کورد و سوننە، هاوپەیمانێتیێکی پێویست لە ئێستادا
به پشتبه‌ستن به ئه‌زموونه سیاسی و سه‌ربازیه‌كانی كورد، نه‌ك ته‌نیا له باشوری كوردستان به‌ڵكو له پارچه‌كانی تریش، ده‌توانین بگه‌ین به ده‌ره‌نجامێك كه كورد ئه‌سته‌مه به ته‌نیا لە چوارچێوەی پرۆژەیێکی نه‌ته‌وه‌ییدا بتوانێت رووبه‌ڕووی هاوكێشه هه‌رێمی‌و نێوده‌وڵه‌تیه‌كان بێته‌وه، به تایبه‌ت رووبەڕووی ئه‌و چوارچێوه دەستوری و سیاسیەی یاسای نێودەوڵەتی كه له‌سه‌ر بنه‌مای ده‌وڵه‌تی نه‌ته‌وه‌یی (Westphalian model of statehood) داڕێژراوه له ناوچه‌كه‌دا. چونكه كۆمه‌ڵگای نێوده‌وڵه‌تی تا ئێستاش زیاتر پاڵپشتی له بیرۆكه‌ی سه‌قامگیری سیاسی (Political Stability) ده‌كات تا ده‌گاته مافه ئیتنی‌و ئایینیه‌كان یان دروستكردنی ده‌وڵه‌تی تازە له ناوچه‌كه‌دا. بە تایبەت دوای هێرشە تیرۆرستیەکانی ١١ سێپتەمبەر، بوونی دەوڵەتی لاواز و شکستخواردوو هەمیشە وەک سەرئێشە بۆ ئاسایشی نێودەوڵەتی دەبینرێت. چونکە لە راستیدا هیچ گەرەنتیێکی بەهێز نیە دڵنیایی بدات بە کۆمەلگای نێودەوڵەتی کە لەدایکبوونی دەوڵەتێکی کوردی لەو ژینگە هەرێمیە ناسەقامگیرە کێشەی زیاتر بەدوای خۆیدا ناهێنێت، بەتایبەتیش بۆ هێزە باڵاکانی وەک ئەمریکا و ئەوروپا. ئه‌وه‌ی دۆخی كوردی له‌وه‌ش ئاڵۆزتر كردووه ئه‌و لینكه نه‌ته‌وه‌ییه كه كورد له هه‌رچوار ده‌وڵه‌تی ئێران و توركیا و عیراق و سوریا به‌یه‌ك ده‌به‌ستێته‌وه، تا ئاستێک زۆرجار وه‌ك یەک پرسی نه‌ته‌وه‌یی سه‌یر ده‌كرێت، بە جۆرێک كه گۆڕانی دۆخی سیاسی له هه‌ریه‌كه‌یان كاریگه‌ری به‌سه‌ر ئه‌وی تریان داده‌بێت. ئه‌م تێگه‌یشتنه له هاوپه‌یمانێتی و هه‌ماهه‌نگی سیاسی هه‌میشه به‌شێك بووه له پێوه‌ندیه هه‌رێمیه‌كانی نێوان ئه‌و چوار وڵاته و زۆرجار له‌پشت ئه‌جێندا نێوده‌وڵه‌تیه‌كانیش ئاماده‌یی بە هێزی هه‌بووه، بۆ نموونە لە پەیماننامەی جەزائیر ساڵی ١٩٧٥، دواجاریش لە کاتی ئەنجامدانی ریفراندۆم لە سێپتەمبەری ٢٠١٧. ئەم فاکتەرە بەردەوام کاریگەری هەبووە بەسەر سیاسەتی وڵاتانی ناوچەکە، بەتایبەتیش تورکیاو ئێران.
یەکێک لەو تیۆرە سیاسیانەی دەتوانێت یارمەتیدەر بێت بۆ تێگەیشتن لەو دۆخە بریتیە لە تیۆری ئاسایشی هه‌رێمی ئاڵۆز ((Regional Security Complex ، بە جۆریک كە دۆخی كورد له هه‌ر به‌شێك له‌و وڵاتانه‌دا وه‌ك كێشه‌یێكی ئاسایشی نه‌ته‌وه‌ی سه‌یر ده‌كرێت بۆ سه‌ر پێكهاته‌ی سیستمی ده‌وڵه‌تی نه‌ته‌وه‌یی. ئه‌م هۆكاره به‌زۆری وایكردووه كه كورد نه‌توانێت به ته‌نیا و له چوارچێوه‌ی پرۆژه‌یێكی نه‌ته‌وه‌یی ململانێی به‌ده‌ستهێنانی مافه‌كانی بكات له ناوچەکەدا. ئه‌وه‌ی له 2003 ش روویدا بەمەبەستی رووخانی رژێمی به‌عس، راستە کە کورد بەشێک بوو لەو پرۆسەیە، به‌ڵام مه‌به‌ستی سه‌ره‌كی لە رووخانی رژێم بەعس هەڵوەشاندنەوەی ئه‌و چوارچێوه كلاسیكیه‌ی ده‌وڵه‌تی عیراق نه‌بوو، به‌ڵكو سه‌رله‌نوێ بونیاتنانه‌وه‌ی ده‌سەڵاتی سیاسی بوو له چوارچێوه‌ی هه‌مان ده‌وڵه‌ت. ئه‌م دۆخه بۆ كوردانی رۆژاڤاش هه‌ر دروسته، ئه‌وان به‌راورد به گروپه ئۆپۆزسێونیه‌كانی تر به‌هێزترین و سێکیولارترین و رێكخراوترین گروپی ئوپۆزسیۆن بوون له سوریا، كه‌چی پاش قوربانی و خه‌باتێكی زۆر، به‌شی ئه‌وه‌یان پێ ره‌وا نه‌بینراوە كه له چوارچێوه‌ی ده‌سه‌ڵاتێكی فیدرالیشدا هەبن، هه‌رچه‌نده په‌یه‌ده و دواتریش هێزه‌كانی سوریای دیموكرات زۆر هه‌وڵیاندا كه ئه‌و تێگەیشتنە ناسیونالیستیە بشكێن کە بەرامبەر بە پرسی کورد هەیە و دواتریش لە قالبێكی تازەی ئایدۆلۆژی پۆست نه‌ته‌وه‌ییه‌وه بێنه ناو ململانێ سیاسیه‌كان، کە خۆی لە پرۆژەی خۆسەری دیمۆکراسی (Democratic Autonomy) دەبینیەوە. چونكه ئه‌وان لە لایەک به‌ئاگابوون كه پرسی کورد وەک کێشەیێکی نه‌ته‌وه‌یی بواری ململانێكردنی له سوریادا سنووردارە، له لایێكی تریش سیاسه‌تی هه‌رێمی و نێوده‌وڵه‌تیش پشتگیری له‌و جۆرە بۆچوونه ناكه‌ن. كه‌چی لەگەل ئەوەشدا توركیا بە مەبەست هه‌ر به‌و جۆرە مامەڵەی لەگەڵ کرد و خستیە خانه‌ی نه‌ته‌وه‌گه‌ریی و جوداخوازی، دواتریش به‌ستنه‌وه‌ی به فاكته‌ری ئاسایشی توركیا كه خۆی له كێشه‌ی پارتی كرێكاراندا ده‌بینیه‌وه.
پرۆسه‌ی مامه‌ڵه‌كردنی وڵاتانی هه‌رێمی و كۆمه‌ڵگای نێوده‌وڵه‌تیش لە هه‌مبه‌ر پرسی ریفراندۆم دەكرێ هه‌ر له‌و چوراچێوه تیۆریه‌دا شرۆڤه بكرێت كه پێشتر ئاماژه‌ی پێدرا. واتا ریفراندۆم وه‌ك پرسێكی سیاسی ته‌واو پرۆژه‌یێك بوو له‌سه‌ر بنه‌مای نه‌ته‌وه‌یی، به ئامانجی جیابوونه‌وه‌ی كورد له‌و چوارچێوه سیاسی و ده‌ستوریه‌ی كه ناوی ده‌وڵه‌تی عیراقه، بەڵام نەک تەنیا دوو پێكهاته سه‌ره‌كیه‌كه‌ی عیراق (سوننه‌و شیعه) بەڵکو پێکهاتە بچوکەکانی تریش دژی بوون. بیرۆکەی سەرەکی ئەم بابەتە ئه‌وه‌یه كه دۆخی كورد لە ئێستای عیراقدا گەیشتۆتە ئاستێک کە کورد وه‌ك پێكهاته‌یێكی ئیتنی و نه‌ته‌وه‌یی چیتر ناتوانێت به ته‌نیا هیچ پرۆژه‌ییكی گه‌وره‌و ستراتیجی به‌سه‌ر ده‌وڵه‌تی عیراقدا بسه‌پێنیت ئه‌گه‌ر به هاوكاری یه‌كێك له دوو پێكهاته سه‌رەكیه‌كه‌ی تری ناو ده‌وڵه‌تی عیراق نه‌بێت، كه سوننه‌و شیعه‌ن. بۆیه كورد پێویسته بیر له رێگایێكی تر بكاته‌وه بۆ گه‌یشتن به ئامانجه‌كانی، ئەگینا بە تێپەربوونی کات هیچ کاریگەریێکی ئەوتۆی نامێنێت، مەگەر تەنیا لە کاتی پێکهێنانی حکومەتی عیراق پێویستیان بە کورد بێت.
له ٢٠٠٣ تادەگاتە ٢٠١٤ هەرچەندە كورد رۆلێکی گرنگی لە هێنانی (نوری ئەلمالیکی) بۆسەر تەختی دەسەڵات بینی، بەڵام لە بەرامبەردا جگە لە هەندێک پۆستی ناکاریگەر هیچی ئەوتۆی دەست نەکەوت، نە ماددەی ١٤٠ جێبەجی کرا و نە کێشەی نەوت و گاز و پێشمەرگەش یەکلاکرایەوە. کورد جگە لە دەسکەوتی بەشداریکردن لە نووسینەوەی دستووری عیراق کە توانرا بە هاوکاری ئەمریکیەکان و تەبایی هێزە کوردیەکان لەوکاتەدا بەشێکی زۆری مافەکانی لە دستوور جێگیر بکرێت. ئیتر لەمە بەدواوە باری سیاسی هێزە کوردیەکان گەیشتۆتە دۆخێکی وەستاو لە سیاسەتەکانی دەوڵەتی عیراق، بە جۆرێک جگە لە پڕکردنەوەی چەند پۆستێکی دەوڵەت ناتوانن هیچ دەسکەوتی چارەنوسساز بۆ هەرێمی کوردستان دەستەبەر بکەن.
لایەنی کوردی رێگایێکی درێژی هاوپەیمانی له‌گه‌ڵ شیعه‌كان تاقیكرده‌وه به‌ڵام له‌به‌ر بەهێزی پێگه‌ی دیمۆگرافی و سیاسی و شیعەکان، كورد هیچی وای ده‌ست نه‌كه‌وتووە له‌و هاوپەیمانێتیە، هۆکارەکەشی دەکرێت بۆ ئەوە بگەرێتەوە کە شیعەکان لەبەر هۆکار گەلی مێژوویی و جەوری رژێمی بەعس، لە ٢٠٠٣ بەولاوە بە هاوکاری هێزی هەرێمی بە جدی کاریان بۆ ئەوەکردووە کە ناسنامەی دەوڵەتی عیراقی دوای بەعس ناسنامه‌یێکی مەزهەبی و ئایدۆلۆژی بێت، ناسنامه‌یێك کە لەسەر بنەمای باڵاده‌ستی شیعە بەسەر دەوڵەت دابڕێژرێت. كورد ئەگەرچی لەو ١٥ ساڵەدا بەئاگا و بەبێ ئاگا لە هاوکاریکردنی شیعەکان بۆ چەسپاندنی ئەو ناسنامەیە رۆڵێکی گرنگی بینیووە، بەڵام لەبەرامبەردا نەیتوانیووە سوود لەو هاوپەیمانێتیە ببینێت، کورد هەرچەندە شەریکی شیعەکان بوو بەڵام هه‌میشه له‌ژێر سێبه‌ری شیعه دا ده‌بینرا، بگرە هه‌ندێك جاریش وه‌ك پارێزه‌رێك له حوكمی شیعه‌كان. ئینجا بۆ ئه‌وه‌ی كورد رزگار بێت لەو پاشکۆتی و چەقبەستنە سیاسیە و باشتر بتوانێت ئامانجه سیاسی و نه‌ته‌وه‌ییه‌كانی جێبه‌جێ بكات و ئه‌كته‌رێكی كاریگه‌رتر بێت له‌سه‌ر رووداوه سیاسیه‌كان، ئەوا پێویسته تا زووه له‌ژێر ئه‌و سێبه‌ره‌ی باڵادەستی شیعه‌كان بێتە ده‌ره‌وه‌و لەگەڵ سووننه‌كان هاوپەیمانێتیێکی ستراتیجی بونیات بنێت، له‌به‌ر ئه‌و چه‌ند خاڵانه‌ی خواره‌وه:
- سنوری جیۆگرافی كوردستان به تایبه‌تیش به‌شێكی هه‌ره زۆری ناوچه كێشه له‌سه‌ره‌كان له‌گه‌ڵ پێكهاته‌ی سوننه‌دایه نەک لەگەل شیعەکان، سوننه‌كان له‌و رووه‌وە ده‌توانن هاوكاری كورد بكه‌ن.
- هەر یەکە لە کوردو سوننه له ئێستادا ئه‌وه‌نده په‌رشوو بڵاوو لاوازن پێویستیان به هاوكاری یەکتر هه‌یه، کورد چیتر بەشێک نیە لەو شەڕاکەتەی کە لە ٢٠٠٣ دەوڵەتی عیراقی لەسەر بونیاد نرایەوە، سوننەکانیش خراونەتە دەرەوەی دامەزراوەی دەوڵەت و بەشێکیشیان خەریکە لە ناو قەوارە سیاسیە شیعیەکان دەتوێنەوە. كورد ده‌توانێت نه‌ك هه‌ر كۆیان بكاته‌وه به‌ڵكو سه‌ركردایه‌تیشیان بكات، بوونی به‌شێكی زۆری سه‌ركرده سیاسی و خێڵه‌كیه‌كانیشیان له هه‌رێمی كوردستان ده‌توانێت ئاسانكاری بۆ ئه‌و هەنگاوە بكات.
- سوننه‌كان نه‌یان شاردۆته‌وه كه ئه‌وان تامه‌زرۆی دروستكردنی هه‌رێمێكن به تایبه‌ت له دوای كاولكاریه‌كانی ده‌وڵه‌تی ئیسلامی، چه‌ند جارێك بیرۆكه‌ی ئه‌و هه‌رێمه‌یان پێشنیار كردووه، كورد ده‌توانێت هاوكارییان بێت له دروستكردنی هه‌رێمێكی وه‌هادا كه ده‌ره‌نجام له به‌رژه‌وه‌ندی كوردا ده‌شكێته‌وه.
- دروستبوونی هه‌رێمێكی تر له عیراق وا ده‌كات پاڵپشتی ده‌ستوری هه‌رێمی كوردستانیش به‌هێزتر بێت له به‌رامبه‌ر حكومه‌تی ناوه‌ند، له لایێكی تریش هه‌رێمی كوردستان چیتر وه‌ك تاكه هه‌رێمێكی سیاسی نامۆ نامێنێته‌وه، ئه‌مه جگه له‌وه‌ی درووستبونی هەرێمێکی تر، پرۆسەی بە هه‌رێمبوونی عیراق بۆ چه‌ند هه‌رێمێكی تریش ئاسان دەکات.
- له ئاستی ئیقلیمیشه‌وه داواكاریه‌كانی كورد چیتر ته‌نیا وه‌ك داواكاری نه‌ته‌وه‌یی و ئیتنی و ناوچه‌گه‌ری ده‌رناكه‌ون به‌ڵكو ده‌چنه قالبێكی تره‌وه، ئه‌و پاساوه‌ش له‌ده‌ست ئه‌و هێزانه ده‌رده‌هێنرێت كه كورد وه‌ك نه‌ته‌وه‌یێكی جوداخواز و دژه‌ده‌وڵه‌ت سه‌یر بكرێت.
- داواكاریه‌كانی كورد له چورچێوه‌ی عیراقدا شانبه‌شانی بوونی هه‌رێمێكی تری "هاوپه‌یمانی" سوننی ده‌كرێت هه‌م پاڵپشتی عه‌ره‌بی و هه‌میش پاڵپشتی ئه‌مریكا و توركیا به‌ده‌ست بهێنێت به تایبه‌ت له كه‌مكرنه‌وه‌ی هه‌ژموونی ئیران له ناوچه‌كه‌دا.
ئه‌م هاوپه‌یمانێتیه له‌گه‌ڵ سوننه واده‌كات كورد دووبارە بگه‌رێینیته‌وه بۆ شه‌ریكێكی به‌هێز له عیراقدا كه بتوانێت داكۆكی له مافه‌كانی بكات، چونكه له ٢٠١١ وە كورد چیتر وه‌ك ئه‌كته‌رێكی به‌هێز له عیراقدا روڵی نه‌ماوه، به تایبه‌ت نابێت ئه‌وه‌مان له‌بیر بچێت كه عیراقی دوای 2003 به‌رهه‌می شه‌راكه‌تی شیعه‌و كورد بوو بەڵام ئەو شەراکەتە دەمێکە نەماوەو یەک پێکهاتە باڵادەستە بەسەر دەوڵەت و بریاری سیاسی لە عیراقدا، به تایبه‌ت كه ئێستا هه‌ر یه‌كه له كوردو سوننه دوو كاراكته‌ری زۆر لاوازن و خه‌ریكه هیچ كاریگه‌رییان نامێنیت به‌سه‌ر جومگه سه‌ره‌كیه‌كانی ده‌وڵه‌تی عیراق. سوننه‌كان وه‌ك ئۆپوزسیۆنیش له‌سه‌رده‌می مالیکی و، ئیستاش به شێكی زۆریان دوورخراونه‌ته‌وه له كاری سیاسی‌و له ده‌رەوه‌ی عیراق دەژین. هاوپه‌یمانێتییەكی له‌و جۆره دوور نیه ببێته ئالته‌رناتیڤی ئه‌و هاوپه‌یمانێتیه ستراتیجیه‌ی نێوان كورد و شیعه كه له‌دوای 2003 پایه سه‌ره‌كیه‌كان ده‌وڵه‌تی نوێی عیراقی له‌سه‌ر بونیاتنرا.
ده‌ره‌نجامه‌كانی هاوپه‌یمانێتیێكی له‌و جۆره ده‌كرێت ببێته هۆی راستكردنه‌وه‌ی رێره‌وی سیاسی له عێراقی شیعه باڵاده‌ستدا كه ئێستا زۆر لاسه‌نگ بووه‌و ئه‌و خه‌سڵه‌تانه‌ی له‌ده‌ستداوه كه له 2003 عیراقی فیدرالی له‌سه‌ر بونیاتنرا لەسەر بنەمای دیموکراسی تەوافوقی Consociational Democracy)) و دابەشکردنی هێز لە نێوان هەر سێ پێکهاتە سەرەکیەکەدا. هەڵبەتە ئەم بۆچوونە هەرگیز بەمانای دژایەتی یان پەراوێزخستنی شیعەکان نایەت، چونکە هیچ هێزێکی دیمۆکراسی و هیچ هاوپەیمانێتیێکیش ناتوانێت ئەو پێکهاتە سەرەکیە پەراوێز بخات. ئەم پێشنیارە لە بنەرەتدا بۆ هێنانەکایەوەی جۆرێک لە هاوسەنگیە لە نێوان هەرسێ پێکهاتە سەرەکیەکان کە دەوڵەتی عیراقیان لە سەر بونیاتنراوە. چونکە لە راستیدا ئەم بونیادە تەوافقیە تا دێت هەر خەریکە لاواز دەبێت، لە لایەکی تریش پرۆسەی دیمۆکراسی زۆرینە نەیتوانیوە ببێتە ئالتەرناتیڤ بۆ دیمۆکراسی تەوافوقی، بۆیە لەم نێوەندەدا وەک ''تۆبی دۆج'' دەڵێت خەریکە رژێمێکی دەسەڵاتگەرایی نوێ (New Authoritarianism) لە عیراقدا سەرهەڵدەدات کە لەسەر قۆرخکردنی دەسەڵات و پەراوێز خستنی پێکهاتەکانی تر بونیاتنراوە. ئەم مۆدیلە لە سەردەمی حوکمی مالیکیدا گەیشتە لوتکە. لەوانەیە زیادەڕۆیی نەبێت گەر بڵێین هەر یەکە لە سەرهەڵدانی دەوڵەتی ئیسلامی لە ناوچە سونیەکان و دواتریش مکوربوونی کورد لەسەر ئەنجامدانی ریفراندۆم پێوەندی پتەویان بە سەرهەڵدانی ئەو دەسەڵاتگەراییە نوێیە و نەمانی ئەو شەراکاتە هەبوو کە لە دوای ٢٠٠٣ دەوڵەتی عیراقی لەسەر بونیاتنرا.
هەڵبەتە ئەمە بە مانای ئەوە نیە کە بوونی هەوپایمانیێتیەکی لەو جۆرە دەتوانێت بە ئاسانی بخرێتە بواری جێبەجێکردنەوە، چونکە هەر یەکە لە کورد و سوننە بەسەر چەند گروپێکی سیاسی دابەشبوونە، بێگومان نە کورد دەتوانێت هەموو سوننەکان یەکبخات و نە دەشتوانێت هەموو لایەنە کوردیەکانیش لەژێر یەک چەتردا کۆبکاتەوە. بەڵام ئەوەی کە گرنگە ئەوەیە ئێستا جۆرێک لە هەماهەنگی دروست بووە لە نێوان سوننەکان و خەریکی خۆ کۆکردنەوەن، لە مانگی ئابدا ''خەمیس ئەلخەنجەر'' کە پالپشتێکی باشی وڵاتانی کەنداویشی هەیە لە ژێر ناوی هاوپەیمانی جەمسەری نیشتمانی عیراقی سەردانی هەرێمی کوردستانی کرد. ئەمە هەنگاوێکە بەو ئاراستەیەی ئەم پرۆژەیە پێشنیاری کردووە. کوردیش، ئەگەرچی وەک سوننەکان پەرشو بڵاون، بەڵام هێزە گەورە و سەرەکیەکان کە نزیکەی چل کورسی پەرلەمانیان لە عیراقدا هەیە هەماهەنگن بۆ پێكهێنانی هاوپەیمانێتیێکی لەو جۆرە، ئەگەر بتوانرێت ناکۆکیە حزبیەکان تێپەرێنن دوور نیە لایەنی تریش بچنە پاڵیانەوە. مەبەست لەو چەند دێڕەی سەرەوە ئەوەبوو کە بڵێین سەرەڕای بوونی چەند ئاستەنگێک لەبەردەم ئەو پرۆژەیە بەڵام زەمینەیێکی لەباریش لە ئارادایە بۆ ئەم هاوپەیمانێتیە ستراتیجیە.
لەلایێکی تر بوونی هه‌رێمێكی تری شانبه‌شانی هه‌رێمی كوردستان، ئینجا هه‌ر ناوێكی هه‌بێت له رووی دستووریشه‌وه كێشه‌ی نیه‌و رێگاپێدراوه، به‌ڵام ئه‌مه به‌و واتایه نیه كه تووشی له‌مپه‌رو به‌ربه‌ره‌كانێ نابێته‌وه له‌لایه‌ن به‌شێك له سوننه‌كان كه ئێستا له ناو لیسته شیعیه‌كاندا كاری سیاسی ده‌كه‌ن. له لای كوردیش پرۆژه‌یەكی له‌و جۆره به حوكمی ئه‌وه‌ی دا‌مه‌زراوه‌یێكی نیشتمانی نیه سه‌رپه‌رشتی بكات دواجار هەردەبێت حیزبە دەسەڵاتدارەكان له‌خۆی بگرن. هه‌ر پرۆژه‌یێكی له‌م جۆره‌ش بێگومان له لایه‌ن پارته‌كانی تری ئۆپۆزیسیۆن ئەگەری ره‌تکردنەوەی هەیە، هه‌ڵبه‌ته نه‌ك له‌به‌ر باشی و خراپی پرۆژه‌كه و ئاینده‌ی سیاسی هه‌رێمی كوردستان به‌ڵكو له‌به‌ر ئه‌وه‌ی سیاسه‌ت‌و به‌رژه‌وه‌ندی نیشتمانی له هه‌رێمدا هه‌ر له چوارچێوه‌ی ململانێی حیزبی ده‌سورێته‌وه‌و چه‌ترێكی دامه‌زراوایی نیه هه‌مووان له‌سه‌ر پرۆژه‌یێكی هاوبەشی نیشتمانیدا كۆبكاته‌وە کە دیدگایێکی دوورمەودای هەبێت بۆ کاری سیاسی.
بۆ ئەم مەبەستە ئینستیتیوتی رۆژهەڵاتی ناوەراست بۆ توێژینەوە (مێری) لە چەندین توێژینەوەدا سەرنج و پێشنیاری پۆڵەسی بۆ بەدامەزراوەییکردن و دارشتنەوی پەیکەری حوکمڕانی لە هەرێمدا پێشكەش بە بریاردەران و داڕێژەرانی سیاسی هەرێم كردووە. تەنیا لە مانگی حوزیران و تەمووزدا دوو کۆنفرانسێ لە هەریەکە لە شاری دهۆک و هەولێر بەست، ئەویش بە بەشداری زۆرینەی دەستەبژێری کارگێری و سیاسی لە ژێر ناونیشانی "دەوڵەتسازی: نەخشەڕێگایەك بۆ سەروەركردنی یاسا و بەدامەزراوەییكردن لە هەرێمی كوردستان". ئەو كۆنفرانسانە تایبەت بوون بە دیراسەتكردنی گەشەی حوكمڕانی لە كوردستان، لەژێر رۆشنایی و هەڵسەنگاندنی مۆدێلی جیهانیی جیاواز كە بۆچوونی زیاتر لە 200 پسپۆڕی تێدا وەرگیرابوو لەنێو بڕیاردەر و داڕێژەرانی پۆڵەسی و ئەكادیمستانی هەرێم. بەدواداچوونی ئەم پرۆژەو پێشنیارانە دەتوانن هاوکاری زۆری حکومەت و دامەزراوە نیشتمانیەکانی هەرێمی کوردستان بکەن لە جێبەجێکردنی پرۆژەیێکی لەو شێوەیەدا.
د. زوبێر رەسول/ توێژەر لە ئینستیتیوتی رۆژهەڵاتی ناوەراست بۆ توێژینەوە
یەکێک لەو تیۆرە سیاسیانەی دەتوانێت یارمەتیدەر بێت بۆ تێگەیشتن لەو دۆخە بریتیە لە تیۆری ئاسایشی هه‌رێمی ئاڵۆز ((Regional Security Complex ، بە جۆریک كە دۆخی كورد له هه‌ر به‌شێك له‌و وڵاتانه‌دا وه‌ك كێشه‌یێكی ئاسایشی نه‌ته‌وه‌ی سه‌یر ده‌كرێت بۆ سه‌ر پێكهاته‌ی سیستمی ده‌وڵه‌تی نه‌ته‌وه‌یی. ئه‌م هۆكاره به‌زۆری وایكردووه كه كورد نه‌توانێت به ته‌نیا و له چوارچێوه‌ی پرۆژه‌یێكی نه‌ته‌وه‌یی ململانێی به‌ده‌ستهێنانی مافه‌كانی بكات له ناوچەکەدا. ئه‌وه‌ی له 2003 ش روویدا بەمەبەستی رووخانی رژێمی به‌عس، راستە کە کورد بەشێک بوو لەو پرۆسەیە، به‌ڵام مه‌به‌ستی سه‌ره‌كی لە رووخانی رژێم بەعس هەڵوەشاندنەوەی ئه‌و چوارچێوه كلاسیكیه‌ی ده‌وڵه‌تی عیراق نه‌بوو، به‌ڵكو سه‌رله‌نوێ بونیاتنانه‌وه‌ی ده‌سەڵاتی سیاسی بوو له چوارچێوه‌ی هه‌مان ده‌وڵه‌ت. ئه‌م دۆخه بۆ كوردانی رۆژاڤاش هه‌ر دروسته، ئه‌وان به‌راورد به گروپه ئۆپۆزسێونیه‌كانی تر به‌هێزترین و سێکیولارترین و رێكخراوترین گروپی ئوپۆزسیۆن بوون له سوریا، كه‌چی پاش قوربانی و خه‌باتێكی زۆر، به‌شی ئه‌وه‌یان پێ ره‌وا نه‌بینراوە كه له چوارچێوه‌ی ده‌سه‌ڵاتێكی فیدرالیشدا هەبن، هه‌رچه‌نده په‌یه‌ده و دواتریش هێزه‌كانی سوریای دیموكرات زۆر هه‌وڵیاندا كه ئه‌و تێگەیشتنە ناسیونالیستیە بشكێن کە بەرامبەر بە پرسی کورد هەیە و دواتریش لە قالبێكی تازەی ئایدۆلۆژی پۆست نه‌ته‌وه‌ییه‌وه بێنه ناو ململانێ سیاسیه‌كان، کە خۆی لە پرۆژەی خۆسەری دیمۆکراسی (Democratic Autonomy) دەبینیەوە. چونكه ئه‌وان لە لایەک به‌ئاگابوون كه پرسی کورد وەک کێشەیێکی نه‌ته‌وه‌یی بواری ململانێكردنی له سوریادا سنووردارە، له لایێكی تریش سیاسه‌تی هه‌رێمی و نێوده‌وڵه‌تیش پشتگیری له‌و جۆرە بۆچوونه ناكه‌ن. كه‌چی لەگەل ئەوەشدا توركیا بە مەبەست هه‌ر به‌و جۆرە مامەڵەی لەگەڵ کرد و خستیە خانه‌ی نه‌ته‌وه‌گه‌ریی و جوداخوازی، دواتریش به‌ستنه‌وه‌ی به فاكته‌ری ئاسایشی توركیا كه خۆی له كێشه‌ی پارتی كرێكاراندا ده‌بینیه‌وه.
پرۆسه‌ی مامه‌ڵه‌كردنی وڵاتانی هه‌رێمی و كۆمه‌ڵگای نێوده‌وڵه‌تیش لە هه‌مبه‌ر پرسی ریفراندۆم دەكرێ هه‌ر له‌و چوراچێوه تیۆریه‌دا شرۆڤه بكرێت كه پێشتر ئاماژه‌ی پێدرا. واتا ریفراندۆم وه‌ك پرسێكی سیاسی ته‌واو پرۆژه‌یێك بوو له‌سه‌ر بنه‌مای نه‌ته‌وه‌یی، به ئامانجی جیابوونه‌وه‌ی كورد له‌و چوارچێوه سیاسی و ده‌ستوریه‌ی كه ناوی ده‌وڵه‌تی عیراقه، بەڵام نەک تەنیا دوو پێكهاته سه‌ره‌كیه‌كه‌ی عیراق (سوننه‌و شیعه) بەڵکو پێکهاتە بچوکەکانی تریش دژی بوون. بیرۆکەی سەرەکی ئەم بابەتە ئه‌وه‌یه كه دۆخی كورد لە ئێستای عیراقدا گەیشتۆتە ئاستێک کە کورد وه‌ك پێكهاته‌یێكی ئیتنی و نه‌ته‌وه‌یی چیتر ناتوانێت به ته‌نیا هیچ پرۆژه‌ییكی گه‌وره‌و ستراتیجی به‌سه‌ر ده‌وڵه‌تی عیراقدا بسه‌پێنیت ئه‌گه‌ر به هاوكاری یه‌كێك له دوو پێكهاته سه‌رەكیه‌كه‌ی تری ناو ده‌وڵه‌تی عیراق نه‌بێت، كه سوننه‌و شیعه‌ن. بۆیه كورد پێویسته بیر له رێگایێكی تر بكاته‌وه بۆ گه‌یشتن به ئامانجه‌كانی، ئەگینا بە تێپەربوونی کات هیچ کاریگەریێکی ئەوتۆی نامێنێت، مەگەر تەنیا لە کاتی پێکهێنانی حکومەتی عیراق پێویستیان بە کورد بێت.
له ٢٠٠٣ تادەگاتە ٢٠١٤ هەرچەندە كورد رۆلێکی گرنگی لە هێنانی (نوری ئەلمالیکی) بۆسەر تەختی دەسەڵات بینی، بەڵام لە بەرامبەردا جگە لە هەندێک پۆستی ناکاریگەر هیچی ئەوتۆی دەست نەکەوت، نە ماددەی ١٤٠ جێبەجی کرا و نە کێشەی نەوت و گاز و پێشمەرگەش یەکلاکرایەوە. کورد جگە لە دەسکەوتی بەشداریکردن لە نووسینەوەی دستووری عیراق کە توانرا بە هاوکاری ئەمریکیەکان و تەبایی هێزە کوردیەکان لەوکاتەدا بەشێکی زۆری مافەکانی لە دستوور جێگیر بکرێت. ئیتر لەمە بەدواوە باری سیاسی هێزە کوردیەکان گەیشتۆتە دۆخێکی وەستاو لە سیاسەتەکانی دەوڵەتی عیراق، بە جۆرێک جگە لە پڕکردنەوەی چەند پۆستێکی دەوڵەت ناتوانن هیچ دەسکەوتی چارەنوسساز بۆ هەرێمی کوردستان دەستەبەر بکەن.
لایەنی کوردی رێگایێکی درێژی هاوپەیمانی له‌گه‌ڵ شیعه‌كان تاقیكرده‌وه به‌ڵام له‌به‌ر بەهێزی پێگه‌ی دیمۆگرافی و سیاسی و شیعەکان، كورد هیچی وای ده‌ست نه‌كه‌وتووە له‌و هاوپەیمانێتیە، هۆکارەکەشی دەکرێت بۆ ئەوە بگەرێتەوە کە شیعەکان لەبەر هۆکار گەلی مێژوویی و جەوری رژێمی بەعس، لە ٢٠٠٣ بەولاوە بە هاوکاری هێزی هەرێمی بە جدی کاریان بۆ ئەوەکردووە کە ناسنامەی دەوڵەتی عیراقی دوای بەعس ناسنامه‌یێکی مەزهەبی و ئایدۆلۆژی بێت، ناسنامه‌یێك کە لەسەر بنەمای باڵاده‌ستی شیعە بەسەر دەوڵەت دابڕێژرێت. كورد ئەگەرچی لەو ١٥ ساڵەدا بەئاگا و بەبێ ئاگا لە هاوکاریکردنی شیعەکان بۆ چەسپاندنی ئەو ناسنامەیە رۆڵێکی گرنگی بینیووە، بەڵام لەبەرامبەردا نەیتوانیووە سوود لەو هاوپەیمانێتیە ببینێت، کورد هەرچەندە شەریکی شیعەکان بوو بەڵام هه‌میشه له‌ژێر سێبه‌ری شیعه دا ده‌بینرا، بگرە هه‌ندێك جاریش وه‌ك پارێزه‌رێك له حوكمی شیعه‌كان. ئینجا بۆ ئه‌وه‌ی كورد رزگار بێت لەو پاشکۆتی و چەقبەستنە سیاسیە و باشتر بتوانێت ئامانجه سیاسی و نه‌ته‌وه‌ییه‌كانی جێبه‌جێ بكات و ئه‌كته‌رێكی كاریگه‌رتر بێت له‌سه‌ر رووداوه سیاسیه‌كان، ئەوا پێویسته تا زووه له‌ژێر ئه‌و سێبه‌ره‌ی باڵادەستی شیعه‌كان بێتە ده‌ره‌وه‌و لەگەڵ سووننه‌كان هاوپەیمانێتیێکی ستراتیجی بونیات بنێت، له‌به‌ر ئه‌و چه‌ند خاڵانه‌ی خواره‌وه:
- سنوری جیۆگرافی كوردستان به تایبه‌تیش به‌شێكی هه‌ره زۆری ناوچه كێشه له‌سه‌ره‌كان له‌گه‌ڵ پێكهاته‌ی سوننه‌دایه نەک لەگەل شیعەکان، سوننه‌كان له‌و رووه‌وە ده‌توانن هاوكاری كورد بكه‌ن.
- هەر یەکە لە کوردو سوننه له ئێستادا ئه‌وه‌نده په‌رشوو بڵاوو لاوازن پێویستیان به هاوكاری یەکتر هه‌یه، کورد چیتر بەشێک نیە لەو شەڕاکەتەی کە لە ٢٠٠٣ دەوڵەتی عیراقی لەسەر بونیاد نرایەوە، سوننەکانیش خراونەتە دەرەوەی دامەزراوەی دەوڵەت و بەشێکیشیان خەریکە لە ناو قەوارە سیاسیە شیعیەکان دەتوێنەوە. كورد ده‌توانێت نه‌ك هه‌ر كۆیان بكاته‌وه به‌ڵكو سه‌ركردایه‌تیشیان بكات، بوونی به‌شێكی زۆری سه‌ركرده سیاسی و خێڵه‌كیه‌كانیشیان له هه‌رێمی كوردستان ده‌توانێت ئاسانكاری بۆ ئه‌و هەنگاوە بكات.
- سوننه‌كان نه‌یان شاردۆته‌وه كه ئه‌وان تامه‌زرۆی دروستكردنی هه‌رێمێكن به تایبه‌ت له دوای كاولكاریه‌كانی ده‌وڵه‌تی ئیسلامی، چه‌ند جارێك بیرۆكه‌ی ئه‌و هه‌رێمه‌یان پێشنیار كردووه، كورد ده‌توانێت هاوكارییان بێت له دروستكردنی هه‌رێمێكی وه‌هادا كه ده‌ره‌نجام له به‌رژه‌وه‌ندی كوردا ده‌شكێته‌وه.
- دروستبوونی هه‌رێمێكی تر له عیراق وا ده‌كات پاڵپشتی ده‌ستوری هه‌رێمی كوردستانیش به‌هێزتر بێت له به‌رامبه‌ر حكومه‌تی ناوه‌ند، له لایێكی تریش هه‌رێمی كوردستان چیتر وه‌ك تاكه هه‌رێمێكی سیاسی نامۆ نامێنێته‌وه، ئه‌مه جگه له‌وه‌ی درووستبونی هەرێمێکی تر، پرۆسەی بە هه‌رێمبوونی عیراق بۆ چه‌ند هه‌رێمێكی تریش ئاسان دەکات.
- له ئاستی ئیقلیمیشه‌وه داواكاریه‌كانی كورد چیتر ته‌نیا وه‌ك داواكاری نه‌ته‌وه‌یی و ئیتنی و ناوچه‌گه‌ری ده‌رناكه‌ون به‌ڵكو ده‌چنه قالبێكی تره‌وه، ئه‌و پاساوه‌ش له‌ده‌ست ئه‌و هێزانه ده‌رده‌هێنرێت كه كورد وه‌ك نه‌ته‌وه‌یێكی جوداخواز و دژه‌ده‌وڵه‌ت سه‌یر بكرێت.
- داواكاریه‌كانی كورد له چورچێوه‌ی عیراقدا شانبه‌شانی بوونی هه‌رێمێكی تری "هاوپه‌یمانی" سوننی ده‌كرێت هه‌م پاڵپشتی عه‌ره‌بی و هه‌میش پاڵپشتی ئه‌مریكا و توركیا به‌ده‌ست بهێنێت به تایبه‌ت له كه‌مكرنه‌وه‌ی هه‌ژموونی ئیران له ناوچه‌كه‌دا.
ئه‌م هاوپه‌یمانێتیه له‌گه‌ڵ سوننه واده‌كات كورد دووبارە بگه‌رێینیته‌وه بۆ شه‌ریكێكی به‌هێز له عیراقدا كه بتوانێت داكۆكی له مافه‌كانی بكات، چونكه له ٢٠١١ وە كورد چیتر وه‌ك ئه‌كته‌رێكی به‌هێز له عیراقدا روڵی نه‌ماوه، به تایبه‌ت نابێت ئه‌وه‌مان له‌بیر بچێت كه عیراقی دوای 2003 به‌رهه‌می شه‌راكه‌تی شیعه‌و كورد بوو بەڵام ئەو شەراکەتە دەمێکە نەماوەو یەک پێکهاتە باڵادەستە بەسەر دەوڵەت و بریاری سیاسی لە عیراقدا، به تایبه‌ت كه ئێستا هه‌ر یه‌كه له كوردو سوننه دوو كاراكته‌ری زۆر لاوازن و خه‌ریكه هیچ كاریگه‌رییان نامێنیت به‌سه‌ر جومگه سه‌ره‌كیه‌كانی ده‌وڵه‌تی عیراق. سوننه‌كان وه‌ك ئۆپوزسیۆنیش له‌سه‌رده‌می مالیکی و، ئیستاش به شێكی زۆریان دوورخراونه‌ته‌وه له كاری سیاسی‌و له ده‌رەوه‌ی عیراق دەژین. هاوپه‌یمانێتییەكی له‌و جۆره دوور نیه ببێته ئالته‌رناتیڤی ئه‌و هاوپه‌یمانێتیه ستراتیجیه‌ی نێوان كورد و شیعه كه له‌دوای 2003 پایه سه‌ره‌كیه‌كان ده‌وڵه‌تی نوێی عیراقی له‌سه‌ر بونیاتنرا.
ده‌ره‌نجامه‌كانی هاوپه‌یمانێتیێكی له‌و جۆره ده‌كرێت ببێته هۆی راستكردنه‌وه‌ی رێره‌وی سیاسی له عێراقی شیعه باڵاده‌ستدا كه ئێستا زۆر لاسه‌نگ بووه‌و ئه‌و خه‌سڵه‌تانه‌ی له‌ده‌ستداوه كه له 2003 عیراقی فیدرالی له‌سه‌ر بونیاتنرا لەسەر بنەمای دیموکراسی تەوافوقی Consociational Democracy)) و دابەشکردنی هێز لە نێوان هەر سێ پێکهاتە سەرەکیەکەدا. هەڵبەتە ئەم بۆچوونە هەرگیز بەمانای دژایەتی یان پەراوێزخستنی شیعەکان نایەت، چونکە هیچ هێزێکی دیمۆکراسی و هیچ هاوپەیمانێتیێکیش ناتوانێت ئەو پێکهاتە سەرەکیە پەراوێز بخات. ئەم پێشنیارە لە بنەرەتدا بۆ هێنانەکایەوەی جۆرێک لە هاوسەنگیە لە نێوان هەرسێ پێکهاتە سەرەکیەکان کە دەوڵەتی عیراقیان لە سەر بونیاتنراوە. چونکە لە راستیدا ئەم بونیادە تەوافقیە تا دێت هەر خەریکە لاواز دەبێت، لە لایەکی تریش پرۆسەی دیمۆکراسی زۆرینە نەیتوانیوە ببێتە ئالتەرناتیڤ بۆ دیمۆکراسی تەوافوقی، بۆیە لەم نێوەندەدا وەک ''تۆبی دۆج'' دەڵێت خەریکە رژێمێکی دەسەڵاتگەرایی نوێ (New Authoritarianism) لە عیراقدا سەرهەڵدەدات کە لەسەر قۆرخکردنی دەسەڵات و پەراوێز خستنی پێکهاتەکانی تر بونیاتنراوە. ئەم مۆدیلە لە سەردەمی حوکمی مالیکیدا گەیشتە لوتکە. لەوانەیە زیادەڕۆیی نەبێت گەر بڵێین هەر یەکە لە سەرهەڵدانی دەوڵەتی ئیسلامی لە ناوچە سونیەکان و دواتریش مکوربوونی کورد لەسەر ئەنجامدانی ریفراندۆم پێوەندی پتەویان بە سەرهەڵدانی ئەو دەسەڵاتگەراییە نوێیە و نەمانی ئەو شەراکاتە هەبوو کە لە دوای ٢٠٠٣ دەوڵەتی عیراقی لەسەر بونیاتنرا.
هەڵبەتە ئەمە بە مانای ئەوە نیە کە بوونی هەوپایمانیێتیەکی لەو جۆرە دەتوانێت بە ئاسانی بخرێتە بواری جێبەجێکردنەوە، چونکە هەر یەکە لە کورد و سوننە بەسەر چەند گروپێکی سیاسی دابەشبوونە، بێگومان نە کورد دەتوانێت هەموو سوننەکان یەکبخات و نە دەشتوانێت هەموو لایەنە کوردیەکانیش لەژێر یەک چەتردا کۆبکاتەوە. بەڵام ئەوەی کە گرنگە ئەوەیە ئێستا جۆرێک لە هەماهەنگی دروست بووە لە نێوان سوننەکان و خەریکی خۆ کۆکردنەوەن، لە مانگی ئابدا ''خەمیس ئەلخەنجەر'' کە پالپشتێکی باشی وڵاتانی کەنداویشی هەیە لە ژێر ناوی هاوپەیمانی جەمسەری نیشتمانی عیراقی سەردانی هەرێمی کوردستانی کرد. ئەمە هەنگاوێکە بەو ئاراستەیەی ئەم پرۆژەیە پێشنیاری کردووە. کوردیش، ئەگەرچی وەک سوننەکان پەرشو بڵاون، بەڵام هێزە گەورە و سەرەکیەکان کە نزیکەی چل کورسی پەرلەمانیان لە عیراقدا هەیە هەماهەنگن بۆ پێكهێنانی هاوپەیمانێتیێکی لەو جۆرە، ئەگەر بتوانرێت ناکۆکیە حزبیەکان تێپەرێنن دوور نیە لایەنی تریش بچنە پاڵیانەوە. مەبەست لەو چەند دێڕەی سەرەوە ئەوەبوو کە بڵێین سەرەڕای بوونی چەند ئاستەنگێک لەبەردەم ئەو پرۆژەیە بەڵام زەمینەیێکی لەباریش لە ئارادایە بۆ ئەم هاوپەیمانێتیە ستراتیجیە.
لەلایێکی تر بوونی هه‌رێمێكی تری شانبه‌شانی هه‌رێمی كوردستان، ئینجا هه‌ر ناوێكی هه‌بێت له رووی دستووریشه‌وه كێشه‌ی نیه‌و رێگاپێدراوه، به‌ڵام ئه‌مه به‌و واتایه نیه كه تووشی له‌مپه‌رو به‌ربه‌ره‌كانێ نابێته‌وه له‌لایه‌ن به‌شێك له سوننه‌كان كه ئێستا له ناو لیسته شیعیه‌كاندا كاری سیاسی ده‌كه‌ن. له لای كوردیش پرۆژه‌یەكی له‌و جۆره به حوكمی ئه‌وه‌ی دا‌مه‌زراوه‌یێكی نیشتمانی نیه سه‌رپه‌رشتی بكات دواجار هەردەبێت حیزبە دەسەڵاتدارەكان له‌خۆی بگرن. هه‌ر پرۆژه‌یێكی له‌م جۆره‌ش بێگومان له لایه‌ن پارته‌كانی تری ئۆپۆزیسیۆن ئەگەری ره‌تکردنەوەی هەیە، هه‌ڵبه‌ته نه‌ك له‌به‌ر باشی و خراپی پرۆژه‌كه و ئاینده‌ی سیاسی هه‌رێمی كوردستان به‌ڵكو له‌به‌ر ئه‌وه‌ی سیاسه‌ت‌و به‌رژه‌وه‌ندی نیشتمانی له هه‌رێمدا هه‌ر له چوارچێوه‌ی ململانێی حیزبی ده‌سورێته‌وه‌و چه‌ترێكی دامه‌زراوایی نیه هه‌مووان له‌سه‌ر پرۆژه‌یێكی هاوبەشی نیشتمانیدا كۆبكاته‌وە کە دیدگایێکی دوورمەودای هەبێت بۆ کاری سیاسی.
بۆ ئەم مەبەستە ئینستیتیوتی رۆژهەڵاتی ناوەراست بۆ توێژینەوە (مێری) لە چەندین توێژینەوەدا سەرنج و پێشنیاری پۆڵەسی بۆ بەدامەزراوەییکردن و دارشتنەوی پەیکەری حوکمڕانی لە هەرێمدا پێشكەش بە بریاردەران و داڕێژەرانی سیاسی هەرێم كردووە. تەنیا لە مانگی حوزیران و تەمووزدا دوو کۆنفرانسێ لە هەریەکە لە شاری دهۆک و هەولێر بەست، ئەویش بە بەشداری زۆرینەی دەستەبژێری کارگێری و سیاسی لە ژێر ناونیشانی "دەوڵەتسازی: نەخشەڕێگایەك بۆ سەروەركردنی یاسا و بەدامەزراوەییكردن لە هەرێمی كوردستان". ئەو كۆنفرانسانە تایبەت بوون بە دیراسەتكردنی گەشەی حوكمڕانی لە كوردستان، لەژێر رۆشنایی و هەڵسەنگاندنی مۆدێلی جیهانیی جیاواز كە بۆچوونی زیاتر لە 200 پسپۆڕی تێدا وەرگیرابوو لەنێو بڕیاردەر و داڕێژەرانی پۆڵەسی و ئەكادیمستانی هەرێم. بەدواداچوونی ئەم پرۆژەو پێشنیارانە دەتوانن هاوکاری زۆری حکومەت و دامەزراوە نیشتمانیەکانی هەرێمی کوردستان بکەن لە جێبەجێکردنی پرۆژەیێکی لەو شێوەیەدا.
د. زوبێر رەسول/ توێژەر لە ئینستیتیوتی رۆژهەڵاتی ناوەراست بۆ توێژینەوە