هەولێر و سلێمانی لە رۆخی مەرگدا
لە شارە دێرینەكانی دنیادا، گۆشەیەك هەیە، بە یادگەی شار (City memory) دەناسرێ، كتومت وەكوو خۆیان، پارێزییان لێ دەكرێت. هەر شتێك بكەوێتە نێو خانەی یادگەی شارەوە، خۆ ئەگەر لا-دیوارێكیش بێت، بە ئامانجی پاراستن و مانەوەی، هەموو ئامرازەكان بەكار دەهێنرێن.
هەولێر و سلێمانی، لەو شارانەی دنیایەن كە خاوەنی یادگەی شارن. هەولێر جگە لە [قەڵات و منارە]كەی، خاوەنی گەڕەكە كەلەپوورییەكانی [خانەقا، تەعجیل، سەعدووناوە، عارەبان] و دەیان گرد و گۆڕستانی دێرینە. ئەگەر قەڵات هەزاران ساڵ تەمەنیەتی، ئەم شوێنانەی دیكەش، مێژوویان لە هەزار ساڵ نێزیك دەبێتەوە، چیڕۆكی شارستانیەكت بۆ دەگێڕنەوە. سلێمانی خاوەن گەڕەكە كەلتوورییەكانی وەك مەڵكەندی و قەزازەكان و ئەوانی ترە، نێزیكی سەت خانوو لەو خانووانەی كە لە دروستكراوی (گوڵ محەممەدی سنە)ن، دەكەونە نێو یادگەی شارەوە.
بەگوێرەی دوایین بەدووداچوون، بەشێكی قەڵات لەژێر هەڕەشەی داڕمانە. گەڕەكەكانی خانەقا، تەعجیل و عارەبان، دوای ئەوەی بە خەڵكیان چۆڵ كرد و ڕادەستی (UNESCO) كران، ماڵوێرانی ڕووی تێكردن و ڕووە و خاپوور بوون دەچن، كە دەیان دیزاینی زۆر جیاواز و تایبەتمەندی تەلارسازی و چەندان شوێنی دێرینی دینیی موسڵمان و یەهوودی و ئەوانی دیكەشیان تێدان. گەڕەكە كۆن و شوێنە دێرینەكانی سلێمانی، خاوەنی 106 خانوو و تەلاری كەلەپوورین، كەچی 17یان كران بە موڵكی گشتی و لەم حەڤدەیەش تەنیا چواریان نۆژەن كرانەوە.
سێ ساڵە هاوارمانە، تكایە گەڕەكە دێرینەكانی هەولێر و خانووە كەلەپوورییەكانی سلێمانی بپارێزن، كەچی نە بایە نە باران، كەس ئاوڕیان لێ ناداتەوە. دەستەڵات بە بەهانەی نەبوونی بودجە، پشتی تێكردوون، سەرمایەداری چاوچنۆكی كوردیش، بە مەبەستی ڕووخاندن و كردنیان بە گەراجی ئۆتۆمبێل و كۆگەی شتومەك و باڵاخانەی بازرگانی، دەیانكڕێتەوە.
ئەوەی بەرانبەر شوێنە كەلەپوورییەكانی هەولێر و سلێمانی دەكرێت، قەڵاچۆكردن، سڕینە و لەنێوبردنە. ئەو شارانەی خاوەن یادگەی شارن، بەو خەسڵەتە جیا دەكرێنەوە كە بێ گەڕانەوە بۆ كتێب و ڕیوایەتە مێژووییەكان، لەڕێی بەركەوتنی ڕاستەوخۆ و دیتن، مێژوو و كەلەپووری شارەكە دەزانیت، یەك دەلاقە و دەرگە، بۆ سەتان ساڵ لەمەوبەرت دەگەڕێننەوە. یەك كۆڵانی دێرین، چەندان حیكایەتی دێرینت بۆ دەگێڕنەوە.
ئیدی بە هۆی بێباكی و بێ ماریفەتیی حكوومەتی هەرێمی كوردستان و دەبەنگیی سەرمایەداران، هەولێر و سلێمانی لە ڕۆخی مەرگن و وەها بچێتە دووێ، یادگەی ئەم دوو شارە دەمرن و دوو شاری دیكە لەنێویان سەر قیت دەكەنەوە، دوو شاری نوێی بێ یادگە و یادەوەری!
نووسەر و تیۆلۆژیست میرسا ئەلیادە (Mircea Eliade)ی ئیتاڵیایی، بۆ ئەو بابەتەی لەمەڕ خۆمانەوە، لەبارەی یادگەی شارەوە دەنووسێت:
"موقەدەس دەشێت لە دار و دیوار، خۆی دیارخات و تەجەلای هەبێت، كە ئەمەیان بۆ مرۆڤی مۆدێرن، بۆی هەیە ماقووڵ نەبێت و دەرك بە ئەدگاری موقەدەسانە نەكات. دیدی قودسیانە بۆ دار و دیوار، پەیوەستی بە پیرۆزكردن و بانباڵایی خودی دار و بەردەكەوە نییە، هیچ كاتێك، دار و دیواری موقەدەس بەپێی سیفەتەكانیان، نەپەرستراون. ئەوێندەر، تەنیا گۆشەی دەركەوتن و تەجەلای چیرۆكی قودسیانە بوون. بۆ ئەو كەسەی ئەزموون و چیرۆكی وجوودی هەیە، سرووشت، بە تایبەتمەندیی قەداسەتی گەردای، ئەگەری تەجەلا و كەشفی هەیە، گەردوون بە گشتی، بۆی هەیە ببێتە تەجەلایەكی قودسییانە.
مرۆڤی مۆدێرن كە چیڕۆكی قودسیانەی لە دونیای خۆی داماڵیوە، بە سرووشتی حاڵ، بەبێ ویستی خۆیشی بێت، تووشی چیرۆكی قودسیانە دەبێتەوە. گۆشەی سرووشتیی (شوێنی لەدایكبوون) .. گۆشەی (یەكەم دیداری خۆشەویستی) .. شەقام و كۆڵان و گۆشەیەك لە یەكەم شاری دەرەوە كە لە گەنجیی سەردانی كردووە... هەموو ئەم شوێنانە، لە زەینی مرۆڤدا ـ جا سەر بە هەر نەریتێكی بیركردنەوە و ترادسیۆنێكی دینی و فەرهەنگێكی ئیدۆلۆژیی بێت ـ بە جۆرێك لە پیرۆزیی، دەچەقێنرێن. لێرەوە "سرووشت" ماڵە گەورەكەی گشت ئەم یادەوەری و یەكەمین بەركەوتنەكانە، بەمەش پیرۆزیی سرووشت هەموو ئادەمزاد قەرزدار دەكاتەوە و هەردەم چیرۆكی خۆیان بیردەخاتەوە" ..
دیدەكەی ئەلیادە بۆ ئەوە پەلكێشم دەكات، بیر لە عەوداڵی و مەراقی مرۆڤی نوێ بۆ یادگەی شار بكەمەوە. مۆدێرنێتێ چونكە دابڕان (قەتیعە)یەكی ڕیشەیی چێكرد، مرۆڤی ئەم سەردەمە، لەباری خەیاڵەوە، هەردەم تینووی قومە ئاوێكی یادەوەری و حیكایەتە كۆنەكانە. ئەوەی مایەی لەسەر وەستانە، مرۆڤی كورد ئەم حیكایەتەی لەبەردەستە كە ئەوانی تر بەدوویدا وێڵن، كەچی توڕی هەڵدەدات و نایخوێنێتەوە و بۆ ئەوانی دیكەی ناڵێتەوە!
ئەگەر تاكی ئێمە هۆشیاری هەبووایە، ئەم بابەتە لە سەتان بابەتی دیكەی پووچ لەپێشتر بوو تا هەڵای لەسەر درووست بكەن و بەردەم بارەگای لایەنە پێوەندیدارەكانی بۆ بگرن. ئەگەر خوێندەوارانی ئێمە زڕڕۆشنبیر نەبووان، ئێستە بەشێكی باشی نووسین و دەركەوتنەكانیان بۆ ئەم پرسە تەرخان دەكرد و بە بەهانەی [بواری من نییە] خۆیان كڕ نەدەكرد. ئەگەر زانكۆش زانكۆ بووایە لەو هەرێمە، هەنووكە زانكۆی سەڵاحەدین و سلێمانی، بۆ ئەم باسە، حەشریان بەرپا دەكرد و لە ئاستی نێودەوڵەتیدا بە هانای ئەو بابەتەوە دەهاتن. یادگەی شار هیی هەمووانە، هیی هەموو ئایین و مەزەبەكان، هیی خوێندەوار و نەخوێندەوار، سیاسی و سادە، هونەرمەند و نووسەر، ژن و پیاوە...
مردنی ئەو، مردنی هەمووانە. من ئەو باسەم بە سۆزەوە وەرنەگرتووە، نا، دەمەوێت رێكارێكی عەقڵانی لەگەڵ جێبەجێ بكرێت. ئەو شوێنانەی كەلەپوور نین و ڕێگرن لە بەرەوپێشەوەچوونی شار، هیچ جێی گلەیی نین بڕووخێنرێن، وەلێ ئەو شوێنانەی كە گشت لایەكی پێوەندیدار كۆكن لەسەر ئەوەی كەلەپوور و شوێنەوارن، تاوانێكی گەورە و هەڵسوكەوتێكی چەتەییانەیە، دەستی ڕماندنیان بۆ درێژ بكرێت.
هیچ گەلێكم نەدی، لە كورد خراپتر بێت لەبەرانبەر یادگەی شار و خاڵی بێت لە هۆشیاریی شوێنەوارپارێزی.
هەزار داخ و ئەفسووس!