكان یاخود جەنگ)، شەڕ و توندوتیژی لەنێوان مرۆڤەكاندا هزری سیاسی گەیاندە ئەو ئاستەی كە بیر لە دروستكردنی دەوڵەت بكەنەوە بۆ ئەوەی لە شەڕ و زەبروزەنگ رزگاریان بێت؛ دەوڵەتیش بە مانای ئەو چوارچێوەیەی كە بتوانێت ئاسایشی ژیان و مانەوە بۆ هاووڵاتییەكانی دابین بكات.
دەوڵەتەكان لە سەرەتاییترین فۆرمەوە تا ئەمڕۆ، لە ئەنجامی شەڕەوە لەدایكبوون و زۆریشیان بوون بە هۆكاری هەڵگیرسانی شەڕ، وەك بڵێی مێژوو بریتی بێت لە بازنەیەكی داخراو كە بەدەوری خۆیدا بخولێتەوە و هەمیشەش خۆی دووبارە بكاتەوە. بۆ ئێمەی كورد؛ شەڕ و توندوتیژی بەشێكی دانەبڕاوە لە خەیاڵدان و یادەوریی سیاسی و هۆشمەندیی نەتەوەییمان. ئەو دەوڵەتانەی كە ئێمەیان بەسەردا دابەش كراوە، خۆیان لە ئەنجامی شەڕەوە دروستبوون، خۆشیان هۆكاری هەڵگیرسانی دەیان شەڕ بوون. لە سەد ساڵی رابردوودا، كورد هەم بووە بە قوربانیی شەڕی دروستبوونی دەوڵەت بۆ تورك و فارس و عەرەب، هەم خۆیشی شەڕی دروستكردنی دەوڵەتی كردووە. مێژووی ئەو شەڕانەش تا ئەمڕۆ، بەشێكن لە بوونی سیاسیی ئێمە. تاكە دەرفەت بۆ دروستبوونی دەوڵەتی كوردی شەڕە، ئەوەشی كە تا ئێستا لە باشوور و رۆژئاوا بەدەستهاتووە هەر ئەنجامی شەڕە؛ شكستی دەوڵەتانی سەردەست بەسەر خاك و سەروەریی كوردانەوە، ئەو شەڕەیە كە كورد تیایدا دەتوانێ بیگۆڕێت بۆ شەڕی خۆی لەپێناوی دروستكردنی دەوڵەتی خۆی.
لە خێڵەوە.... بۆ دەوڵەتی مۆدێرن!
سیستەمی سیاسی دامەزراو لەسەر بنەمای خێڵ و هۆز، بە سەدان ساڵ دەكەوێتە پێش لەدایكبوونی سیستەمی سیاسیی مۆدێرن لەسەر بنەمای دەوڵەت و دەوڵەتی نەتەوە. ئەگەرچی بابلی كۆن و چین، نزیكەی سێ هەزار ساڵ پێش سەرهەڵدانی دەوڵەتی مۆدێرن لە خۆرئاوا، توانیبوویان لە خێڵەوە بگوازنەوە بۆ دروستكردنی دەوڵەت، بەڵام گەشەكردنی دەوڵەت لە دوای شۆڕشی پیشەسازییەوە لە سەدەی هەژدەهەمی زاینی لە خۆرئاوا دەستپێدەكات و لەڕێگای دروستكردنی دامەزراوە و ئینستیتیوشنەوە بەردەوامی بە ژیانی و گەشەكردنی خۆی دەدات. خۆرئاوا یان ئەوروپا توانی لەڕێگای زاڵبوونی ئاینی مەسیحییەوە خۆی لە سیستەمی خێڵ و هۆز رزگار بكات، ئاین بوو بە جێگرەوەی پەیوەندییە خزمایەتی و خێڵەكییەكانی مرۆڤی ئەوروپی و بووە بونیادی پێكەوەژیان و دروستكردنی باڵانس لە كۆمەڵگای خۆرئاواییدا، پاشان ئاینیش لە رێگای چاكسازی و تازەگەرییەوە لەبەرامبەر سیستەمی دەوڵەتی مۆدێرن و دامەزراوەدا پاشەكشەی كرد و گەڕایەوە بۆ ناو كڵێساكان و باوەڕی تاكەكان نەك سیستەم. كۆڵۆنیالیزمی ئەوروپی سەبارەت بە رۆژهەڵات كەوتە هەڵەیەكەوە، دواهەمینیان ئەوەی ئەمریكا بوو بۆ عێراق و ئەفغانستان، كە لەو باوەڕەدا بوون گواستنەوە لە سیستەمی خێڵەكی و خێزانییەوە بۆ دروستكردنی دامەزراوە و دەوڵەتی مۆدێرن لە رۆژهەڵاتیش هەروا پرۆسەیەكی ئاسان و هاوشێوەی ئەوروپا خێرا دەبێت. بێ ئاگا لەوەی كە یەكەم؛ لە خۆرهەڵاتدا بەها ئاینی و خێڵەكییەكان زۆر بەناویەكداچوون و تەواوكەری یەكترن لەڕووی فۆرم و نۆرمە كۆمەڵایەتییەكانەوە. دووەم؛ سیستەمی خێڵ و بنەماڵە لە رۆژهەڵاتدا جێگا بۆ سیستەمی مۆدێرن و دامەزراوە چۆڵ ناكات، بەڵكو هەوڵ دەدات دامەزراوە و سیستەم لەسەر فۆرم و شكڵ و بەرژەوەندییەكانی خۆی رێكبخاتەوە، لەمەشیاندا هیچ رێگرییەكی كۆمەڵایەتی و ئاینی لەبەردەمیدا نییە. سێیەم؛ توانایی مرۆیی، خوێندەواری و ئابووریی ئەو وڵاتانە ئەوەندە پێشكەوتوو و لەسەر پێی خۆی نییە كە بتوانێت رووەو كرانەوەی سیاسی و دامەزراوەیی هەنگاو بنێت.
دانپێدانان وەك بنەمایەك بۆ سیاسەت و پێكەوەژیان
پەیكەرتاشێك، وێنەكێشێك یان موسیقارێك، هیچ كامێكیان لەگەڵ خۆیاندا گومانیان لە بەهرەمەندی و توانای خۆیان نییە و خۆیان ستایشی بەرهەمەكانی خۆیان دەكەن بۆیە دەتوانن كار بكەن، بەڵام بۆ ئەوەی ئەو ستایشە بەهاو ستاتیۆس یان پێگەیەكی كۆمەڵایەتی لەناو خەڵك و كۆمەڵگا بۆ ئەوان دەستەبەر بكات؛ پێویستیان بەوە هەیە خەڵك بەرهەمەكانیان بكڕێت، یان گوێی بۆ رابگرێت و بینەری بێت، بوونی ئەوان وەك هونەرمەند پێویستی بەو نرخە هەیە كە بینەرەكانیان پێی دەبەخشن، ستایشی ئەوانی دیكە بۆ كارەكانیان، ئەوان دەكاتە خاوەن ناسنامەیەكی دیكە؛ ئەمەش پێی دەڵێن (هەوڵدان بۆ بەدەستهێنانی دانپێدانان). لێرەوە دانپێدانان لە پرسێكی كەسییەوە دەگوازرێتەوە و دەبێت بە دەغدەغەیەكی گشتی و كۆمەڵایەتی. مرۆڤەكان بۆ ئەوەی خاوەنی پێگە و ستاتیۆسی خۆیان بن، دەبێت وا لە كەسانی دەرەوەی خۆیان بكەن دان بەو پێگەیەدا بنێت. مرۆڤ هەر لە كۆنەوە بەدوای ئەوەوە بووە كە دانپێدانانی ئەوانی تر بەدەستبهێنێ، نەك بە تەنها بۆ خۆی، بەڵكو بۆ بیروباوەڕەكەی، بۆ خوداكەی، بۆ ئاینەكەی، بۆ خاك و ئاڵا و هەموو ئەو سیمبوڵ و باوەڕانەی كە بەلایەوە پیرۆزن.
گروپە كۆمەڵایەتییەكان، كەمینەكان، ئاین و ئاینزاكان، سەرجەم ئایدیۆلۆژیا و باوەڕەكان بە هەموو دابەشبوونەكانیانەوە، هەموویان لە ململانێی بەدەستهێنانی دانپێداناندان. لە سیاسەتی مۆدێرندا ئەمە بە (سیاسەتی ناسنامە ( Identity Politic ) ناسراوە. لە دۆخی ئاساییدا، سیاسەت لەسەر ئەو بنەمایە خۆی رێكدەخات كە لە چوارچێوەی یاسا و دەستووری وڵاتدا، مافی جیاوازی و دانپێدانان بۆ سەرجەم ئەو گرووپانە دەستەبەر بكات، ئەمە دەبێتە بنەمایەك بۆ پێكەوەژیان، لە حاڵەتی نائاساییدا، كاتێك سیاسەت نەتوانێت دان بە بوونی ناسنامە جیاوازەكاندا بنێت، ئەوكات پێكەوەژیان دەكەوێتە مەترسییەوە. ئەمە ئەو وانەیەیە كە دەبێت ئێمە لە كۆمەڵگاكانی خۆماندا (كۆمەڵگای دوای جەنگ) فێری ببین. سیاسەت ناتوانێت لەسەر رەتكردنەوەی ئەوانی دیكە، ئاشتی كۆمەڵایەتی بهێنێتەدی.
دەوڵەتەكان لە سەرەتاییترین فۆرمەوە تا ئەمڕۆ، لە ئەنجامی شەڕەوە لەدایكبوون و زۆریشیان بوون بە هۆكاری هەڵگیرسانی شەڕ، وەك بڵێی مێژوو بریتی بێت لە بازنەیەكی داخراو كە بەدەوری خۆیدا بخولێتەوە و هەمیشەش خۆی دووبارە بكاتەوە. بۆ ئێمەی كورد؛ شەڕ و توندوتیژی بەشێكی دانەبڕاوە لە خەیاڵدان و یادەوریی سیاسی و هۆشمەندیی نەتەوەییمان. ئەو دەوڵەتانەی كە ئێمەیان بەسەردا دابەش كراوە، خۆیان لە ئەنجامی شەڕەوە دروستبوون، خۆشیان هۆكاری هەڵگیرسانی دەیان شەڕ بوون. لە سەد ساڵی رابردوودا، كورد هەم بووە بە قوربانیی شەڕی دروستبوونی دەوڵەت بۆ تورك و فارس و عەرەب، هەم خۆیشی شەڕی دروستكردنی دەوڵەتی كردووە. مێژووی ئەو شەڕانەش تا ئەمڕۆ، بەشێكن لە بوونی سیاسیی ئێمە. تاكە دەرفەت بۆ دروستبوونی دەوڵەتی كوردی شەڕە، ئەوەشی كە تا ئێستا لە باشوور و رۆژئاوا بەدەستهاتووە هەر ئەنجامی شەڕە؛ شكستی دەوڵەتانی سەردەست بەسەر خاك و سەروەریی كوردانەوە، ئەو شەڕەیە كە كورد تیایدا دەتوانێ بیگۆڕێت بۆ شەڕی خۆی لەپێناوی دروستكردنی دەوڵەتی خۆی.
لە خێڵەوە.... بۆ دەوڵەتی مۆدێرن!
سیستەمی سیاسی دامەزراو لەسەر بنەمای خێڵ و هۆز، بە سەدان ساڵ دەكەوێتە پێش لەدایكبوونی سیستەمی سیاسیی مۆدێرن لەسەر بنەمای دەوڵەت و دەوڵەتی نەتەوە. ئەگەرچی بابلی كۆن و چین، نزیكەی سێ هەزار ساڵ پێش سەرهەڵدانی دەوڵەتی مۆدێرن لە خۆرئاوا، توانیبوویان لە خێڵەوە بگوازنەوە بۆ دروستكردنی دەوڵەت، بەڵام گەشەكردنی دەوڵەت لە دوای شۆڕشی پیشەسازییەوە لە سەدەی هەژدەهەمی زاینی لە خۆرئاوا دەستپێدەكات و لەڕێگای دروستكردنی دامەزراوە و ئینستیتیوشنەوە بەردەوامی بە ژیانی و گەشەكردنی خۆی دەدات. خۆرئاوا یان ئەوروپا توانی لەڕێگای زاڵبوونی ئاینی مەسیحییەوە خۆی لە سیستەمی خێڵ و هۆز رزگار بكات، ئاین بوو بە جێگرەوەی پەیوەندییە خزمایەتی و خێڵەكییەكانی مرۆڤی ئەوروپی و بووە بونیادی پێكەوەژیان و دروستكردنی باڵانس لە كۆمەڵگای خۆرئاواییدا، پاشان ئاینیش لە رێگای چاكسازی و تازەگەرییەوە لەبەرامبەر سیستەمی دەوڵەتی مۆدێرن و دامەزراوەدا پاشەكشەی كرد و گەڕایەوە بۆ ناو كڵێساكان و باوەڕی تاكەكان نەك سیستەم. كۆڵۆنیالیزمی ئەوروپی سەبارەت بە رۆژهەڵات كەوتە هەڵەیەكەوە، دواهەمینیان ئەوەی ئەمریكا بوو بۆ عێراق و ئەفغانستان، كە لەو باوەڕەدا بوون گواستنەوە لە سیستەمی خێڵەكی و خێزانییەوە بۆ دروستكردنی دامەزراوە و دەوڵەتی مۆدێرن لە رۆژهەڵاتیش هەروا پرۆسەیەكی ئاسان و هاوشێوەی ئەوروپا خێرا دەبێت. بێ ئاگا لەوەی كە یەكەم؛ لە خۆرهەڵاتدا بەها ئاینی و خێڵەكییەكان زۆر بەناویەكداچوون و تەواوكەری یەكترن لەڕووی فۆرم و نۆرمە كۆمەڵایەتییەكانەوە. دووەم؛ سیستەمی خێڵ و بنەماڵە لە رۆژهەڵاتدا جێگا بۆ سیستەمی مۆدێرن و دامەزراوە چۆڵ ناكات، بەڵكو هەوڵ دەدات دامەزراوە و سیستەم لەسەر فۆرم و شكڵ و بەرژەوەندییەكانی خۆی رێكبخاتەوە، لەمەشیاندا هیچ رێگرییەكی كۆمەڵایەتی و ئاینی لەبەردەمیدا نییە. سێیەم؛ توانایی مرۆیی، خوێندەواری و ئابووریی ئەو وڵاتانە ئەوەندە پێشكەوتوو و لەسەر پێی خۆی نییە كە بتوانێت رووەو كرانەوەی سیاسی و دامەزراوەیی هەنگاو بنێت.
دانپێدانان وەك بنەمایەك بۆ سیاسەت و پێكەوەژیان
پەیكەرتاشێك، وێنەكێشێك یان موسیقارێك، هیچ كامێكیان لەگەڵ خۆیاندا گومانیان لە بەهرەمەندی و توانای خۆیان نییە و خۆیان ستایشی بەرهەمەكانی خۆیان دەكەن بۆیە دەتوانن كار بكەن، بەڵام بۆ ئەوەی ئەو ستایشە بەهاو ستاتیۆس یان پێگەیەكی كۆمەڵایەتی لەناو خەڵك و كۆمەڵگا بۆ ئەوان دەستەبەر بكات؛ پێویستیان بەوە هەیە خەڵك بەرهەمەكانیان بكڕێت، یان گوێی بۆ رابگرێت و بینەری بێت، بوونی ئەوان وەك هونەرمەند پێویستی بەو نرخە هەیە كە بینەرەكانیان پێی دەبەخشن، ستایشی ئەوانی دیكە بۆ كارەكانیان، ئەوان دەكاتە خاوەن ناسنامەیەكی دیكە؛ ئەمەش پێی دەڵێن (هەوڵدان بۆ بەدەستهێنانی دانپێدانان). لێرەوە دانپێدانان لە پرسێكی كەسییەوە دەگوازرێتەوە و دەبێت بە دەغدەغەیەكی گشتی و كۆمەڵایەتی. مرۆڤەكان بۆ ئەوەی خاوەنی پێگە و ستاتیۆسی خۆیان بن، دەبێت وا لە كەسانی دەرەوەی خۆیان بكەن دان بەو پێگەیەدا بنێت. مرۆڤ هەر لە كۆنەوە بەدوای ئەوەوە بووە كە دانپێدانانی ئەوانی تر بەدەستبهێنێ، نەك بە تەنها بۆ خۆی، بەڵكو بۆ بیروباوەڕەكەی، بۆ خوداكەی، بۆ ئاینەكەی، بۆ خاك و ئاڵا و هەموو ئەو سیمبوڵ و باوەڕانەی كە بەلایەوە پیرۆزن.
گروپە كۆمەڵایەتییەكان، كەمینەكان، ئاین و ئاینزاكان، سەرجەم ئایدیۆلۆژیا و باوەڕەكان بە هەموو دابەشبوونەكانیانەوە، هەموویان لە ململانێی بەدەستهێنانی دانپێداناندان. لە سیاسەتی مۆدێرندا ئەمە بە (سیاسەتی ناسنامە ( Identity Politic ) ناسراوە. لە دۆخی ئاساییدا، سیاسەت لەسەر ئەو بنەمایە خۆی رێكدەخات كە لە چوارچێوەی یاسا و دەستووری وڵاتدا، مافی جیاوازی و دانپێدانان بۆ سەرجەم ئەو گرووپانە دەستەبەر بكات، ئەمە دەبێتە بنەمایەك بۆ پێكەوەژیان، لە حاڵەتی نائاساییدا، كاتێك سیاسەت نەتوانێت دان بە بوونی ناسنامە جیاوازەكاندا بنێت، ئەوكات پێكەوەژیان دەكەوێتە مەترسییەوە. ئەمە ئەو وانەیەیە كە دەبێت ئێمە لە كۆمەڵگاكانی خۆماندا (كۆمەڵگای دوای جەنگ) فێری ببین. سیاسەت ناتوانێت لەسەر رەتكردنەوەی ئەوانی دیكە، ئاشتی كۆمەڵایەتی بهێنێتەدی.
کۆمێنتەکان
وەک میوان کۆمێنتێك بنووسە یان وەرە ژوورەوە و هه‌موو خزمەتگوزارییەکان به‌كاربێنه
کۆمێنتێک دابنێ