رەوشی ئابووریی تورکیا لە سەردەمی ئاکپارتی؛ کاریگەریی ژمارەکان لەسەر هەڵبژاردنی 14ی ئایار

 

 

رۆژی 14ی ئایار 2023 هەڵبژاردنی پەرلەمانی و سەرۆکایەتی تورکیا ئەنجامدەدرێت کە سەرکەوتنی هەر یەک لەو دوو رکابەرە سەرەکییەكە، کاریگەری گەورە لەسەر رەوشی ئابووری تورکیا، بەتایبەتیش لە شەش مانگی یەکەم دادەنێت، چونکە روانگەیان تەواو جیاوازە لەبارەی رێژەی سووی بانکی و چۆنیەتی کەمکردنەوەی هەڵئاوسان.

 

لەماوەیەی دوو دەیەی رابردوودا و درووستر لە سەردەمی حکومڕانی ئاکپارتی لەڕووی ئابوورییەوە رەوشی ئابووری تورکیا دەکرێت بە دوو قۆناخەوە، بەشێوەیەک دەیەی یەکەمی بە سەردەمی زێڕین و زیادبوونی گەشەی بەرهەمی نیوخۆیی، گەشەی ئابووری، کەمبوونەوەی قەرزەکان، زیادبوونی داهاتی تاک دادەنرێت، بەڵام لە دەیەی دووەمدا و بەتایبەتیش لە 2013 و ئەم ساڵانەی دواییدا وردە وردە رەوشی ئابووری تورکیا شێوەیەکی دیکەی وەرگرت. بەهای لیرە دابەزی وهەڵئاوسان رێژەی نموونەیی تۆمارکرد بەجۆرێك کە لە 20 ساڵی رابردوودا وێنەی نەبووە.

 

تورکیا 19مین گەورە ئابووری جیهان و ئەندامی جی 20 و OECD یە، لە نێوان 2006 بۆ 2017دا داهاتی رۆژانەی تاک (چینی مامناوەند) لە 6.85 دۆلار بەرزبووە بۆ 9.8 دۆلار لە رۆژێکدا زیادی كردووە. چاوەڕواندەکرێت ئەمساڵ گەشەی ئابووری 2.7% بێت، ئەویش بە بەراورد بە ساڵی رابردوو كە 2.9% بووە، دابەزیووە. هەروەها داهاتی نیوخۆیی بۆ هەر تاکێک بەڕێژەی 46% و بەرهەمهێنان بەرێژەی 30% کەمترە لە وڵاتە باشەکانی نێو OECD.

 

خاڵێکی دیکەی سەرنجڕاکیش، کە رەوشی ئابووری لە تورکیا سەختر کردووە و چاوەڕواندەکرێت کاریگەری لەسەر هەڵبژاردنەکان هەبێت، پەیوەستە بە زەویلەرزەکەی شوباتی 2023وە، کە بەپێی بانکی جیهانی رووداوەکە کاریگەری لەسەر 11 پارێزگا هەبووە. واتە رێژەی 16.4% دانیشتوانی تورکیا بەهۆی زەمین لەرزەکەوە زیانی 34.2 ملیار دۆلار بەرکەوتووە، کە بۆ بونیاتنانەوەی پێویستی بە دوو هێندە هەیە. 

 

لەڕاستیدا، ئامارە ئابوورییەکانیش لەبارەی تورکیاوە جیاوازە، تەنانەت لەنێو دامەزراوە گەورەکانی وەک OECD، بانکی جیهانی و سندقی نەختینەی نێودەوڵەتی IMF، ئەمە جگە لەجیاوازیی ئەم داتایانەی لەگەڵ ئامارەکانی دامەزراوەکانی وەک تورکش ستاتیک . بۆ نموونە یەکێک لە بنەما سەرەکییەکان پێوانی یاخود خوێندنەوەی رەوشی ئابووری وڵاتێک گەشەی بەرهەمی نیوخۆیی GDP یە، کە لەمەدا بەپێی بانکی جیهانی تورکیا خاوەنی 906 ملیار دۆلارە، بەپێی IMF تورکیا خاوەنی 1.03 تریلیۆن و بەپێی OECDیش 1.2 تریلیۆن دۆلارە.

 

لەم راپۆرتەدا بە پشت بەستن بە داتاکانی بانکی جیهانی، IMF و بەتایبەتیش OECD ئەگەر درووست بێت، گەنگەشەی رەوشی ئابووری تورکیا لەماوەی دوودەیەی رابردوودا لەڕووە جیاوازەکانەوە دەکەین، چونکە یەکێک لە مژارە سەرەکییەکانی ئەم هەڵبژاردنە پرسی ئابووری و رەوشی ئابووری تورکیایە، کە چاوەڕواندەکرێت رەوشی ئابووری وەک دوو دەیە لەمەوبەر گۆڕانکاری بهێنێتە ئاراوە، چونکە رێژەی هەڵئاوسان و دابەزینی بەهای لیرەوە بەشێوەیەکە کە توانای کڕینی خەڵکی بۆ پێداویستییەکانی رۆژانە کەمکردوەتەوە، هەندێک لە ئامارەکان ئاماژە بەوە دەکەن ئێستا لە تورکیا لە سێ کەس یەک کەسیان ناتوانن پێداویستییەکانی رۆژانەیان دابین بکەن، چونکە لە 2013 بەهای 1 دۆلار، 2 لیرە بووە، بەڵام ئێستا بەهای 1 دۆلار گەیشتووەتە 20 لیرە!

 

 

گەشەی بەرهەمی نێوخۆیی GDP پێوانەیەکی ستانداردە کە لەڕێگەیەوە بەهای بەرهەمهێنانی کاڵا و پێشکێشکردنی خزمەتگوزاری لە وڵاتیکدا بۆ ماوەیەکی دیاریکراو هەژمار دەکات، ئەم پێوەرە گوزارشت لە باشی و خراپی رەوشی ئابووری وڵاتەکە دەکات، چونکە بەرزی رێژەی گەشەی بەرهەمی نیوخۆیی بەواتای جوڵەی ئابووری، زیادبوونی داهاتی وڵات و تاک دێت. لەماوەی دوودەیەی رابردوودا گەشەی ئابووری تورکیا هەڵبەز و دابەزێکی زۆری بەخۆوە بینیوە، بەشێوەیەک لەساڵانی 2004، 2011 و 2021دا سێ رێژەی پیوانەیی تۆمارکردووە وەکو لە گرافیکی یەکەمدا هاتووە.

 

لەڕاستیدا، بەپێی ئامارەکان سەرەڕای خراپی گەشەی ئابووری تورکیا لەساڵانی 2008 و 2009دا، تورکیا یەکێک بووە لەو وڵاتانەی قەیرانی دارایی جیهانی بەشێوەیەکی باشتر لە وڵاتانی دیکەی جیهان بەڕێکرد. چاوەڕواندەکرێت لە ئەمساڵیشدا گەشەی ئابووری تورکیا روو لە دابەزین بێت، بەڵام 2024دا بەرێژەی نزیکەی 1% زیاتر گەشە بکات، هەرچەندە هەموو چاوەکان لەسەر ئەنجامی هەڵبژاردنەکانن.

 

 

لەڕووی کۆبوونەوەی گەشەی بەرهەمی نێوخۆیی توركیا، لەماوەی دوو دەیەی رابردوودا قەبارەی ئابووری تورکیا دوو هێندە بووە  وەکو لە گرافیکی دووەمدا هاتووە، بەشێوەیەک بەپێی داتاکانی IMF وOECD کۆی بەرهەمی نیوخۆیی تورکیا لە 2022دا گەیشتووەتە 1.1 تریلیۆن دۆلار، لەکاتێکدا لە 2002دا تەنیا 416 ملیار دۆلار بووە، ئەم گەشەکردنەی ئابووری لە دوو دەیەی رابردوودا ساڵ بە ساڵ جیاواز بووە بەشێوەیەک لە 2017وە کەمترین زیادبوون روویداوە یاخود بەردەوام نەبووە.

 

 

زیادبوونی گەشەی بەرهەمی نێوخۆیی بەواتای زیادبوونی داهاتی تاک یاخود دەستکەوتنی داهات لە بەرهەمهێنانەوەیە و، بەپێی داتا کۆکراوەکان لە 2002وە تاوەکو 2008 داهاتی تاک لەکۆی گشتی گەشەی بەرهەمی نیوخۆیی روو لە بەرزبووەنەوە بووە تاوەکو گەیشتووەتە سەروو 10 هەزار دۆلار. هەروەها لەدوای ساڵانی قەیرانی دارایی جیهان لەماوەی 2009-2013دا جارێکی دیکە روو لە بەرزبوونەوە بووە وەکو لە گرافیکی سێیەمدا هاتووە، بەڵام لە 2013 بۆ 2020 روو لە دابەزین بووە، گەشەی بەرهەمی نیوخۆیی بۆ هەر تاکێک لە سەروو 12 هەزار دۆلارەوە بۆ 8 هەزار دۆلار دابەزیووە.

 

بەگشتی بەپێی ئامارە بەردەستەکان گەشەی بەرهەمی نیوخۆیی بۆ هەر تاکێک لەماوەی دوو دەیەی رابردوودا چوار هێندە زیادیکردوە، واتە لە 2002دا نزیکەی 3 هەزار دۆلار بووە، بەڵام لە 2023 دەگاتە نزیکەی 12 هەزار دۆلار. هەروەها، چاوەڕواندەکرێت لەساڵانی داهاتوودا بگاتە سەروو 13 هەزار دۆلار.

 

 

 

خەرجییەکانی حکومەتی تورکیا لەماوەی دوو دەیەی رابردوودا دوو هێندە و، تەنانەت سێ هێندەش بووە، بۆ نموونە لە 2002دا کۆی خەرجییەکان 151 ملیار لیرە بووە، بەڵام لە 2017دا دەگاتە 457 ملیار لیرە. لەماوەی دوو دەیەی رابردوودا تاوەکو 2020 بەگشتی ئاراستەی خەرجییەکان روو لە بەرزبوونەوە بووە، وەکو لە گرافیکی 4دا هاتووە.

 

 

لەماوەی دوو دەیەی رابردوودا قەرزەکانی تورکیا بەڕێژەی 40% دابەزیووە، واتە لەساڵی 2002دا رێژەی قەرز بۆ کۆی گەشەی بەرهەمی نیوخۆیی تورکیا 71.5% بووە، بەڵام لە 2022دا رێژەکە دابەزیووە بۆ 31.2% وەکو لە گرافیکی 5دا هاتووە.

 

لەماوەی دوو دەیەی رابردوودا ئاڕاستەی کەمکردنەوەی قەرزەکان هەبووە تاوەکو ساڵی 2019، بەڵام لەو سالەوە دیسان قەرزەکان روویان لە بەرزبوونەوە کردووە، بەگشتیش لە چارەکی سێیەمی 2022دا قەرزەکانی تورکیا گەیشتووەتە 442 ملیار دۆلار، لەکاتێکدا لە چارەکی سێیەمی 2019دا 416 ملیار دۆلار بووە.

 

 

 

لەڕووی رێزبەندی وڵاتانی هەناردەکار و هاوردەکار، تورکیا 28مین وڵاتی هەناردەکارە لەکۆی وڵاتانی هەناردەکار، لە بەرامبەردا 26مین وڵاتانی هەناردەکاری گرتووە. لەماوەی دوو دەیەی رابردوودا قەبارەی هاوردەکردنی کاڵا و خزمەتگوزاری لە 90 ملیار دۆلارەوە بەرزبووەتەوە بۆ 265 ملیار دۆلار، بەڵام قەبارەی هەناردەکاری کاڵا و خزمەتگوزاری بۆ دەرەوەی خۆی لە 93 ملیار گەیاندووە 319 ملیار دۆلار، واتە 53 ملیار هەناردەکردنی زیاتربووە لە هاوردەکردن.

 

لەساڵی 2021دا کاڵا و خزمەتگوزارییەکان کە تورکیا هەناردەی دەرەوەی خۆی کردووە، بەشێوەیەکە کە بە بەهای 10 ملیار ئۆتۆمبیل، 6.8 ملیار جوانکاری (زێر و ئەڵماس، زیو  هتد)، بەرهەمی نەوتی پاڵفەتکراو (refined Petroleum) . هەروەها لەڕووی وڵاتانەوە، لەرێزبەندی یەکەمدا ئەڵمانیا بە بەهای 19.8 ملیار دۆلار، بەدوایدا ئەمریکا بە بەهای 14.8 ملیار دۆلار.، هەروەها لەڕووی هاوردەکردنەوە، بەرهەمە نەوتییەکان بە بەهای 10.8 ملیار رێزبەندی یەکەمی گرتووە، بەدوایدا ئاسنی سکراپ بە بەهای 10.3 ملیار، هاوردەکردنی ئۆتۆمبیل بە بەهای 6.9 ملیار و گاز بە بەهای 6.8 ملیار دۆلار بووە، ئەو وڵاتانەشی لەرێزبەندییەکەدا بۆ هاوردەکردن لەپێشەوەن، بە پلەی یەکەم چین بە بەهای 31.6 ملیار دۆلار، ئینجا ئەڵمانیا بە بەهای 24.2 ملیار و بەدوایدا رووسیا بە بەهای 20.1 ملیار دۆلار.

 

 

 

کۆکردنەوەی باج Tax یەک لەسەر پێنجی کۆی گەشەی بەرهەمی نیوخۆیی GDPی تورکیا پێکدەهێنێت، بەپێی داتاکانی OECD لەماوەی دوو دەیەی رابردوودا کۆکردنەوەی باج کەمیکردووە، بەشێوەیەک لە 2002دا رێژەی 23.8% پێکهێناوە، بەڵام لە 2022دا رێژەکە دابەزیووە بۆ 22.8%، واتە بەڕێژەی 1% کەمیکردووە، ئەمە لەکاتێکدا لە هەمان ماوەدا گەشەی بەرهەمی نیوخۆ دوو هێندە زیادیکردووە.

 

لەماوەی ئەم دوو دەیەدا نزمترین رێژەی کۆکردنەوەی باج لە 2007دایە کە تەنیا 22.9% بووە، بەڵام لە 2011دا بەرزبووەتەوە بۆ 25.7% وەکو لە گرافیکی 6دا هاتووە.

 

 

خاڵێکی دیکەی پەیوەست بە باجەوە، کۆکردنەوەی باج لە داهاتی تاکەکەسی، کە لەماوەی رابردوودا سەرەڕای زیادبوونی داهاتی تاک لە تورکیا، بەڵام کۆکردنەوەی باج کەمیکردووە، بەشێوەیەک لە2002دا رێژەی 4.2% گەشەی بەرهەمی نیوخۆیی GDP لە باجی داهاتی تاکەوە سەرچاوی گرتووە، بەڵام لە 2022دا کەمبووەتەوە بۆ 3.03% وەکو لە گرافیکی 7دا هاتووە.

 

 

 

مانەوەی بەرزی رێژەی هەڵئاوسان و دابەزینی بەهای لیرە بەرامبەر دۆلار وایکرد رۆژی 10ی ئایار 2023 سەرۆککومار تورکیا تەنیا پێنج رۆژ بەر لە دەنگدان مووچەی دەیان هەزار کەس بەرێژەی 45% بەرزبکاتەوە، کە بڕیارەکەش کاریگەری لەسەر 700 هەزار کارمەندی کەرتی گشتی دەبێت.

 

ساڵی رابردوو رێژەی هەڵئاوسان گەیشتە 72%، کە ئەمەش بەشێوەیەک لە دوو دەیەی رابردوودا نەبینراوە، لەکاتێکدا بەگوێرەی داتاکانی OECD رێژەی هەڵئاوسان لە ئەمساڵدا دادەبەزێت بۆ 45%، وەکو لە ئامارەکانی مانگی نیسان 2023دا دەردەکەوێت دابەزیووە بۆ 43.6%. بەرزی رێژەی هەڵئاوسان توانای کڕینی لە تورکیا کەمکردووەتەوە، بەشێوەیەک بەپێی راپۆرتێکی سەنتەری لیکۆڵینەوەی کۆمەڵایەتی یونیلەمی تورکی لە سێ کەس زیاتر لە دوو کەسیان رووبەڕووی سەختی و قورسی توانای کڕینی خۆراک و دابینکردنی کرێی بوونەتەوە.

 

هەروەها، بەڵینی دوو رکابەرە سەرەکییەکەی هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی کۆماری تورکیا بۆ دابەزینی هەڵئاوسان پەێرەوکردنی سیاسەتی چاودێری ئابووری و رێژەی سووی بانکی، بەشێوەیەک کەمال کڵچدارئوغلو پێشنیازی بەرزکردنەوەی رێژەی سووی بانکی دەکات، لە بەرامبەردا ئەردۆغان دڵنیایی لە دابەزینی رێژەی هەڵئاوسان و گەڕانەوە بۆ سیاسەتی ئابوورئ ئۆرسۆدۆکسی دەدات، کە ئێستا مژارێکی سەرەکی لە تورکیا.

 

 

بەرزبوونەوەی رێژەی هەڵئاوسان بەتەنیا بەرزی نرخی کاڵا و خزمەتگوزارییەکان ناگرێتەوە، بەڵکو بەمانای دابەزینی بەهای دراویش دێت، لەماوەی دوو دەیەی رابردوودا جیاوازییەکی گەورە لە بەهای لیرە بەرامبەر بە دۆلار هەبووە، بەشێوەیەک لەنیوەی یەکەمدا بەجێگری و یەک ژمارەی ماوەتەوە و یەک دۆلار بە 1.5 بۆ 1.9 لیرە بووە،  بەڵام لە 2013وە ئاڕاستەی دابەزینی بەهای لیرە بەرامبەر بە دۆلار بەشێوەیەک بووە ساڵ بە ساڵ زیاتر دابەزیووە، تاوەکو 2022 بەهای یەک دۆلار گەیشتووەتە 16 لیرە و چاوەڕواندەکرێت زیاتریش بێتە خوارەوە و لەساڵانی داهاتوودا یەک دۆلار بگاتە سەروو 18 لیرە  وەکو لە گرافیکی 9دا هاتووە.

 

 

 

لەماوەی دوو دەیەی رابردوودا ژمارەی دانیشتوانی تورکیا لە 66 ملیۆن کەسەوە بووەتەوە 84 ملیۆن کەس، بەشێوەیەک کەوا بەردەوام ژمارەی لە دایکبوونی منداڵ روو لە دابەزین بووە. خاڵێکی سەرنجڕاکیش لە ئامارەکانی دانیشتوانی تورکیاوە، پەیوەست بەڕێژەی دانیشتوانی گەنج و رێژەی دانیشتوانی تەمەنی کار لەکۆی دانیشتوانی تورکیا وەکو لە خشتەی 2دا هاتووە، لە 2002دا کاتێک کۆی دانیشتوان 66 ملیۆن کەس بووە، رێژەی 28% واتە نزیکەی لە سێ کەس یەکێکیان گەنج بووە، بەڵام لە 2021دا کە دەگاتە 84 ملیۆن کەس گەنجان تەنیا رێژەی 22.6%، واتە لە پێنج کەس لە دانیشتوانی تورکیا یەکێکیان گەنجە.

 

هەروەها، لەڕووی رەگەزییەوە، هاوسەنگیک لەنیو دانیشتوانی تورکیا هەیە، هەرچەندە ژمارەی رەگەزی نێر زیاترە لە مێ وەکو لە خوارەوە هاتووە. لەڕوویەکی دیکەوە، هێزی کار یاخود رێژەی تەمەنی کار لەنێو دانیشتوانی تورکیا سەرەڕای زیادبوونی ژمارەی دانیشتوان بەڕێژەی 27%، بەڕێژەی 3.1% زیادیکردووە وەکو لە خشتەی 2دا هاتووە.

 

 

 

لە دوو دەیەی رابردوودا ژمارەی ئەوانەی هێزی کار لەنێو دانیشتوانی تورکیا پێکدەهێنن لە 21 ملیۆن کەس زیادیکردووە بۆ 35 ملیۆن کەس، بەڵام ژمارەی ئەوانەی کار دەکەن لە 18 ملیۆن گەیشتووەتە 31 ملیۆن کەس، واتە ژمارەی ئەوانەی لە تەمەنی هێزی کار بوون و کاریان نەکردووە زیادیکردووە لە 2 ملیۆن بۆ 3.5 ملیۆن، کەس. ئەمەش بەشێوەیەک کە کاریگەری لەسەر رێژەی بێکاری هەبووە.

 

 

لەماوەی دوو دەیەی رابردوودا رێژەی بێکاری لە تورکیا تاڕادەیەک جێگیر بووە و لەساڵی 2009وە ئاڕاستەکە روو لە دابەزین بووە، بەشێوەیەک ساڵی رابردوو 10.1%، ئەمساڵیش چاوەڕواندەکرێت 10.3% بێت. لەماوەی دوو دەیەی رابردوودا بەرزترین رێژەی بێکاری لە 2019دا تۆمارکراوە، کە 13.7% بووە، نزمترین لە 2012دا بووە کە 8.3% بووە، وەکو لە گرافیکی 10دا هاتووە.

 

 

خاڵێکی دیکە پەیوەست بەڕێژەی بێکارییەوە لەنیو دانیشتوانی هێزی کاری تورکیا، بریتییە لە جیاوازی لە گرووپی تەمەن و جیاوازی گەورە لە رەگەزی مێ بەرامبەر بە نێر. بەشێوەیەک بەپێی داتاکانی OECD رێژەی بێکاری لەنێو ئافرەت لە 2005 بە بەراورد بە 2022 زۆر زیادیکردووە، بۆ نموونە لە 2005دا لەنێو رەگەزی نێر 17.2% بێکار بووە و لە بەرامبەردا لەنێو رەگەزی مێ 17.9%بووە، کەچی لە 2022دا لەنیو رەگەزی نێر دابەزیووە بۆ 16.4%، واتە 0.8% دابەزیووە، کەچی لەنیو رەگەزی مێ 7% زیادیکردووە.

 

هەروەها، رێژەی بێکاری لەنیو تەمەنی 15-24 ساڵ دوو هێندە زیاترە لەنیو ئەوانەی تەمەنیان 25-74ساڵ، کە تەمەنی 15-74ساڵ بەهێزی کار دادەنرێت. لە 2005 بۆ 2022 ئەوانەی تەمەنیان 24-15 ساڵ رێژەی بێکاری 2% زیادیکردووە، لەکاتێکدا لە تەمەنی 25-74 ساڵ لە هەمان ماوەدا تەنیا بەڕێژەی 1.3% زیادیکردووە وەکو لە خشتەی 4دا هاتووە.

 

 

 

بەپێی راپۆرتی OECD لەبارەی ئابووری تورکیاوە لەڕووی تەکنەلۆژی و پەرەپێدانییەوە تورکیا لە دوای وڵاتانی دیکەی ئەندامانی رێکخراوەکەوەیە، بەشێوەیەک کە لەماوەی دەیەی رابردوودا پێشکەوتن و پەرەپێدانی تەکنەلۆژیا خاوبووەتەوە، کە ئەمەش بەپێی راپۆرتی پەیوەست بە هەژاریی سیستەمی پەروەردە و گرنگی نەگونجانی کارامەیی (Skills) بۆ بازاڕی کار. هەروەها لەڕووی خەرجییەکانی لێکۆڵینەوە و پەرەپێدان R & D وە لەئاستێکی زۆر نزمدایە بە بەراورد بە وڵاتانی دیکە، لەکاتێکدا خەرجییەکان لە ماوەی دوو دەیەی رابردوودا شەش هێندە زیادیکردووە. لە 2002دا تەنیا 4.9 ملیار دۆلار بووە، بەڵام لە 2021دا گەیشتووەتە 29 ملیار دۆلار.

 

 

لەڕووی بەکارهێنانی ئینتەرنێت و دەستگەیشتن بە ئینتەرنێت، لەماوەی رابردوودا رێژەی دەستگەیشتن بە ئینتەرنێت لە 7.66% گەیشتووەتە 94%، واتە لە 2022دا لە 100 کەس تەنیا 6 کەس توانای دەستگەیشتن بە ئینەرنێت و هەبوونی ئینتەرنێت نەبووە لە تورکیا. بەپێی گرافیکی 11 بەردەوام ئاڕاستەی بەکارهێنانی ئینتەرنێت زیادیکردووە گەورەترین باز لەماوەی 2005، 2009 و  2013 دا روویداوە.

 

 

 

رەوشی ئابووری تورکیا لەخاڵێکی وەرچەرخاندایە بەهۆی بەرزی رێژەی هەڵئاوسان و دابەزینی بەهای لیرەوە، هەرچەندە لەماوەی دوو دەیەی رابردوودا گۆڕانکارییەکان بوون بە دوو بەشەوە، کە لەنیوەی یەکەمدا ئاڕاستەكان روو لە باشبوون بووە، بەڵام لەنیوەی دووەم و بەتایبەتیش لە 2019وە جیاوازیییەکی کەم وێنە دەرکەوتووە، کە وایکردووە رێژەی هەڵئاوسان بگاتە سەروو 70% لەساڵی رابردوودا.

 

رۆژی 14ی ئایار 2023 هەر بەربژێرێک بیباتەوە ئەوا جێگیرکردنی بەهای لیرە یان سەقامگیری رەوشی ئابووری و کۆنترۆڵکردنی رێژەی هەڵئاوسان دوو لە گەورەترین ئاڵینگاری بەردەم ئابووری تورکیا دەبن بۆ رێگریکردن لە داڕمانی تەواوەتی و کەوتنە قەیرانەوە.

 

دوو بەربژیرە سەرەکییەکەی هەڵبژاردنی 14ی ئایار، سیاسەتی جیاوازیان لەرووی رێژەی سووی بانکی و گەڕانەوەی بۆ ئابووری ئۆرسۆدۆکوسی هەیە، بەشێوەیەک ئەگەر کەمال کڵچدارئۆغلۆ بیباتەوە ئەوا ئاڕاستەکان بەرەو بەرزکردنەوەی رێژەی سووی بانکی بۆ کۆنترۆڵکردنی رێژەی هەڵئاوسان، لە بەرامبەردا سیاسەتی ئەردۆغان وەک ئاماژەی بۆ کردووە گەڕانەوەیە بۆ ئابووری ئۆرسۆدۆکسی و بەردەوامبوون لە بەرزنەکردنەوەی رێژەی سووی بانکی، بەپێی داتا فەرمییەکان سیاسەتی چاودێریی دارایی جیاواز لە بەردەم تورکیا بەهۆی جیاوازی سیاسەتی ئەو بەربژێرەی هەڵبژاردنەکە دەباتەوە. لەماوەی دوو دەیەی رابردوودا سیاسەتی چاودێری دارایی رێژەی سووی بانکی بۆ ماوەی کورت روو لە دابەزین بووە، بەشێوەیەک لە 2002 رێژەکە لە 48.8% بووە، بەڵام لە 2022دا گەیشتووەتە 14.6%.

 

لە کۆتاییدا، رەوشی ئابووری کاریگەری لەسەر هاتنە سەر دەسەڵاتی ئاکپارتی لە سەرەتای 2000کاندا هەبوو، جگە لە گۆڕانکارییە سیاسی و کۆمەڵایەتییەکانی دیکە، بەڵام دەبێت چاوەڕوانبین بزانین کە رەوشی ئابووری ئەمجارە وادەکات گۆڕانکاری بهێنێتە ئاراوە، ئەویش لە كاتێكدا کە تازە تورکیا لە کارەساتێکی سرووشتی هاتووەتە دەرەوە، یان نا.