پێویستیی هاوپەیمانێتییەکى سێقۆڵیی کورد، سوننە و تورکمان
لە کاتى جموجۆڵە سەربازییەکانى چەند رۆژى پێش روداوەکانى 16ى ئۆکتۆبەر، چەند جارێک شاندى سەربازیی لایەنى عێراقى لەگەڵ هەندێک لە فەرماندەکانى هێزى پێشمەرگە کۆبوونەوە، ئەوکات وەک زانیاریی دزەپێکراو ئەوەمان بیست ئەوانەى کە نوێنەرایەتیی لایەنى عێراقى دەکەن، عێراقى نین، بەڵکو ئەفسەرى سوپاى پاسدارانى ئێرانن. بەرپرسێکى باڵاى هەرێمى کوردستانیش پێى گوتم ئەو وەفدەى بە ناوى حکومەتى عێراقەوە هاتنە مەخموور و لەگەڵ نوێنەرانى هەرێمی کوردستان دیداریان کرد، ئەندامى مەکتەبى سیاسیی حیزبوڵڵاى لوبانییان تێدابوو.
ئەوکات، لە چەند گوتارێکدا پەیوەست بە رووداوەکانى 16ى ئۆکتۆبەر، ئەو دەستەواژەیەم بەکارهێنا کە میلشیاى ئێران و عێراق و لوبنان بەشدار بوون لە داگیرکردنى کەرکوک. رووبەڕووى رەخنە بوومەوە و خەڵکانێک بە زانیاریی ناڕاست و زیادەڕۆییان دەزانى، بەڵام دواتر ئەو فەرماندانەى بەشداریى کۆبوونەوەکان بوون خۆیان لە دیدار و چاوپێکەوتنە رۆژنامەڤانییەکانیان دانیان بەوەدانا کە لە 11 ئەندامى شاندى دانوساندکارى لایەنى عێراقى، تەنیا یەک عەرەبێکى عێراقى تێدابووە و ئەوانى دیکە هەموویان جەنەراڵى سوپاى پاسداران بوون.
لەم گێڕانەوەی سەربوردەیە مەبەستمە ئەوە بڵێم کە ئەگەر لە ئێستاشدا کەسانێک هەبن باوەڕ بەوە نەهێنن کە دەسەڵاتى ئێستاى عێراق بە رەهایى لەلایەن ئێرانەوە بەڕێوە دەبرێت و ئەو عێراقییانەى لە ناوەندەکانى دەسەڵاتدارێتیى بەغدا دانراون تەنیا رووکەش و رووپۆشى دەسەڵاتدارە حەقیقییەکانى تارانن لە بەغدا، رۆژێک دێت کەسانێک لەناو ئەم دەسەڵاتدارانەى ئێستاى بەغدا ویژدانیان دەیانخاتە سەر ئەو راستەڕێیەى راستییەکان بگێڕنەوە و دان بەوەدا بنێن کە ئێمەى بەناو دەسەڵاتدار هیچ نەبووین و ئەوانەى لە پشتى ئێمەوە حوکمڕانى عێراق بوون، ئێرانییەکان بوون.
ئێرانیش بۆ سەپاندن و پتەوکردنى پایەکانى حوکمى شیعى بەسەر عێراق و فراوانکردنەوەى هەژموونى شیعى بەناوچەکەدا، زۆر ورد و بەپلان مامەڵە لەگەڵ پرس و کێشەکانى نێو عێراق دەکات. یەکێک لەو کێشانەش کە زۆر جێى بایەخى ئێرانە لە عێراق، پرسى کوردە. جێبایەخ بەو مانایە نا کە چارەسەرى بۆ بدۆزێتەوە، بەڵکو دەیەوێ خەسڵەتى دۆزى کورد بگۆڕێت بۆ هەندێ کێشەی لاوەکى، کە لە ئێستادا تا ئەندازەیەک ئەوەی کردووە. دواتریش دەیەوێت پرسى کورد بکاتە کێشەى نێوان کورد و سوننە یاخود کورد و تورکمان، وەک ئەوەى لە چوار دەیەى رابردوودا لە ئێران ئەزموونى کردووە، کە لە رێگەى بەجاشکردنى ئازەرییەکانەوە زۆر کارى لەسەر ئەوە کردووە پرسى کورد ببێت بە کێشەى نێوان کورد و ئازەرى، رەنگە لە ساڵانى داهاتوو کورد رەنگدانەوەى ئەو سیاسەتە لە ئێران روونتر ببینن.
ئێران لە عێراقیش بەو ئاراستەیە کار دەکات، ئامانجەکەیشى هەر بە تەنها بۆ لێدان لە دۆزى کورد نییە، بەڵکو لە هەمانکاتدا لێدانە لە سوننە و تورکمانیش. بۆ ئەمەش پێویستى بەوەیە سەرەتا لە رێگەى درزخستنە نێو ماڵى ئەم پێکهاتانەوە دەستپێبکات، تا بە ئاسانى بتوانێت هێزى وابەستە بەخۆى لەناو ئەم پێکهاتانە دروستبکات. سەرەتاى ئەم سیاسەتەش لە ساڵانى رابردوو بەتایبەتى لە ناو سوننەکان لە رێگەى کڕینى وەلائى پەرلەمانتارەوە دەستیپێکرد، ئەوەى ناویان نابوون (سوننەى مالکى). لەناو تورکمانیش لە گۆڕینى هاوکێشەى هێزى نوێنەرایەتییانەوە دەستى خستووەتە نێو ماڵى تورکمانەکان، دەرکەوتەى ئەم کارکردنەش لە هەڵبژاردنى رابردوودا رەنگیدایەوە، کە پێشتر لە سێ نوێنەرى تورکمان لە کەرکوک، هەرسێکیان سوننەى تورکمان بوون. لە دوا هەڵبژاردنى ئەنجومەنى نوێنەرانى عێراقدا هاوکێشەکەى بە جۆرێک گۆڕی، دوو تورکمانى شیعە و یەک تورکمانى سونى نوێنەرایەتیی کەرکووک بکەن. لەپاڵ ئەم شەرعییەتدانە بە نوێنەرایەتى ئەم دوو پێکهاتەیە، خەریکى دروستکردنى هێزى چەکدارى تایبەت بەم پێکهاتانەیە لەژێر ناوى حەشدى شەعبى تورکمانى و حەشدى سونى.
بە حوکمى جوگرافیا و تێکەڵیى دیمۆگرافیاى ئەم دوو پێکهاتەیە لەگەڵ کورد، خواستەکەى ئێران ئاسانتر دێتە دى، ئەگەر کوردیش لە بەرامبەردا رێوشوێنى پێویست و پێشوەختەى بۆ نەگرێتەبەر. بۆیە دەبێت بە تێگەیشتن لەم مەترسییە و لێکەوتە خراپەکانى، کورد بەدواى چارەسەرى پێشوەختەدا بگەڕێت. ئەویش بەپلەى یەکەم پێویستە رێگایەک بدۆزێتەوە جۆرێک لە پابەندێتى دروستبکرێت کە هەموو ئەوانەى سەرقاڵى سیاسەتن، لە بازنەى ستراتیجى کورد لە عێراق دەرنەچن. دواتر بیر لەوە بکاتەوە لە ئێستاوە هاوپەیمانێتییەکى ستراتیجى لەگەڵ سوننە و تورکمان دروستبکات، تا رێگە لەوە بگرێت ئەم دوو پێکهاتەیە بکرێن بە ئامرازى دەستى شیعە لە ململانێ و هاوکێشەکاندا، تا دژ بە کورد بەکار نەبرێن.
پێویستە کورد ئەو تێگەیشتنە لاى سوننە و تورکمان دروستبکات کە هاوپەیمانێتییەکى لەم جۆرە بەهەمان ئەندازەى کورد لە بەرژەوەندى ئەوانیشە، چونکە لەوە زیاتر زاڵبوونى هەژمونى شیعە بەسەر عێراقدا پێش کورد زیانەکانى بۆ سوننە و تورکمانە. بە دروستکردنى هاوپەیمانێتییەکى سێقۆڵى جۆرێک لە هاوسەنگى دروست دەبێتەوە، بەڵام دەبێت ئەو راستییە لەبەرچاو بگیرێت لەم پرسەشدا کات زۆر گرنگە، ئەگەر لە ئێستادا ئەمە بکرێت دەتوانرێت بە کەڵکى هەرسێ پێکهاتە پەراوێزخراوەکە بکەوێت. بەڵام ئەگەر چەند ساڵێکى دیکە دۆخى عێراق وەک ئێستا بمێنێتەوە، بەدڵنیاییەوە ئەوکات هاوپەیمانی دروستکردن بە فریاى دەردى هیچ کامیان ناکەوێت.
لەبەر ئەوەى ئێران لە بیست ساڵى رابردوودا هەموو دەرگایەکى لەبەردەم ئاوەڵا بوو لەنێو ئەم پێکهاتانە کاربکات و لە ئاستى جیاجیادا خەڵکى وابەستە بەخۆى لەناویان دروستبکات، رەنگە هەروا ئاسانیش نەبێت بتواندرێت زەمینەى هاوپەیمانێتى لە نێوان کورد و سوننە و تورکمان بڕەخسێندرێت. بەپێچەوانەوە ئەگەرى دروستبوونى گرژى و ناکۆکیى و سەرهەڵدانى کێشە لە نێوان ئەم سێ چەوساوەیەى دەستى شیعە، ئەگەرێکى چاوەڕوانکراوتر و ئاسانترە وەک لە دروستکردنى هاوپەیمانێتى نێوانیان. بەڵام مەحاڵیش نییە، بەتایبەتى هەرێمى کوردستان پەیوەندییەکى فراوانترى هەیە و دەتواندرێت بە سود وەرگرتن لە وڵاتانى دیکەى جیهان و ناوچەکە کە کاریگەرییان لەسەر سوننە و تورکمان هەیە، زەمینەى جۆرێک لە رێککەوتن بۆ هاوپەیمانێتییەکى دورمەودا بڕەخسێندرێت.
بە هاتنە ئاراى هاوپەیمانێتییەکى لەم جۆرە، ئەگەر کۆتایى بە مەترسییەکانى سەر هەر سێ پێکهاتەکەش نەهێندرێت، تا ئەندازەیەک مەترسییەکانیان دووا دەخات. کە زۆرجار یاریکردن بەکات بووەتە هۆکارى دروستبوونى پێشهاتى چاوەڕواننەکراو. دور نییە دواخستنى مەترسییەکانیش بۆ ساڵانى داهاتوو، هاوکێشەکان پێچەوانە بکاتەوە.