تێگەیشتن لە ئاڵۆزییەكانی سووریا

 

رووداو و گۆڕانكارییەكانی سووریا بەخێرایی تێدەپەڕین، ئێستا نەخشە و تەرازووی هێز لەو وڵاتە پێیان ناوەتە قۆناخێكی نوێوە، سەرەتای ئەو قۆناخەش راگەیاندی ئاگربەستی حیزبوڵڵا و ئیسرائیل بوو. هێزەکانی دەستەی تەحریری شام بەخێرایی پێشڕەوی دەکەن و لە چەند رۆژێکی کەمدا دەستیان بەسەر حەلەب و حەمادا گرت و بەرەو حومس دەڕۆن. هەریەكە لە دەستەی تەحریری شام، بزوتنەوەی ئازادیخوازانی شام و بەرەی ئازادیخوازی نیشتیمانی و چەند گرووپێكی دیکەی چەكدار ژوورێكی ئۆپەراسیۆنیان بەناوی "بەڕێوەبەرایەتیی ئۆپەراسیۆنە سەربازییەكان" پێكهێناوە بۆ رێكخستنی هێرشەكانیان بۆ سەر ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی حكومەتی دیمەشق و لە هەندێك شوێنیش ناوچەكانی ژێر دەستی هێزەكانی سوریای دیموكرات (هەسەدە). 

 

رەوتی خێرای هێرشەكان و رەوتی خێراتری پاشەكشەی سوپای ئەسەد و هاوپەیمانەكانی لە حەلەب و گۆڕانكارییە مەیدانییە خێراكان، دەرخەری سرووشتی ئاڵۆزی ناسەقامگیرییەكانی 13 ساڵی رابردووی سووریان كە بوونەتە هۆكاری كوژرانی نزیكەی نیو ملیۆن كەس و ئاوارەبوونی نیوەی دانیشتووانی ئەو وڵاتە.

 

 

ئەوەی تائێستا روونە، پەرەسەندنە نوێیەكانی سووریا بۆ خۆئامادەكردنی وڵاتانی دراوسێی سووریایە، بە تایبەتی توركیا، بۆ هاتنەسەر دەسەڵاتی سەرۆكی نوێی ئەمریكا دۆناڵد ترەمپ. ئێستا توركیا وەكو یاریزانی سەرەكیی پەرەسەندنەكانی سووریا دەبیندرێت، بەڵام تاكەی كۆنترۆڵی بارودۆخەكە لە دەست توركیا دەمێنێتەوە و، تا چ ئاستێك توركیا دەتوانێت گۆڕانكارییەكانی سەر نەخشەی دابەشبوونی هێز لە سووریا بكاتە ئەمری واقع؟ وەڵامی ئەم پرسیارانە پەیوەستن بە كات و چۆنێتیی بەرەوپێشچوونی رووداوەكان. 

 

توركیا كە بە گڵۆپی سەوزی ئەمریكا توانیویەتی "پشتێنەی ئەمنی" لە بەشێكی رۆژئاوا دروست بكات و هێزەكانی هەسەدە لە عەفرین وەدەرنێت، ئێستا چاوی لە هەژموونی زیاترە لە سووریا. لە ماوەی چەند مانگی رابردوودا رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆككۆماری توركیا چەندین جار بە ئاشكرا داوای كۆبوونەوە و گفتوگۆی لە بەشار ئەسەد كرد، بەڵام ئەسەد سەرجەمیانی رەتكردەوە. ویستی ئەردۆ‌‌غان بۆ دانیشتن لەگەڵ ئەسەد، بەشێوەیەكی سەرەكی بریتییە لە كردنەوەی بەرەیەكی نوێی شەڕ لەلایەن بەشار ئەسەد و لێدانی هێزەكانی سووریای دیموكرات (هەسەدە) لەلایەن دیمەشقەوە و گەڕاندنەوەی نزیكەی سێ ملیۆن ئاوارەی سووری نیشتەجێی توركیا بۆ زێدی خۆیان.

 

لە بەرامبەردا، بەشار ئەسەد، بە ئابوورییەكی داتەپیو و سوپایەكی تێكشكاوەوە توانای هەڵگیرساندنی شەڕی نەبوو لەگەڵ هەسەدە كە فڕۆكەكانی هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی لە ئاسمانەوە پارێزگاری لێدەكەن، جگە لە دەیان هەزار چەكداری راهێنراو لەسەر زەمین كە یەكێك بوون لە كاریگەرترین هێزە زەمینییەكانی لەناوبردنی داعش لە سووریا. هەر بۆیە ئەسەد چەند ساڵێكە بێدەنگی نواندووە لە ئاست ئەمری واقعی نوێی وڵاتەكەی، بەڵام بەهۆی بوونی هەسەدەوە، كە توركیا بە درێژكراوەی پەكەكەیان دەبینێت، توركەكان ئەم واقعەی سووریا بە هەڕەشە بۆ سەر ئاسایشی نەتەوەییان دەبینن. 

 

 

سووریا كە بە دڵی زیندووی عەرەب ناسراوە، ماوەی زیاتر لە 10 ساڵ لە دەرەوەی ئاوازی عەرەبی چریكاندی. ئەمەش بووە هۆی دروستبوونی بۆشاییەكی گەورە كە ئێران پڕی كردەوە. چەند ساڵێكە وڵاتانی كۆمكاری عەرەبی لە هەوڵدان بۆ دەرهێنانی سووریا لە بازنەی كاریگەرییەكانی ئێران و گەڕاندنەوەی دیمەشق بۆ باوەش یان چوارچێوەی عەرەبی. ئەم هەوڵانەی وڵاتانی كۆمكاری عەرەبی و وڵاتانی كەنداو بەتایبەتی، لەگەڵ لە مەودای كورتدا، لەگەڵ بەرژەوەندییەكانی ئێستای ئیسرائیل یەكدەگرنەوە. ساڵانێكی دوور و درێژە بنەماڵەی ئەسەد قەدەری سووریایان تەسلیم بە ئێرانییەكان كردووە. لە بەرامبەر رێگریكردن لە كەوتنی دیمەشق لەسەر دەستی ئۆپۆزیسیۆنی چەكداری سووریا، ئێران و گرووپە نزیكەكانی، سووریا وەكو مەیدانێكی سەرەكیی فراوانكردنی نفوزی مەزهەبی و سیاسی و ئەمنی و ئابووری بەكاردەهێنن. ئەمەش هەڕەشەیەكی راستەوخۆیە بۆ سەر ئیسرائیل، بەتایبەت كە حیزبوڵڵا بەشێكی زۆری چەك و ئەندامەكانی لە رێگەی سووریاوە دەگوازێتەوە باشووری لوبنان بۆ هێرشكردنە سەر ئیسرائیل.  

 

دوای لەناوبردنی سەركردایەتیی سیاسی و سەربازیی حەماس لە غەززە و حیزبوڵڵا لە لوبنان، كە دوو لە بەهێزترین گرووپە چەكدارەكانی نزیك لە ئێرانن، هەلێكی زێڕین هاتە بەردەم توركیا بۆ بەهێزكردنی پێگەی خۆی لە سووریا كە زیاتر لە 900 كیلۆمەتر سنووری هاوبەشیان هەیە. سنوورێكی ئاڵۆز كە لە بەشی زۆری هەردوو دیویدا كورد نیشتەجێن. 

 

ئەگەرچی دوای دەستێوەردانی سەربازیی رووسیا لە ئاڵۆزییەكانی سووریا، لە ساڵی 2015 بەدواوە ئاراستەی ئاڵۆزییەكان لە بەرژەوەندیی دیمەشق و تاراندا شكانەوە، بەڵام پەرەسەندنەكانی ئەم جارەی سووریا بەرەو ئاقارێكی جیاواز دەڕۆن. 

 

لە سایەی بەرگریی سنوورداری رووسیا و گرووپەكانی سەر بە ئێران، ئەمجارە هێرشەكانی هەتەشە ئاسانتر و خێراتر بەرەو پێش دەچن. هەتەشە چووەتە ناو حەما بێ ئەوەی هیچ هێزێكی حەشدی شەعبی و بەرەی مقاوەمە لە عێراقەوە بپەڕنەەوە ناو سووریا بۆ بەرگریكردن لە دیمەشق. ئەوەی هەتەشە لە ئیدلب، حەلەب و حەما و سوپای نیشتمانیی سووریا لە باكووری سووریا و عەفرین بە تایبەتی دەیكەن، راستەوخۆ كارتەكانی گوشاری توركیا بۆ گفتوگۆكانی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست لەدوای هاتنە سەر دەسەڵاتی ترەمپ بەهێزتر دەكات. توركیا دەیەوێت بەشار ئەسەد، ئەگەر لە دەسەڵاتدا بمێنێت، ناچار بە دانوستاندن بكات و مەرجەكانی خۆی بەسەر دیمەشقدا بسەپێنێت. لە ئەگەری نەمانی دەسەڵاتی ئەسەدیش، توركیا ئامانجیەتی قسەی یەكلاكەرەوەی لە داڕشتنی سیناریۆكانی داهاتووی سووریادا هەبێت.

 

 

بۆ توركیا روون بووەتەوە كە گۆڕانكاری لە نەخشەی دابەشبوونی هێز لە ناوچەكانی رۆژهەڵاتی فورات كە بەدەست هەسەدەوەن، ئاسان نییە. بەتایبەتی دوای ئەوەی حكومەتی دیمەشق رەتی كردەوە بچێتە شەڕێكی راستەوخۆ لەگەڵ هەسەدە و ئەمریكا و هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی دژ بە داعش، دانپێدانانێكی نیمچە فەرمیان بە هەسەدە و بەڕێوەبەرایەتیی خۆسەر لە رۆژئاوادا ناوە. لە رۆژهەڵاتی فوراتدا، بەرژەوەندییەكانی توركیا لەگەڵ بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا و هاوپەیمانەكانیدا بەریەك دەكەون. 

 

بژاردەی دووەمی توركیا، ناوچەكانی رۆژئاوا و باشووری رۆژئاوای فورات و پارێزگای ستراتیجی حەلەبە، دووەم گەورەترین پارێزگای سووریا و یەكێك لە كۆنترین مۆڵگەكانی ژیانی مرۆڤ لەسەر زەوی. دوای كەوتنی خێرای حەلەب و حەما، ئێستا هەژموونی  توركیا گەیشتووەتە نێو قوڵایی سووریا.

 

ئێستا کە چەند كیلۆمەترێک هەتەشە و هاوپەیمانەكانی لە خاڵی گرێدانی شاڕێیەكانی باكوور و باشوور و رۆژهەڵات و رۆژئاوای سووریا جیا دەكاتەوە لە حومس. بە گەیشتن بە پارێزگای حومس، رێگەی وشكانیی نێوان دیمەشق و ناوچە عەلەوی نشینەكان لە پارێزگاكانی لازقیە و تەرتوس، بە تەواوی دەپچڕێت. لێرەیە كە بەرژەوەندییەكانی توركیا لەگەڵ بەرژەوەندییەكانی رووسیا و ئێران بەریەك دەكەون.

 

چەكدارانی هەتەشە لە ناوچەكانی چەقی هیلالی شیعیدان بۆ گەیشتن بە دەریای نێوەڕاست. گرتنی ئەم رێگە ستراتیجییە لە لایەن ئۆپۆزیسیۆنی سووریاوە دەبێتە یەكێك لە گەورەترین ئەو گورزانەی لە ماوەی دەیەی رابردوودا بەر ئێران كەوتوون. ئێرانییەكان، كە وەزیری دەرەوەیان رۆژی 6ـی كانوونی یەكەم لەگەڵ وەزیری دەرەوەی عێراق و سووریا لە بەغدا كۆدەبێتەوە، ترسیان تەنیا لە گیرانی رێگەی ئەلبوكەمال-تەدمور نییە، بەڵكو بە گرتنی حومس ترسی كەوتنی یەكجاریی رژێمی ئەسەدیان لێ نیشتووە. 

 

لە هەمان كاتدا بنكەی سەربازیی حەمیمی سەر بە رووسیا دەكەوێتە پارێزگای لازقیەوە. لەم شەڕەدا هەموو ئەگەرەكان كراوەن، بەڵام لە ئەگەری هەنگاونانی هەتەشە بەرەو لازقیە و تەرتوس، دوور نییە كوشتارێكی زۆر رووبدات لە حاڵەتی بەرگریكردنی فڕۆكە جەنگییەكانی رووسیا لەو ناوچانە. خۆ ئەگەر ئەوەش رووی نەدا و هەتەشە گەیشتە ئەو دوو پارێزگایە، دیسان ئەگەری روودانی كوشتاری گەورە لە ئارادایە بەهۆی بوونی عەلەوییەكان لەو ناوچانە، كە هەتەشە و هاوپەیمانەكانی بە "بێ باوەڕ"یان دەزانن. بۆ توركیا، هەردوو بژاردە خزمەت بە بەرژەوەندی و هەژموونی دەكەن لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاستدا، بەڵام نرخی هەردوو بژاردە، یەك لە یەكدی قورسترن. دوور نییە داواكارییەكانی ئەم دواییەی ئەردۆغان و دەوڵەت باخچەلی سەرۆكی پارتی نەتەوەپەرستی توركیا بۆ دەستپێكردنەوەی پرۆسەی ئاشتی لە توركیا، پەیوەندییەكی راستەوخۆی بەم ئاڵۆزییانەی سووریاوە هەبێت. بڕواكردن بەوەی هەتەشە بێ ئاگاداركردنەوەی پێشوەختەی ئەنقەرە دەستی بەم هێرشانە كردووە، ئاسان نییە، بۆیە زۆرێك لە چاودێران پێیان وایە ئەم هەڵمەتەی هەتەشە بە ئاگاداری ئەنقەرە دەستی پێكردووە. 

 

هەرچۆنێك بێت، توركیا دەیەوێت بە كەمترین زیان لەم گەمە قورسەدا بێتە دەرەوە، پرسی كوردیش یەكێكە لە كارتە كاریگەرەكانی دەست ئەنقەرە بۆ كەمكردنەوەی زیانەكانی بەرەوپێشچوونەكانی سووریا و بەهێزكردنی پێگەی خۆی لە ناوچەكەدا.

 

 

ئەگەر هەتەشە و هاوپەیمانەكانی نەتوانن لە ئەنجامی ئەم هەڵمەتە سەربازییەیاندا شاڕێگەكانی گواستنەوەی چەك و تەقەمەنی ببڕن لە عێراق و ئێرانەوە بەرەو بنكەكانی حیزبوڵڵا لە سووریا و لوبنان، دوور نییە ئیسرائیل بیانوو بۆ هێرشكردنە سەر دامەزراوە سەربازییەكانی سووریا و بنكەكانی گرووپەكانی نزیك لە ئێران لەو وڵاتەدا بدۆزێتەوە، بەتایبەتی حیزبوڵڵا.

 

سەرۆكوەزیرانی ئیسرائیل چەند جارێك هۆشداری داوەتە بەشار ئەسەد كە یاری بە ئاگر دەكات. مەبەست لەم دەستەواژەیە ئاسانكارییەكانی دیمەشقە بۆ پڕچەككردن و راهێنانی سەربازیی حزبوڵڵا و گرووپە چەكدارەكانی دیکەی ئێران لە سووریا. ئەگەرچی وەزیری دەرەوەی ئیسرائیلیش بە نووسراوی فەرمی هەڕەشەی هێرشكردنە سەر عێراقی گەیاندووەتە ئەنجوومەنی ئاسایشی نەتەوە یەكگرتووەكان، بەڵام پێدەچێت سەرەتا ئەم هەڵمەتە لە سووریاوە دەست پێبكات. 

 

خودی ئەم بارودۆخە تاقیكردنەوەیەكی گەورەبە بۆ حیزبوڵڵا و حەشدی شەعبی لە عێراق و هێزەكانی دیکەی نزیك لە ئێران. ئەمریكا و ئیسرائیل چاوەڕوانی جوڵە و هەڵوێستی ئەم لایەنانە دەبن بۆ دەستكردن بە هەنگاوەكانی داهاتوویان. لە ئەگەری ناردنی حەشدی شەعبی بۆ سووریا، بە ئەگەرێكی زۆرەوە فڕۆكەكانی ئەمریكا بۆردوومانیان دەكەن و نایەڵن لە ناوچەی ئەلبوكەمالی سەر سنوور زیاتر تێبپەڕن. دوودڵیی عێراقییەكان لە دەستێوەردانی سەربازی لە سووریا لە كاتێكدا حومس نزیكە لە كەوتن، ئەو راستییە دەسەلمێنێت. هەنگاوەكانی داهاتووی ئیسرائیلیش، كە بە نەفەسی براوەی شەڕی غەزە و لوبنان هەڵسوكەوت دەكات، پێناچێت هەنگاوی نەرم و دیپلۆماسی بن. راگرتنی هێزێكی باڵادەست كە تازە لە لەناوبردنی سەركردایەتیی دوو هێزی گەورەی وەك حەماس و حزبوڵڵای لوبنانی بووەتەوە، كارێكی ئەستەمە. ئەمە بە تایبەتی راست دەبێت ئەگەر گرووپەكانی سەر بە ئێران و حزبوڵڵا بڕیاریاندا ببنە بەشێك لە ململانێكانی سووریا بۆ گۆڕینی هاوكێشەكان لە بەرژەوەندیی ئێران. بەهەرحاڵ، شكستە یەك لەدوای یەكەكانی حیزبوڵڵا و هاوپەیمانەكانی لە سووریا، كاریگەریی راستەوخۆی لەسەر بەرەی لوبنانی دەبێت كە لەوێش حیزبوڵڵا هێشتا خوێنی لێ دەچۆڕێت. 

 

 

لە مەودای كورتدا، هێزەكانی هەسەدە و بەڕێوەبەرایەتیی رۆژئاوا تا رادەیەك سەلامەتن. ئەگەرچی هەتەشە هێزەكانی هەسەدەی لە گەڕەكە كوردنشینەكانی ناوشاری حەلەب، شێخ مەقسود و ئەشرەفیە گەمارۆداوە، بەڵام تائێستا شەڕ و كوشتار لەنێوانیان رووینەداوە. هەرچەندە ئەم ئاگربەستە رانەگەیێندراوەی نێوان هەتەشە و هەسەدە ئەستەمە بۆ ماوەیەكی درێژ بەردەوام بێت، بەڵام پێدەچێت هەردوولا نەیانەوێ بەرەی نوێی شەڕ لەم كاتەدا لەخۆیان بكەنەوە. ئێستا هەتەشە سەرنجی لەسەر ناوچەكانی قوڵایی ستراتیجی سووریایە، هەسەدەش خەریكی تووندوتۆڵكردنی سنوورەكانیەتی لە پارێزگای دێرەزور و ناوچەی منبج لە باكوور كە هاوسنووری عەفرینە. 

 

هەتەشە بەرەو حومس هەنگاو دەنێت و هەسەدەش ناوچەكانی مەعدان و رەسافەی لە چنگ هێزەكانی ئەسەد دەرهێناوە لە تەبقە. ئێستا هەسەدە هەنگاوی پێشوەختە دەنێت بۆ رێگریكردن لە جموجووڵی داعش، كە لە پارێزگای حومس چەند ناوچەیەكی لە چنگی ئەسەد دەرهێناوە. بەمجۆرە هەسەدە لە سنووری فورات پەڕیوەتەوە و لەو ناوچانە جێگیر بووە كە دانیشتووانەكەی خێڵە عەرەبییەكانن و پێشتر پاڵپشتیی داعشیان كردووە. هەتەشە و هەسەدە، كە دووژمنی یەكدین، لەبەردەم دووژمنێكی هاوبەشدا وەستاون كە گیرفانەكانی داعشە لە بیابانەكانی سووریا. ئەگەر هەردوولا رێكبكەون بۆ لێدانی داعش، رەنگە ئەمە ببێتە خاڵی وەرچەرخان لە مێژووی نوێی سووریا. بەپێچەوانەوە، هەسەدە و هەتەشە وەكو دوو هێزی كاریگەری سووریا بەرامبەر یەكدی دەمێننەوە. 

 

 

هەتەشە گەورەترین هێزی چەكداری ئۆپۆزیسیۆنی سووریایە و لە دەیان گرووپی تووندڕەوی سوننە مەزهەب پێكهاتووە، كە ئەبو محەممەد جۆلانی سەرۆكایەتییان دەكات. هەتەشە درێژكراوەی بەرەی نووسرەیە و تاوەکو ساڵی 2017 ئەم گرووپە پەیڕەوی بیر و باوەڕی قاعیدەی دەكرد و لەلایەن ئەمریكا و رووسیا و ئەوروپاوە خراوەتە لیستی تیرۆرەوە. بەڵام بۆ كەمكردنەوەی گوشاری سەربازی، گرووپەكە بە رووكەش جیابوونەوەیان لە قاعیدە راگەیاند و ناویان لە خۆیان نا دەستەی رزگاركردنی شام. ناوەندی دەسەڵاتی هەتەشە پێش دەستپێكردنی ئەم ئۆپەراسیۆنە بریتی بوو لە پارێزگای ئیدلب كە زۆربەی ناوچەكانی لەژێر هەژموونی خۆی و هاوپەیمانەكانیدایە. سوپای نیشتیمانی سووریا (پێشتر بە سوپای سووریای ئازاد ناسرابوو) ساڵی 2017 بە سەرپەرشتیی توركیا پێكهاتووە و چەتری كۆكەرەوەی دەیان گرووپی چەكداری تووندڕەوە و زیاتر لە ناوچەكانی عەفرین و باكووری سووریا دەسەڵاتدارن. مەرجەعی سیاسی و سەربازی ئەم بەرەیە ئەنقەرەیە. 

 

ئەگەرچی هەردوو بەرە لەلایەن توركیاوە پاڵپشتی دەكرێن، بەڵام هیچ سەركردەیەكی مەیدانی سیاسی، سەربازی یان ئایینی بوونی نییە كە سەركردایەتیی هەردوو رەوتەكە بكات و یەكیان بخات. جگە لەوەش، جیاوازی و ناكۆكییەكانی نێوانیان هەردوو بەرە بە شێوەیەك گەورەن، تەنیا یەك هەفتە دوای دەستپێكردنی ئاڵۆزییەكان سوپای نیشتمانیی سووریا بەیاننامەیەكی تووندی دژی هەتەشە بڵاوكردەوە و ئیدانەی كارە "دووژمنكارانە"كانی هەتەشەی كرد لە دژی چەكدارانی سوپای نیشتمانیی سووریا. لە ماوەی ساڵانی رابردووشدا شەڕی گەورە لەنێوان هەردوو بەرەدا روویداوە لەسەر دەسەڵات و خۆسەپاندن و كۆنترۆڵكردنی دەروازە سنوورییەكانی ناوچەكانی پارێزگای حەلەب و ئیدلب لەگەڵ ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی هەسەدە و حكومەتی دیمەشق. لەگەڵ فراوانبوونی ناوچەكانی ژێر كۆنترۆڵی هەردوو بەرەشدا، هیچ گەرەنتیەك نییە بۆ دووبارەنەبوونەوەی شەڕی نێوانیان، تەنانەت بە شێوەیەكی زۆر فراوانتر بە لەبەرچاوگرتنی دەستكەوتە گەورەكانی ئەم دواییەی هەردوو بەرە. لایەنی كەم، لەگەڵ كۆنترۆڵكردنی هەر ناوچەیەكی زیاتر، گریمانەی شەڕی ناوخۆیی لەنێوان گرووپەكانی هەتەشە و سوپای نیشتمانیی سووریا گەورەتر دەبن.