دووڕیانێکی هەستیار؛ عێراق و هەرێمی کوردستان لەبەردەم هەمواری یاسای باری کەسیدا

 

وەک ژنێکی کورد کە رەگ و ریشەی بنەماڵەییم بە قووڵایی  خاکی کەرکوکدا رۆچووە، بە قووڵی بایەخ بە ئاسایش و سەقامگیری و خۆشگوزەرانی داهاتووی هەرێمی کوردستان و عێراق دەدەم. هەروەها وەک پەرلەمانتارێکی پێشوو، بە قووڵی گرنگی بە تۆکمەیی و هێزی پرۆسەی سیاسی دەدەم و ئاگاداری ئەو رۆڵە زیندووەم کە لە رەنگدانەوە و پاراستنی بەها کۆمەڵایەتییەکان و ناسنامەی کولتووریدا دەیگێڕێت، لە پاڵ داڕشتنی ماف و پاراستنی دادپەروەرانە بۆ سەرجەم هاووڵاتییان. هەمواری پێشنیازکراو بۆ یاسای باری کەسی مەترسییە بۆ سەر هەردوو کایەی سیاسی و کۆمەڵایەتی.

 

هەر لە سەرەتاوە هەموارە پێشنیازکراوەکە رووبەڕووی ناڕەزایی ناوخۆیی و نێودەوڵەتی بووەتەوە. نیگەرانیی جددی سەبارەت بە هەموارەکە هاتووەتە ئاراوە، ئەوەش بەهۆی کەمکردنەوە و پێشێلکردنی مافە دەستوورییەکانی ژنان و منداڵان و زیادبوونی تووندوتیژی و جیاکاری لە دژیان و لاوازکردنی سیستمی خێزان و قووڵکردنەوەی دابەشبوونی تایفەگەری و لاوازکردنی متمانە بە دەوڵەت و سازشکردن لەسەر سەربەخۆیی و بێلایەنی دامەزراوە گشتییەکان. ئەم نیگەرانییانە لەلایەن بەشێکی بەرفراوانی کۆمەڵگەی عێراقییەوە خراونەتەڕوو کە پێک دێن لە پەرلەمانتاران و کەسانی ئەکادیمی و زانایانی ئایینی و چالاکوانان و رێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی. مشتومڕەکان گەرم و بەردەوامن و لەم دواییانەدا گەیشتن بە لووتکە، ئەویش لەڕێگەی دروستبوونی هاوپەیمانییەکی بەرفراوان بۆ بایکۆتکردنی دانیشتنەکانی پەرلەمان و رێگریکردن لە گەیشتن بە رێژەی یاسایی (النصاب القانوني) بۆ خستنەڕووی هەموارەکە بۆ دەنگدان. بەرهەڵستیی بەرفراوان لە دژی ئەو هەموارە و بۆچوونە جەمسەرگیرەکان لە سەرانسەری کایەی سیاسیدا ئەو لێکدابڕانە قووڵەی دەرخستووەکە میللـەتەکەمان پێوەی دەناڵێنێت.

 

لەگەڵ ئەوەشدا، تائێستا ئەم گەشەسەندنە تەنیا بە ئاستێکی زۆر کەم لە پێڤاژۆی هەرێمی کوردستاندا خراونەتەڕوو کە خوێندنەوە و بەدواداچوون بۆ کاریگەرییەکانی لەسەر هەرێمی کوردستان بکات. رەنگە خۆمان فریوبدەین ئەگەر وا گریمانە بکەین لەبەرئەوەی ئەم بابەتە دەکەوێتە دەرەوەی دەسەڵاتەکانی حکومەتی فیدراڵی، بۆیە یاسای هەموارکراوی باری کەسی بەبێ پەسندکردنی فەرمی لەلایەن پەرلەمانی کوردستانەوە، هیچ کاریگەرییەکی لەسەر هەرێمی کوردستان نابێت و لە کاریگەرییە خراپەکانی بەدوور دەبین، بەڵام ئەمە دەرئەنجامێکی کورتبینانەیە، چونکە رەچاوی ئەو تۆڕە ئاڵۆزە ناکات کە حکومەتی فیدراڵی و هەرێمی کوردستان سیستمەکانیان پێکەوە تێیدا گرێدراون. گومان لەوەدا نییە کە کاریگەرییە یەک لە دوا یەکەکانی ئەم هەموارە لە سەرانسەری کوردستاندا پەلوپۆ دەهاوێت. 

 

هەمواری پێشنیازکراو بۆ یاسای باری کەسی رێگە بە عێراقییەکان دەدات کۆمەڵێک ئەحکامی کۆکراوە (المدونات) هەڵبژێرن کە لەلایەن پیاوانی ئایینی لە ئەنجوومەنی زانستی وەقفەکانی شیعە و سوننە ئامادەکراون لەبری ئەو ئەحکامە یەکخراوە یاساییانەی کە ئێستا لە بواری رێکخستنی بابەتی باری کەسیدا لەبەردەستدان. سەرەڕای شێواندنی دیدگەی دەوڵەتی مەدەنی سەبارەت بە ماف و پاراستنی یەکسان بۆ هەمووان و سازشکردن لەسەر سەربەخۆیی و بێلایەنی سیستمی یاسادانان و دادوەری لە عێراق و تێکدانی سەروەری یاسا کە هەموو ئەمانە بە درێژیی باس کراون، ئەگەر ئەم گۆڕانکارییە پەسند بکرێت، ناتەباییەکی قووڵ لە نێوان میکانیزمە بەردەستەکان بۆ رێکخستنی بابەتی باری کەسی لە عێراق و لە هەرێمی کوردستان دا دروست دەکات.

 

لەگەڵ رەچاوکردنی هەندێک حاڵەتی هەڵاوێردە (استثناء)ی کەم، ئێستا یاسای باری کەسیی ژمارە 188ی ساڵی 1959 لە عێراق و یاسای باری کەسیی بەرکار لە هەرێمی کوردستان، تا رادەیەکی زۆر پێکەوە گرێدراون. ئەمەش هۆکارێکی سەرەکی بووە لە کەمکردنەوەی ناکۆکی و ناتەبایی لە جێبەجێکردنی یاسا پەیوەندیدارەکانی دیکەی وەکو یاسای رەگەزنامەی عێراقی ژمارە 26ـی ساڵی 2006 و یاسای کارتی نیشتمانیی ژمارە 3ی ساڵی 2016 کە بەسەر هەموو هاووڵاتییانی عێراقدا جێبەجێ دەکرێت. هەرێمی کوردستان لە ئەو کاروبارانەی کە سیفەتی سەروەریی (السيادة)یان هەیە یاسا فیدراڵییەکان جێبەجێ دەکات، لەوانەش کاروبارەکانی تایبەت بە دەرکردنی بەڵگەنامەی مەدەنی و ناسنامە و تۆمارکردنی هاوسەرگیری و بنەچە. بوونی یەک رێبازی ستاندارد و یەکخراو لەسەر هەردوو ئاستی فیدراڵی و هەرێمی کوردستان دەستڕاگەیشتن و مامەڵەکردنی یەکسان لە سەرانسەری وڵاتدا پتەودەکات. بەڵام ئەگەر ئەم هەموارە پەسند بکرێت، ئەوا ئەو پارێزبەندییانە وەلادەنرێن و کۆمەڵێک چوارچێوەی جیاواز لە سەر ئاستی هەرێمی کوردستان و عێراق دروست دەبن. ئەمە دەبێتە هۆی دەرکەوتنی رێکاری جیاواز کە جێبەجێکردنی یاساکان ئاڵۆز دەکات و لەوانەیە ببێتە هۆی ئەوەی لە چوارچێوەیەکی دیاریکراودا تاکەکان بەدوای ئەو رێسایانەدا بگەڕێن کە لە بەرژەوەندییاندایە یان مەمەڵەی نەرمتری تێدایە بۆیان. هەروەها ئەوە رێگری لە توانای حکومەتی هەرێمی کوردستان دەکات بۆ چارەسەرکردنی بابەتەکانی باری کەسی بەپێی یاسا کارپێکراوەکانی خۆی.

 

ناتەبایی نێوان ئەو دوو چوارچێوەیە بە شێوەیەکی تایبەت لە ناوچە جێناکۆکەکانی وەک کەرکووکی زێدی من دەردەکەوێت، کە بە درێژایی مێژوو کایەکانی حوکمڕانی تێیدا لە ململانێیەکی گەرم و بەردەوامدان. رەنگە خەڵک لەو ناوچانەدا کێشە یاساییەکانی باری کەسیی وەکو هاوسەرگیری و جیابونەوە بهێننە بەردەم دادگا و دامودەزگاکان لە هەرێمی کوردستان یان عێراق کە لە کاتی بوونی دوو یاسای باری کەسی جیاوازدا کۆسپ دەخاتە بەردەم بوونی یەک رێبازی ستاندارد بۆ بەڕێوەبردنی ئەو پرسانە. سەرەڕای ئەوەش، بە لەبەرچاوگرتنی ژمارەی زۆری هاووڵاتییانی کورد لە ناوچە جێناکۆکەکاندا، کە وابەستەیی و پەیوەندییەکی بەرچاویان لەگەڵ دانیشتووانی هەرێمی کوردستاندا هەیە، ئەو تێگەیشتنە نوێیانەی کە لە چوارچێوەی هەموارکردنەوەی یاسا فیدراڵییەکەوە دێنە ئاراوە، دەشێت بە تێپەڕبوونی کات بچنە ناو داب و نەریتە ناوخۆییەکان و، لە کۆتاییدا، پەلبهاوێن بۆ ناو یاساکانی هەرێمی کوردستان. دەبێت ئەمەشمان لەبەر چاو بێت کە ژمارەیەکی زۆر لە خێزانە عێراقییەکان لە کوردستان دەژین و سەرئەنجام بەرکەوتنیان لەگەڵ چوارچێوە فیدراڵییە نوێیەکە دا دەبێت.

 

لەوەش لەپێشتر، ئەگەر هەموارە پێشنیازکراوەکە بە جۆرێک مامەڵەی لەگەڵ بکرێت کە لەگەڵ پرەنسیپەکانی دەستووری عێراق هاوتەریب و پەسند بکرێت، ئەوا لەوانەیە دەستووریبوونی یاسای باری کەسیی بەرکار لە هەرێمی کوردستان دا بکەوێتە ژێر پرسیارەوە. رەنگە ئەمەش ببێتە هۆی تۆمارکردنی سکاڵا لەسەر هەرێمی کوردستان لە دادگەی باڵای ئیتیحادی بە پاساوی پابەندنەبوون بەو ئەحکامە دەستوورییانەی کە لە مادەی 41 دا هاتوون سەبارەت بە ئازادیی عێراقییەکان لە کاروباری باری کەسیاندا. ئەمە دەبێتە مایەی زێدەبوونی گوشارەکان لەسەر پەرلەمانی کوردستان بۆ ئەوەی زیاتر چوارچێوەی خۆی لەگەڵ یاسای فیدراڵیدا هاوتەریب بکات و سازش لەسەر دەسەڵاتی یاسادانانی خۆی بکات لەمەڕ ئەو بابەتانەی کە دەکەونە دەرەوەی دەسەڵاتەکانی حکومەتی فیدراڵی.

 

بە لە بەرچاو گرتنی ئەو راستییەی کە لە ماوەی پێشوودا هەندێک ماددە و بڕگەی یاسای باری کەسیی بەرکار لە هەرێمی کوردستان لە نێویاندا ئەحکامەکانی تایبەت بە مافەکانی ژنان و منداڵان و سنووردارکردنی فرەژنی کەوتە بەر هێرشی تانە لێدان لەسەر بنەمای ناتەبایی لەگەڵ دەستووری عێراق، ئەم هەموارەی عێراق دەرفەت دەڕەخسێنێت بۆ گرووپەکانی بەرژەوەندیی بۆ دووبارە تانەدان لە یاساکانی هەرێمی کوردستان بە مەبەستی لەناوبردنی بەها کۆمەڵایەتییە گرنگەکان کە بۆ کۆمەڵگە لاوازەکان داڕێژراون. ئەم لێکەوتەیە زیانێکی بێئەندازەی دەبێت. ئەوەی کە هەرێمی کوردستانی لە ڕووی مێژووییەوە لە ناوچەکە جیاکردووەتەوە و پشتیوانی و هاوبەشیی و وەبەرهێنانی لە سەرانسەری جیهانەوە بۆ راکێشاوە، سەرکردایەتی و تۆماری بەرفراوانی کوردستانە لە بواری مافەکانی ژنان و، هەر پێشێلکارییەکی ئەم مافانە، رەنگە ببێتە وەرچەرخانێکی قووڵ لەو رێڕەوەی کە لەسەر ئاستی جیهاندا بە نموونەیی و گشتگیر ناسێنراوە و سازش بێت لەسەر متمانە و پێگەی ئێمە لەناو کۆمەڵگەی نێودەوڵەتیدا.

 

زۆر گرنگە کە لایەنە پەیوەندیدارەکان لە سەرانسەری هەرێمی کوردستان، هەنگاوی خێرا و هاوئاهەنگ و بەکۆمەڵ بگرنەبەر بۆ رێگریکردن لە پێشڤەچوونی هەموارە پێشنیازکراوەکە. مەترسییەکان نەک تەنیا بۆ عێراق، بەڵکو بۆ دەسەڵات و متمانە و سەقامگیری هەرێمی کوردستان و پاراستنی تەواوی دانیشتووانەکەی زۆر گەورەن. ئێستا کاتی ئەوەیە بە یەک دەنگ رووبەڕووی ئەم پێشهاتە ببینەوە.