بەگوێرەی توێژینەوەیەكی بەشی لێكۆڵینەوە و توێژینەوەی تایبەت بە ئایین و ئایینزاكانی دەزگەی (Pew Forum) ی ئەمریكایی كە لە 230 وڵات بە درێژایی ساڵی 2010 كراوە و ساڵی 2012 ئەنجامەكەی بڵاوكردووەتەوە: "ئیلحاد لەڕووی ژمارەوە، لە دوای مەسیحی و ئیسلام، بووەتە ئایینی سێیەم".
هەر هەمان لێكۆڵینەوە ئاشكرای كردووە: "كەمترین رێژەی مولحیدەكان لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستن كە 2% (دوو ملیۆن و سەت هەزار كەس) تێناپەڕێنن لەكۆی (ملیارێك و سەت ملیۆن) مولحیدی جیهان، نەخاسمە كە زۆرترینی باوەڕداران ئێستەش لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستن". هەروەها بەپێی توێژینەوەیەكی پەیمانگەی گالوپی جیهانی WIN-Gallup Internationall كە لە ساڵی 2012 لە 57 وڵات و بە بەشداریی 50 هەزار كەس كراوە، 59%ی ئەوانەی وەڵامیان داوەتەوە باوەڕدارن، 23% باوەڕداری نادینین، 13% مولحیدن.
هەر ئەم توێژینەوەیە ئاشكرای كردووە كە بەرزترین رێژەی ئیلحاد لە (چین)ە و رێژە بەرزەكانیش زێتر لە وڵاتە كۆمۆنیستییەكانی جاران و باشووری ئەفریقیایە. توێژینەوەكە دەڵێت ڕێژەی ئیلحاد لە سعوودیە 6% زیادی كردووە.
ئەم ئامارانە هی چەند ساڵێك بەر لە ئێستا‌ن، ئەو ڕۆژگارەی جیهان بەدەست تیرۆر و تۆقاندنەكانی ڕێكخراوی تیرۆریستی (قاعیدە) و هاوشێوەكانی هەرەسان بوو. جا بە دڵنیاییەوە دوای پەیدابوونی ڕێكخراوی تیرۆریستیی (داعش) و بینینی ئەزموونی خیلافەت و دەوڵەتی ئیسلامی لە فۆڕمە باوەكەیدا، ئەم ئامار و ڕێژەیە گۆڕانكاریی بەسەردا هاتووە، هەڵبەتە بەرەو هەوراز چووە و بەرزبووەتەوە.
هەر بە گوێرەی ئەو بەركەوتنانەمان بێت كە لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانەوە لەگەڵی دەژیین، درك بەمە دەكەین كە داعش چ پاڵنەرێكی سەرەكیی بووە بۆ دەستبەرداربوون لە دین و بەرزكردنەوەی گوتاری ڕەخنەیی ئایین. ڕاستییەكەی، ئیسلام چ وەكوو ئایین و چ وەكوو جیهانی ئیسلامییش بە كۆی پێڕەوكارانی ئایینەكانی ترەوە، هەنووكە لە قۆناغی دوای داعش دەژیین، تێڕوانینی تاك و دیدی دەستەجەمعی جیهانی ئیسلامی بەرامبەر ئایین، وەچەرخانی بەسەردا هاتووە و جێباسی هەوەڵی ژیان پرسی كرانەوە و ڕیفۆرم و پێوەندیی نێوان مرۆڤ و ژیان و ئایینە.
لە چەند هەفتەی ڕابردوودا، (حەرامێتی شوفێریی ئافرەتان) باسوخواسی هەرە گەرمی نێو ڕاگەیاندن و تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بوو، بە ئەندازەیەك هەردوو وەزارەتی ڕۆشنبیری و ئەوقافی هێنایە سەر خەت. بۆ ئەوەی بڕێ وردتر لە دۆخی دینداری و ژینگەی ئێستەی ئیسلام تێبگەین، لەوەش بگەین كە بۆ ماوە ماوە ئەم باسوخواسە سادە و لاوەكییانەی نێو ئەدەبیاتی دین هەڵا دەنێنەوە، لێرەدا لەبارەی ڕەوشی دیندارییەوە لە كوردستان، هێندێ شیكاری دەخەمە بەرچاوی خوێنەران:
یەك: دینداریی كوردانە، خاوەن ڕێبازێكی تایبەت بە خۆیەتی و لە دنیابینیی ئایین و چەشە و ڕەفتاری دیندارانەی لە هی هیچ نەتەوەیەكی تر ناچێت. ئەمەش بۆ مانەوەی ڕەفتارە جوانەكانی كورد بەر لە هاتنی ئیسلام و گواستنەوەی بیروباوەڕ و ئەخلاقە باڵاكانی نێو ئایینی (زەردەشتی) و (مانەوی) بۆ نێو ئایینی ئیسلام، دەگەڕێتەوە. ئەگەرچی كە ئیسلام گەییە كوردستان و ئایینی كوردان گۆڕدرا، وەلێ كورد دەستبەرداری زۆرێ لە ڕێنوێنیی و داب و دەستوورەكانی ئایینی زەردەشتی و مانەوی نەبوون، ئێستەش بەشێكی پەرستشەكانی دینداریی موسڵمانانە پشكی دینداریی بەر لە هاتنی ئیسلامی تێدایە.
دوو: كورد لە دڵسۆزییەوە كە بڕێ جار ڕووە و ناعەقڵانییەتە، هەوڵی نەداوە وەك نەتەوەكانی تر، شێوەی تورك و فارس، ئایین بۆ مەرامی نەتەوەیی خۆی بەكاربێنێت، هەرچەندە داینەمۆی بزووتنەوەی ناسیۆنالیزمی كوردی، ئایین و بگرە حوجرەیە، بەڵام بەشێوەی پرۆژەیی نەبووە و ڕێچكەیەكی وەرنەگرتووە، وەكوو ئەوەی لەنێو گەلانی دەوروبەردا بەدی دەكرێت. دوای سەرهەڵدانی ئیسلامی سیاسییش لە كوردستاندا، ئەم پیرۆژەیە یان ئەم فیكرە كە بە تاكوتەرایی لای مەلا و زانایانی وەك مەولانا خالید، خانی، نالی و مەلای گەورە دەبینرێت، بە یەكجاری لەنێوبرا و دووبارە كورد كرا بە قوربانیی عرووبەت.
سێ: دینی ئیسلام، بە چەندان قۆناغدا تێپەڕیوە، هەر قۆناغەش خاوەن تایبەتمەندی و واقیعی فیكری و سیاسیی خۆی بووە. ئیسلام ئێستە لە قۆناغێكدا دەژیێت كە لێكۆڵەرانی ئاینناسی بە (ئیسلامی دوای داعش) ناودێری دەكەن. كورد پێویستە باش هەزمی دۆخی ئەم قۆناغە لە مێژووی ئیسلامدا بكات.
چوار: لە ئێستەی ڕەوشی دینداری و ئیسلامڕەوی كوردستاندا، هەردوو ڕەوتی دەرەكی (شیعیزم) و (سەلەفیزم) خەریكی بڵاوكردنەوە و تەبشیری مەزەبیی خۆیانن كە دواجار هیچ كامیان كورد و كوردستانیانە نین، بەڵكە لەسەر ڕەوشی دینداریی مەدا، تەسفیەی حساباتی سیاسی و فیكریی خۆیان دەكەن.
پێنج: لەم نێوچەیەماندا، سعوودیە و ئێران، بە چڕی و قووڵی، كار لەسەر دژایەتی یەكتر دەكەن و هەردەم كێبڕكێ لەسەر زووتر بڵاوكردنەوەی مەزەبەكەیان دەكەن، بۆ تەبشیری مەزەبیش، پڕ دەدەنە هەموو كایەكانی ژیان و فیگەرە سیاسی، هونەری، فیكری، ئەدەبی... بەرەو باوەشی خۆیان بانگێش دەكەن جا بە هەر ئامراز و سۆزێك بێت، گرنگ دڵیان بە ئەوانەوە بەند بێت.
شەش: تاكە شوێنێ كە هێشتا لە ڕووی فیكری دینییەوە نەتوانراوە تێكبشكێنرێت و بە تەواوەتی بەرزەفت بكرێت، كوردستانە. هەوڵی چڕی تەبشیری مەزەبی هەیە، بەڵام هێشتا نەبووە بە دیاردە. ئەمە بۆ شیعیزم، چ وەك سیاسەت چ وەك فیكر، كەسەر و كۆسپێكی گەورەیە، لە كاتێكدا پێیەكی لەنێو سیاسەت و فیكری دینیی هەموو وڵاتەكانی ڕۆژهەڵاتی ناویندا هەیە، خەریكە خەلیجیش كۆنترۆڵ دەكات، كەچی هێشتا كوردستان، بەتایبەت نێوچەی هەولێرێی بۆ كۆنترۆڵ نەكراوە.
حەفت: سەلەفیزم و ئیسلامیزم، دیوەكەی دیكەی شیعیزمە، هەردووك دوو دیوی یەك سكەن.
ئەمیشیان تووشی هەمان تا و سەرئێشە بووە. خاڵێكی گەوهەری هەیە، پێویستە بیزانین: داینەمۆ و بزوێنەری بنەڕەتیی بزاوە ئیسلامیستەكان بە سوننیزم و شیعیزمەوە، لەسەر بنەوا و دنیابینی (كوردستانیانە)وە نییە، بەڵكە ئیدۆلۆژیای مەزەبی و سیاسەتی دەرەكی، دەیانبزوێنێت. دەبێت چەقی سیاسییمان (كوردستانیانە) بێت.
هەشت: حاڵی حازر، خەڵكانیكی زۆر، تایبەت لە چینی گەنجان كە دیندارن، لە حاڵێكی سەرگەردانیی فیكریدا دەژیێن. باوەڕیان بە ئیسلامیزم و سەلەفیزم نەماوە، ناشزانن بۆ قوتاربوونیان لەم تەنگەژە فیكری و ڕۆحییە، ڕوو لە چ دەروازەیەك بكەن. لێرەوە پێویستمان بە سیاسەتی دینی هەیە، بۆ ئەوەی لە فەوزای دینداری ڕزگارمان بێت.
نۆ: بوون بە دەوڵەت و نیازی ڕیفۆرمی سیاسی، بەبێ ڕیفۆرمی ئایینی و مەزەبی، بە شەل و گۆجی لەدایك دەبێت. پێویستە بەر لە هەر شتێك، چاكسازی لە كایەی ئایین بكرێت. دەستپێكی ڕیفۆرمی سیاسی و كۆمەڵایەتی لە ئۆڕوپا، ڕیفۆرمی دینی بوو.
دە: بەرەی دینی و نادینی دەبێت لەسەر (چەقێك) كۆك و تەبا بن، تا بتوانن بیكەن بە مەرجەع و لە جوداوازییەكاندا بۆی بگەڕێنەوە، دەكرێ (مرۆڤپەروەری) و (كوردستانڕەوی) چەقی دونیابینیی هەردوولا بێت. ڕاستی تازە ئیسلام ئایینی چەقیو و باوە لەنێو كورد، هەوڵی لەنێوبردنی وەكوو ئەوەیە لە بەرانبەر تاڤگەیەك مەلە بكەیت، كە دواجار هەر خۆت بۆ دواوە دەگەڕێیتەوە. بەڵام ئەوەی تەواو عەقڵانی و فەرهەنگییە، فۆڕمێكی نوێ لە ئایین پێشبخرێت كە ڕەچاوی قۆناغە مێژووییەكە بكات، كۆك و تەبا بێت لەگەڵ شكۆی مرۆڤ و شكۆی كوردستان، ڕێفۆرمێك بگیرێتە بەر، بگات بە ئاستی (دیفۆرم) سڕینەوە و شێواندنی كەلەپوورە نامرۆڤانە و دڕندانەكەی مێژوو و توراسی دینی.
ئێمە لە قۆناغێكی هەستیاری فیكریدا دەژیین، قۆناغی (ئیسلامی دوای داعش). لە دوای سەرهەڵدانی داعش، ئایینی ئیسلام چووە قۆناغێكی ترەوە. داعش جودا لە بزووتنەوە تیرۆریستییەكانی تر، گۆڕانكاری لە فیكری دەستەجەمعیی ئیسلامی هێنا ئاراوە. بەو واتایەی دوای دەركەوتنی داعش، سەتان دەنگی بوێری زانا و بیرمەندانی ئیسلامی بەرز بووەوە بۆ داوای ئەوەی ڕیفۆرم لە فیكری دینیدا بكرێت. سەتان و هەزاران گەنج وازیان لە فیكری ئیسلامڕەوی هێنا. بەپێی ئاگایی ئێمە، ئێستە، دوای داعش، خەڵكێكی زۆر، تایبەت گەنجانی كورد، لە ئیسلامی سیاسی دووركەوتوونەتەوە و لە ئیدیۆلۆژیای ئیسلامییزم بێزارن، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا هێشتا دیندارن. حاڵی ئەمانە لەڕووی فیكر و مەعنەوییەتەوە سەقامگیر نییە، دەسەڵاتی كوردی، دەبێت ژیر بن لە مامەڵەكردن لەگەڵ ئەم دۆخە و لەگەڵ ئەم چینەدا.
سەلەفیزم كە هەردەم یار و پاڵپشتیان بوونە، چارە نییە بۆ پووكانەوەی ئیسلامی سیاسی، تایبەت بۆ ئەم قۆناغە، ئاخر ئەوانەی وازیان لە ئیسلامی سیاسی هێناوە، تا سەر ئێسقان دژ بە سەلەفیزمن و ئاوڕی لێ نادەنەوە، لێی هەڵاتوون، ئاخر سەلەفیزم هەر یەك جەوهەری هەیە، وەلێ بە نمایشی جوداوە. سەلەفیزم ئەگەر بۆ ساتێكی كەمییش لە باری سیاسییەوە سوودیان لێ وەربگیردرێت، لە ڕووی كۆمەڵایەتی، فەرهەنگی و فیكرییەوە، كارەسات دەخولقێنن، خۆبەندیی فیكری لە وەڵات دەردەپەڕێننە دەرەوە، ناهێڵن تاكی كورد خۆی بێت، ئەوە بەسەر گەلان دەهێنن كە سەتان ساڵە سەلەفیزم بەسەر ئەم نێوچەیەیاندا هێناوە.
شیعیزم، بە قووڵی لەم دۆخەی ئێمە تێگەیشتووە، دەیەوێت لەڕێی دژایەتیی سەلەفیزمەوە، سۆزی ئەم نەوەیەی دوای داعش بۆ خۆی ڕابكێشێت. پرۆژەی جیددیانەی خۆی هەیە. نەوەی دوای داعشیش، كاتێ سەلەفیزمی قەبووڵ نییە، دەبینێت لەنێو شیعیزم دۆخی فیكری و كەسێتی بۆ ساز و باش دەكرێت، بە ناشعووری و زۆرجار نائیرادی، خۆی لەنێو شیعیزم دەبینێتەوە. سوڵتەی كوردی، لێرەوە پێویستە بایەخ بە بووژانەوەی عەقڵانییەتی ئیسلامی بدات. سەپۆرتی ڕەوتی كرانەوە، ڕەوتی چاكسازی بكات كە ئێستە ژمارەی ئەو دیندارانەی بەم ڕەوتە باوەڕدارن، گەلێ زۆرن.
باشترین پرۆژە بۆ دۆخی ئێستای دینداری، بایەخدانە بە چاكسازیی دینی و پرۆژەی ڕۆشنگەری، دینداری لەسەر بنەمای (كوردستانییانە)وە بێتەوە ئارا، دوور لە شیعیزم و سەلەفیزم، كورد ببێتەوە خاوەن فۆڕمێكی تایبەت لە دینداری و موسڵمانێتی.
هیوادارم بە زوویی بۆم بلوێت، لە شێوەی پرۆژە هێندێ ڕێكار بۆ چاكسازیی دینی بخەمە ڕوو، ئێمە پێویستمان بە مانێفێستە بۆ ئەوەی چیدی لەباری دینییەوە سەرگەردان و ماڵوێران نەبین. ئاخر ئەوەی كارەساتی دینیی لە كوردستان خولقاندووە و دەخولقێنێت، ئەوەیە كورد تا هەنووكە خاوەن (فەلسەفەی دینی)ی وەڵات نییە، بۆ بوون بە دەوڵەتیش، بەر لە هەر شتێك، دەبێت بیر لەوە بكرێتەوە: ئەم دەوڵەتە پێڕەوی لە كام فەلسەفە و لە كێهان فۆڕمی دین دەكات، پڕۆژەی بۆ دین چییە؟
کۆمێنتەکان
وەک میوان کۆمێنتێك بنووسە یان وەرە ژوورەوە و هه‌موو خزمەتگوزارییەکان به‌كاربێنه
کۆمێنتێک دابنێ