تەلبەندى سنوور لە خانەقینەوە بۆ پێنجوێن
هەرچەندە لە سەروبەندى شەڕ و ناکۆکى درێژخایەنى نێوان سەفەوى و عوسمانیەکان لەسەر جوگرافیاى کوردستان، زۆرجار گۆڕانکارى لە سنورى قەڵەمڕەوى و دەسەڵاتى ئەم دوو ئیمپراتۆرە روویداوە، بەتایبەت لە باشورى کوردستان، بەڵام لە رێککەوتنى (زەهاو)ەوە لە 17-05-1639، ئەو سنورەى لەنێوان هەردولا دیاریکرا لە ناوچەکانى بەدرە و جەسانەوە تا پێنجوێن، وەکو سنورى فەرمى نێوانیان مایەوە تا گۆڕانکارییەکانى سەردەمى جەنگى جیهانى و لە پاش سایکس بیکۆ و سەرلەنوێ کێشانەوەى نەخشەى ناوچەکەش، ئەم سنورە بووە سنورى نێوودەوڵەتى جیاکردنەوەى ئێران و عیراقى تازە دامەزراو و هەروەها بووە سنورى دەستکردنى نێوان جیاکردنەوەى باشور و رۆژهەڵاتى کوردستان.
سەربارى بوونى ناکۆکى زۆریش لەنێوان عێراق و ئێران لەسەر سنورى وشکانى و ئاویى نێوانیان، بەڵام هەردوولا پابەندى ئەو هێڵە سنورییەى نێوان مەهران پێنجوێن بوون و جگە لەو هەشت ساڵەى شەڕ لە 1980 بۆ 1988، ئەویش وەک پەلامارى سەربازى لە هەردوولاوە هەوڵى بەزاندنى ئەو سنوورانە دراوە، بەڵام هیچ لایەکیان ئامانجى ئەوە نەبووە دەستکارى سنورى نێوودەوڵەتى نێوانیان بکات.
لەدواى ئەو گۆڕانکارییانەى ناوچەکە و لەبەریەک هەڵوەشانەوەى دەوڵەتى عیراق و هاتنى ئەمریکا و بونیاتنانەوەى عیراقى دواى ئەمریکاش، ئەو سنوورە وەک خۆى مایەوە، بەڵام دواى نزیکەى 400 ساڵ ئەوەى ئێستا وەک ئاماژەیەکى مەترسیدار دەبیندرێت ئەوەیە، بە پاساوێکى ناڕەوا دەستکارى هێڵى سنورى نێوان عیراق - ئێران دەکرێت، بەتایبەت ئەوەى کەوتووەتە سنورى جوگرافیاى کوردستانەوە.
هیچ گومان و شاراوەییەک لەوەدا نەماوەتەوە وەک ئێرانییەکان خۆیان دەیڵێن ئێستا عێراق ئوستانێکى ئێرانە. هەموو ئەوەى لە بەغداوە دەکرێت لە جۆر و مامەڵەیان لەگەڵ وڵاتان، لەگەڵ دەر و دراوسێ، لەگەڵ پێکهاتە ئیتنیکى و ئایینە جیاوازەکان، رەفتار و مامەڵەیان لەگەڵ کورد و سونە، پەیڕەوکردنى سیاسەتى ئێرانە، بەڵام لەڕێگەى ئەوان و بەناوى عەرەبى شیعەى دەسەڵاتدارەوە دەیکات.
یەکێک لەو سەیر و سەمەرانەش ئەوەیە وەک دەگوترێت لە چوارچێوەى رێککەوتنى ئەمنى نێوان عیراق و ئێران، فەرماندەیى پاسەوانى سنوور، ناوچە سنوورییەکانى عیراق توندوتۆڵ دەکات بە ئامانجى پاراستنى ئاسایش و سەقامگیریى، تا لەم سنوورانەوە هیچ مەترسییەک لەسەر ئێران دروست نەبێت.
بیانووەکەشیان بوونى هێزە بەرهەڵستکارەکانى ئێرانن (حیزبى دیموکرات و کۆمەڵە) لە باشوورى کوردستان، بۆ ئەوەى رێگە لە چالاکى سەربازى و پارتیزانى ئەم هێزە کوردیانە بگرن، عێراق بڕیاریداوە لە خانەقینەوە تا پێنجوێن سنوورى نێوان عێراق - ئێران تەلبەند بکات.
ئەمە لەکاتێکدایە هێزە کوردییەکانى رۆژهەڵاتى کوردستان لەژێر هەڕەشە و گەمارۆدا هیچ بنکە و بارەگایەکى چەکدارییان نەماوە، ئەوەى هەیانە چەند کەمپێکن وەک داڵدەدانى ئاوارە و خێزانەکانیان و ئەوەش لە قەڵاى کۆیە وا نەک تەلبەند، دیواربەند دەکرێت. بۆ چەند دەیەیەکیش دەچێت لەسەر داواى هەرێمى کوردستان و لە چوارچێوەى رێکەوتنى نێوان ئێران و هەرێمدا، هێزە کوردییەکان چالاکى سەربازییان راگرتووە و بەتایبەتیش لە سنورەکانى هەرێمەوە هیچ مەترسییەکیان لەسەر ئێران دروستنەکردووە.
لە حاڵێکدا ئەگەر ئەو مەترسییانەش هەبوایەن و عێراق بە هەر هۆکارێک دیواربەند یا تەلبەندى سنوورەکانى بکات، دەبوو ئەو سنوورە نێودەوڵەتییە تەلبەند بکرێت کە لە رێککەوتنى زەهاوەوە سەرچاوەى گرتووە و بووەتە سنوورى نێودەوڵەتى ئێستاى نێوان عێراق و ئێران، بەڵام ئەوەى دەکرێت بە هەزاران مەتر لەو سنوورە نێودەوڵەتییە هاتوونەتە نێو خاکى هەرێمى کوردستانەوە.
ئەو نەخشەیەى کێشاویانە بۆ تەلبەندکردنى سنوورى نێوانیان لە خانەقینەوە تا پێنجوێن، لە هیچ شوێنێکدا نەک نەچووەتە نێو خاکى ئێرانەوە، بگرە لەهیچ جێگەیەک نەچوونەتەوە سەر سنوورە نێودەوڵەتیەکەش. بەدرێژایى ئەو سەتان کیلۆمەترەى نێوان گەرمیان و کوێستان، زۆربەى گوندەکانى نزیک سنوور زەویوزارى کشتوکاڵى و سەرچاوەى ژیان و بژێویى و تەنانەت سەرچاوەى ئاوى خواردنەوەشیان دەکەوێتە بەر ئەم نەخشە تازەیەوە و لە داهاتوودا دەبێتە خاکى ئێران.
لە چەند وتارێکى پێشووتریشمدا ئەو نمونەیەم گێڕایەوە کە چەند مانگێک لەمەوبەر تۆمارێکى ڤیدیۆیى لە تۆڕە کۆمەڵایەتییەکانى ئەفغانستان و ئێران بڵاوکرانەوە، تیمێکى ئەندازەى ئێرانى خەریکى کێشان و تەلبەندکردنى سنورى نێوان ئەفغانستان و ئێرانن، چەند چەکدارێکى ئەفغانى تیمەکانى ئێران ناچار دەکەن دوو سانتیمەتر بکشێنەوە، چونکە دوو سانتیمەتر سنورى ئەفغانستانیان بەزاندووە.
رەنگە ئەمڕۆ لە عێراق و کوردستان بە چاوێکى کەم لە دەسەڵات و گەلى ئەفغان بڕوانرێت، بەڵام ئەوان بەو جۆرە نیشتمانى خۆیان خۆش دەوێت بۆیە توانییان کۆتایى بە سەردەمى داگیرکاریى دوو زلهێزى وەک رووسیا و ئەمریکا بهێنن.
هیچ دەسەڵاتدارێکى دونیا بە ئەندازەى دەسەڵاتدارانى عێراق پڕوپاگەندەى نیشتمان پەروەرێتى ناکەن، بەڵام بەدرێژایى مێژوو لەهیچ وڵاتێک و لەهیچ سەردەمێکدا رووینەداوە تەبەقەیەکى سیاسى لەم جۆرەى عێراق سەرهەڵبدەن ئاوا سووک و هەرزان نیشتمانەکەیان بە وڵاتێکى دیکە بفرۆشن، وەک ئەوەى ئێستا لە عێراق دەیبینین.
ئەم بابەتە بەرپرس و دەسەڵاتدارانى هەرێمى کوردستان بەتایبەت پارتى و یەکێتیى دەخاتە بەردەم بەرپرسیارێتى گەورەى مێژوییەوە، بەچى لۆژیکێک لەم پێشێلکارییە بێدەنگن، کە دەبوو لەسەر ئاستى ناوخۆ و لە ئاستى دەرەوەش تا نەتەوەیەکگرتووەکان و ئەنجومەنى ئاسایشى نێودەوڵەتى لەم پێشێلکاریی و دەستکاریکردنى سنورە ئاگادار بکرانایەتەوە.
لە دوو ساڵى رابردوو خەریکبوو کوردستان بگەڕێننەوە بۆ سەردەمى شەڕى ناوخۆ بەهۆى ئەوەى فەوجێکى سەر بە وەزارەتى پێشمەرگە لە سنوورى زینى وەرتێ سنورى سەردەمى شەڕى ناوخۆیان تێپەڕاندووە، ئێستاش پێتان سەیرنەبێت ئەگەر پارتى رەبایەیەکى پێشمەرگە پەنجا مەتر بهێنێتە ئەم دیوى سنوورى دێگەڵە، یان ئەگەر یەکێتى رەبایەیەک لەو دیوى سنوورى دێگەڵە دروستکات، پارتى و یەکێتیى شەڕى ناوخۆ هەڵبگیرسێننەوە، بەڵام بە هەزاران مەتر سنورى هەرێمى کوردستان بخرێتە سەر وڵاتانى دیکە، خۆیانیان لێ بێدەنگ کردووە.
پێویستە سەرۆکایەتى و حکومەتى هەرێمى کوردستان بەشێوەى فەرمى یاداشتى ناڕەزایەتى بدەنە عێراق و نەتەوەیەکگرتووەکان، چونکە ئەوە بەزاندنى سنوورى نێودەوڵەتییە. هەروەها پێویستە نوێنەرانى کورد لە بەغدا لە پەرلەمان و لە میدیا و لە شەقامى عێراقی ئەم بابەتە بکەنە کەرەستەیەکى بەهێز بۆ وروژاندنى راى گشتى عێراق بۆ ئیحراجکردنى ئەو دەسەڵاتدارە عێراقیانەى لەبرى ئێران لە بەغداوە ئەم پرۆسەى داگیرکارییە بەڕێوە دەبەن.
ئەم تەلبەندکردن و کێشانەوەى سنوورە، هەر پەیوەست نییە بەوەى گوایە بۆ رێگرییکردنە لە چالاکى هێزە کوردییەکانى رۆژهەڵات، ئەوە پڕوپاگەندە و پاساوێکى گاڵتەجاڕانەیە، بەڵکو بەشێکە لە ستراتیجى لە قاڵبدانى کورد لە باشوور و بەرتەسککردنەوەى جوگرافیاکەى.
تەماشا بکەن تورکیا رۆژ لەدواى رۆژ زیاتر دێتە قوڵایى باشوورەوە، عێراق وا خەریکە سوپا دەهێنێتەوە بۆ سنوور، ئێرانیش سەربارى رێکارەکانى دیکەى بۆ کۆنترۆڵکردنى، ئەوە دەیەوێ سنوورەکانیش بگۆڕێت. بۆیە پێویستە لەسەر ئاستى تاک بە تاکى کورد لەم پرسە بەدەنگ بێن چونکە لە ئێستادا بێدەنگبوون و سنووردانەنان بۆ ئەم پێشێلکارییانە دەرگا بۆ داگیرکاریی زیاتر دەکاتەوە، دواتر هەر هەوڵ و هاوارێک بکەین دەبێتە کەپنەکى پاش باران.