لەگەڵ رەنج - بەرنامەیەکی تایبەتی رووداو لەبارەی چیرۆکەکانی ئەنفال و نوگرەسەلمان
بەرنامەی لەگەڵ رەنج لەبارەی ئەنفالکراوان بوو، رەنج سەنگاوی لەگەڵ چەندین کەسایەتیی دیاری کورد لە نووسەر و هونەرمەند و مامۆستایانی زانکۆ و ئەکادیمی و هەروەها دەیان کەسوکاری ئەنفالکراو، لە زۆربەی شارەکانی کوردستان بەرەو نوگرەسەلمان لە بیابانی عەرعەر لە پارێزگای سەماوە بەڕێکەوتن و بەماوەی زیاتر لە 15 کاژێر تاوەکو گەیشتن، ئەو نوگرەسەلمانەی بە دەیان هەزار ژن و پیاوی گەنج و پیر و هەروەها منداڵی تێدا زیندانی کراون ودواتر زیندەبەچاڵکران.
لەوێ کەس وکاری ئەنفالکراوان بە چاوی خۆیان هۆڵ و ژوورە تاریکەکانی قەڵای نوگرەسەلمانیان بینی و بە چاوی پر فرمێسک باسی ئازاری لەدەستدانی ئازیزانیان کرد.
ئاوی تاڵ و سەموونی رەق
"لە رۆژی جەژنی رەمەزاندا چاوەڕێی خواردنێكی خۆشبووین، كەچی پاقلەی نەكوڵاویان بۆ هێناین". ژنە شایەتحاڵێكی نوگرەسەلمان واهای گووت
ژنە شایەتحاڵێكی دیكە دەڵێت "چوار خوشكین لەم قەڵای نوگرەسەلماندا برایەكەمان لێرە لەباوەشماندا لە برساندا مرد15رۆژ بۆی گریاین، قوربانی زۆرمان دیوە بەڵام هەمووی بە قوربانی خاك و خۆڵی كوردستان بێت". یەكێكی دیكە دەڵێت "لەم نوگرەسەلمانەدا رۆژانە ئاوی تاڵ و سەموونی رەقمان دەخوارد". شایەتحاڵێكی دیكە گوتی "ئەگەر یەكگرتوو بین ئەو رۆژانە نابینینەوە، ئەگەر وەك ئێستاش پەرتەوازەبین دێتەوە رێگەمان".
تاقانەیەكی ئەنفالیش دەڵێت "ئەنفال لە فرە خاوەنیدا بێ خاوەنە".
هەر بەپێی قسەی كەسوكاری ئەنفالكراوێك لەو بیابانەدا هەندێجار كە بیر ئیش دەكات ئێسكی مرۆڤ لەگەڵ خۆی دەهێنێ "لەم بیابانەدا بیر هەیە چوار ئینج ئاوی لێبێتە دەرەوە لەگەڵ خۆیدا ئێسكی مرۆڤ دەهێنێت". یەكێكی دیكە دەڵێت "لێرە 15 تەرمی كەس‌وكارمان سەگ دەیخوارد". هەموو ئەو شایەتحاڵ و كەسوكاری قوربانیانە لە نوگرەسەلمان بۆ بەرنامەی لەگەڵ رەنج قسەیان كرد.
57 وڵاتی ئیسلامی لەسەر ئەنفال هیچیان نییە
فارووق رەفیق نووسەر‌و لێكۆڵینڤان وەك یەكێكە لەو كەسانەی بۆ بەشداری لە بەرنامەكە هاتبووە نوگرەسەلمان رەخنەی لە وڵاتانی ئیسلامی هەیە بەوەی قسەیەكیان لەسەر ئەنفالی كورد نەكردوە گوتی "57 وڵاتی ئیسلامی هەیە یەك دێڕیان لەسەر ئەنفال نییە". بەبڕوای ئەو نووسەرە ئەنفال كۆتایی نەهاتووە و بەردەوام وەك ئەگەرێكی كراوە لەبەردەم كورد بوونی هەیە "ئەنفالی نۆیەم ئەنفالی كوردانی ئێزدی بوو".
فارووق رەفیق جەخت لەوە دەكاتەوە لە عێراقدا میللەتی سەردەست ئەنفالی كردووە نەك بەتەنیا بەعس ئەو دەشڵێت "لە عێراق رۆشنبیرێك شك نابەم تێگەیشتنی هەبێت لەبارەی دۆزی كوردەوە". فارووق رەفیق باس لەوەش دەكات بۆ ئەو ئەنفال هەر 14ی نیسان نییە بەڵكو هەموو رۆژێكە
"ئێمە فێڵمان لە یادەوەریی خۆمان كردووە ئێستاش لەنێو ئەنفالداین".
ئەو رۆشنبیرەی كورد جەخت لەوە دەكاتەوە دوای ئەو گەشتەی رووداو بۆ نوگرەسەلمان "پێویستە بە جۆرێكی دیكە ئەنفال ببینین، چونكە لە عێراقدا شێلگیرییەكی زۆر هەیە بۆ توواندنەوەی كورد".
"نوگرەسەلمان هۆڵۆكۆستی ئێمەیە"
فارووق رەفیق ئەوەش دەخاتەڕوو ئەویش وەك تاكێكی كوردی بەرامبەر ئەنفال هەست بەكەمی دەكات، چونكە یەكەمجاریەتی سەردانی نوگرەسەلمان دەكات "هەست بەشەرم دەكەم كە یەكەمجارەمە دێمە نوگرەسەلمان".
فارووق رەفیق باس لەوەش دەكات، دەبێت زۆر لەوەی ئێستا گرنگی زیاتر بە پرسی ئەنفال بدرێت چونكە "نوگرەسەلمان هۆڵۆكۆستی ئێمەیە". ئەو رەخنە لە رۆشنبیرانی عەرەبیش دەگرێت بەوەی بەرامبەر ئەو پرسە بێدەنگ بوون
"لە سێ رۆشنبیری عەرەب زیاتر هیچ كەسیان شكنابەم هەست بە ئازارەكانی ئێمە بكات". فارووق رەفیق جەخت لەوە دەكاتەوە "ئەو هێزەی ئەنفالی دروستكرد دووبارە هاتووەتەوە تاوەكو هەمان كار بكاتەوە، لە عێراق كۆمەڵێك هێز هاتوون بە تۆپزی دەستیان بەسەر دەسەڵاتدا گرتووە بەبڕوای من لە عێراق شتێك نییە بەناوی دەوڵەت". فارووق رەفیق ئەوەش دەڵێت كە ئێمە وەكو كورد جینۆساید كراوین "لەبەر ئەوەی كوردین ئێمە جینۆساید كراوین".
"سەتەی بیستویەك سەتەی هەستانەوەی كورد دەبێت"
ئەبوبەكر كاروانی كە وەك سیاسەتڤانێك لەبەرنامەكەدا بەشداربوو، لەو رێگا دوور‌ودرێژەی نوگرەسەلمانی دەڕوانی دەیگووت "ئەم رێگەیە دەمانباتەوە بۆ شوێنێك كە ئێمە تێیدا بابەت بووین بۆ مردن". كاروانی باس لەوەش دەكات سەرەڕای ئەو هەموو نەهامەتیەی بەسەر كوردا هاتووە مانەوەی كورد گرنگی خۆی هەیە ئەو گوتی "كورد لە دوای لۆزان و ئەنفال و كیمیاباران هەر مایەوە بە كرداری ئەنفال ئەوان ویستیان ئێمە لە عێراقدا كۆتایی پێبهێنن، بەڵام بۆیان نەچووەسەر، هەر بۆیە لەو بڕوایەدام سەتەی بیستویەك سەتەی هەستانەوەی كورد دەبێت". هەر لەنێو ئەو پاسەی رووداو كە بەروو نوگرەسەلمان دەڕۆیشت ئەبوبەكر كاروانی چەند پارچە شعرێكی دەخوێندەوە "بۆ ئەوەی لە رووی رۆحییەوە نەخنكێت ناچارین هەندێجار پەنا بەرینە بەر شعر‌و ئەدەب".
بەم جۆرە تاوانی ئەنفال بچووك دەكرێتەوە
د. شێركۆ كرمانج، كە وەك نووسەر و ئەكادیمیەك لەبەرنامەكەدا بەشداربوو. لەوبڕوایەدابوو بەستنەوەی تاوانی ئەنفال تەنیا بە بەعسەوە بچووكردنەوەی تاوانەكەیە، چونكە ئەو لەو بڕوایەدایە دەبێت ئەنفال بە دەوڵەتی عێراقی ببسترێتەوە نەك بەتەنیا حیزبێكی وەك بەعس. د.شێركۆ كرمانج جەخت لەوە دەكاتەوە "تاوەكو لەم عێراقەدا بژین ئەگەرەكانی ئەنفالكردنمان هەمیشە هەیە". لەلای ئەو نووسەر و ئەكادیمییە ئەنفال و تەعریب دووانەیەكن نابێت لە یەكتر جیابكرێنەوە ئەو داواكاریشە لە حكومەتی هەرێمی كوردستان زەوییەكانی نزیك قەڵای نوگرەسەلمان بكڕێتەوە بۆ ئەوەی جووتیارانی ناوچەكە ناچار نەبن زەویەكان بكێڵن و شوێنەواری گۆڕە بەكۆمەڵەكان بشێوێنن ئەو گوتی "كڕینی پارچە زەوییەك لێرە بۆ حكومەتی هەرێمی كوردستان دەبێت چی تێبچێت؟".
"هیچ رووفاتێكی ئەنفالكراوانی بادینان نەگەڕێنراونەتەوە"
عەلی بەندی، لێكۆڵینڤان لە بواری ئەنفال و جینۆساید هاورێیەكی ئەم گەشتەی رووداو بوو بۆ نوگرەسەلمان، ئەو جگەلە هاوخەمی بۆ ئەنفلكراوانی گەرمیان ئەوەشی خستەڕوو ئەنفالی بادینان مەزنترین قۆناخی ئەنفال بوو، چونكە دوو هەزار كەسی بادینان لە ئەنفالدا بێسەروشوێنن بوون و هاوكات
چوار هەزار كەسیش بەتەواوتی لەنێوچوون عەلی بەندی "تاوەكوئێستا هیچ رووفاتێكی ئەنفالكراوانی بادینان نەگەڕێنراونەتەوە، زۆرجار دەڵێن مۆنۆمێنت بۆ ئەنفالكراوانی بادینان دەكەین لەكاتێكدا یەك روفات نەگەڕێنراوەتەوە ئیتر دروستكردنی مۆنۆمێنت چ سوودێكی هەیە؟". هەر بۆیە داوا لە هەردوو حكومەتی هەرێمی كوردستان و عێراق یش دەكات بەزوویی كاربكەن بۆ گەڕانەوەی رووفاتی ئەنفالكراوانی بادینان. مەسعود ئەیوب كە وەك زیندانیەكی سیاسی لە سنووری دهۆكەوە هاتبووە نوگرەسەلمان، جەختی لەوە كردەوە بۆ ئەوان جیاوازی لەنێوان ئەنفالی بادینان و گەرمیان نییە ئەو گوتی "هەموومان براین، هاتنیشمان بۆ ئێرە بەڵگەی ئەوەیە". بورهان زێباری كە وەك شاعیرێكی سنووری دهۆك هاتبووە بەرنامەكە و 17 شعری لەبارەی ئەنفالكراوەكان هەیە باس لەوە دەكات ئەو ئەنفالەی لە بادینان كراوە زۆر گەورەبووە تەنانەت لە گەرمیان و بارزانیش ئەوە نەكراوە ئەو گوتی "لە ئەنفالی بادینان هەر لە گوندەكەدا گەورە‌و بچووك ریزكراون و كوژراون بەراستی ئەوەی لە بادینان كراوە بۆ بنەبڕكردنی تەواو كورد بوو".
ئەنفال كەرەستەیە بۆ هەزاران كاری هونەری
عەبدوڵڵا سەرگرمە، میوسیزیان و ئاوازدانەر هاوڕێیەكی دیكەی گەشتەكەی رووداو بوو بۆ نوگرەسەلمان، عەبدوڵڵا سەرگرمە باسی لەوە كرد ئەنفال كەرەستەیە بۆ هەزاران كاری هونەری ئەوەشی خستەڕوو ئەو گەشتەی رووداو بۆ نوگرەسەلمان بۆ ئەو دەبێتە هەوێنی چەندین كاری هونەری دیكە لەسەر تاوانی ئەنفال ئەو گوتیشی "میللەتی ئێمە نەك بە لاشە، بەڵكو بە هەموو جۆرێك ئەنفاكراوین". ئەو هونەرمەندە لە پەنجەری پاسەكەوە لە بیابانە نەبڕاوەكەی عەرعەری دەڕوانی و جار جارەش چاوەكانی پڕ فرمێسك دەبوو لەكاتی لابردنی چاویلكەكەی لەبەر خۆیەوە گوتی "بەم رێگەیەدا هەزار كەسی كورد بەبێ هیچ تاوانێك بەرەو مەرگ براون". عەبدوڵڵا سەرگرمە كاتێك گەیشتە قەڵای نوگرەسەلمان قەڵاكەی بەو وێرانیە بینی گوتی "شەرمەزارییە بۆ حكومەتی عێراق كە ئێرەی پشتگوێ خستووە، هیوادارین حكومەتی هەرێمی كوردستان وەك ئەركێكی خۆی ئێرە ئاوەدان بكاتەوە".
هەندێجار كەشێكی خەماوی باڵی بەسەر نێو پاسەكەدا دەكێشا سەید ئەحمەد رواندزیی بەو كەمانەی بەدەستی خۆی دروستیكردبوو ئاوازێكی خەمگینی دەژەند و هونەرنمەندێكێش بەناوی حوسێن عەلی كە خەڵكی كەركووكە و هاوسەفەری گەشتەكە بوو بە لاوانەوەیەك فرمێسكی لەچاوی گەشتیارەكان دروست دەكرد. سەید لە دوای دانانی كەمانچەكەی دیگووت "ئەنفال بۆ ئێمەی كورد كارەساتێكی گەورە بوو بۆیە دەبێت هەمیشە كاری مەزنی هونەری بۆ بكرێت".
چۆن برسێتی ئێمە و قووڵپی گریانی دایكم دەنووسرێتەوە؟
وریا محەممەد، كە وەك رزگاربووی ئەنفال لەبەرنامەكەدا بەشداربوو باسی لەوە كرد ئەو تەمەنی دوو ساڵ بووە كە لەگەڵ خێزانەكەی بەو رێگایەدا براوتە نوگرەسەلمان، وریا بەردەوام لە جامی پاسەكەوە لە رێگا نەبڕواكەی نوگرەسەلمانی دەڕوانی دەیگووت "لەوكاتەی فامم كردووەتەوە هێندەی ئێستا دۆخی دەروونیم خراپ نەبووە، ئاخر تاوانی ئێمە چی بووە بەو جۆرەیان لێكردین، چۆن برسێتی ئێمە و قووڵپی گریانی دایكم دەنووسرێتەوە؟". بە گوتەی وریا محەممەد، ئەگەر لێبووردنی گشتیی نەبوایە ئەوا ئەویش یەكێك دەبوو لەو كەسانەی بە زیندوویی لە چاڵ دەنرا ئەو گوتیشی "لە نوگرەسەلمان بەهۆی لێدانەوە برایەكەم چاوێكی لەدەستدا".
كوڕەكەم پێی گوتم باوكت لە كوێیە؟
هەڵۆ باهیر، وەك كەسوكاری ئەنفالكراوێك لەبەرنامەكەدا بەشدار بوو ئاماژەی بەوەدا لەبەر ئەوەی باوكی ئەنفالكراوە كە باس لە باوكایەتی دەكرێت هەست بە كەمی و نیگەرانیی دەكات "چەند رۆژێك لەمەوبەر كوڕەكەم پێی گوتم باوكت لە كوێیە؟ بەراستی نەمزانی چی وەڵام بدەمەوە".
هەڵۆ بەسەرهاتێكی راستەقینەی نەنكی دەگێڕێتەوە دەڵێت "تاوەكو مردیش هەر بە هیوای گەڕانەوەی كوڕەكەی بوو، زۆرجار بەمنی دەگووت رۆڵە هەڵۆ ئەگەر من نەمابووم و باوكت كە هاتەوە نیشانەیەكی وەها بە سكیەوەیەتی بیناسنەوە". د. مەریوان عەبدولمەجید كە وەك توێژەر لە بواری جینۆساید لەبەرنامەكەدا بەشدار بوو باس لەوە دەكات سەردانیكردنی نوگرەسەلمان پێویستە ببێتە كوولتوور ساڵانە خەڵك سەردانی ئەو قەڵایە بكات ئەو گوتیشی "كەسوكاری ئەنفالكراوەكان داوا دەكەن ئەنجامدەرانی ئەنفال سزابدرێن". د.مەریوان جەختلەوەش دەكاتەوە بۆ ئەنفال دەبێت قۆناخی خەفەت تێپەڕێنین و كاری جدی بۆ بەنێودەوڵەتیكردنی پرسەكە بكەین چونكە هەموو كاتێك "ئەگەری دووبارەبوونەوەی تاوانی ئەنفال هەیە".
د. هونەر ئەمین پسپۆڕی یاسای تاوانی نێودەوڵەتی و مامۆستا لە زانكۆی چەرموو یەكێكی دیكە بوو لە میوانەكانی بەرنامەكە ئاماژەی بەوەدا لە نوگرەسەلمان قۆناخی دوومی تاوانی ئەنفال ئەنجامدراوە ئەو دەڵێت
"100 ساڵی دیكەش تاوانی ئەنفال بەكراوەیی وەك دۆسێیەك هەر دەمێنێ و پێویستیشە پاراستنی گۆڕە بەكۆمەڵانە وەك پرسێكی نیشتیمانی سەیربكرێت".
چۆن كارێكی بەرزی سینەمایی لەسەر ئەنفال بكرێت؟
كەریمۆك غەفور، هەڵگری بڕوانامەی ماستەر لە بواری سینەما و جینۆساید هاوگەشتێكی دیكەی رووداو بوو بۆ نوگرەسەلمان ئەو خەم بۆ ئەوە دەخوات تاوەكوئێستا كارێكی بەرزی سینەمایی بۆ ئەنفال نەكراوە ئەو دەڵێت "من هۆڵۆكۆستم لە رێگەی سینەماوە ناسی، بۆیە پێویستە ئێمەش كارێكی بەرزی سینەمایی لە ئاستی گەورەیی كارەساتی ئەنفال بكەین". كەریمۆك غەفور ئەوەش دەخاتەڕوو لە جیاتی ئەنجامدانی كاری هونەری بەرز 36ساڵە كورد بە قوڕگی پڕ گریانەوە هەر هاوار دەكات "ئێستا كاتی ئەوە هاتووەقۆناخی هاوار‌و گریان تێپەڕنین". شاخەوان مستەفا، كە وەك بەڕێوەبەری سینەمای هەولێر هاوگەشتی رووداو بوو بۆ نوگرەسەلمان جەختی لەوە كردەوە لەداهاتوودا گەشتەكەیان بۆ نوگرەسەلمان رەنگدانەوەی لەسەر كارەكانیان دەبێت هەر وەك گوتی "چوونمان بۆ نوگرەسەلمان رەنگدانەوەی دەبێت لە كارەكانی داهاتوومان".
ئەنفال لە 1988دا تەواو نەبوو
د. موحسین ئەدیب، بەڕێوەبەری گشتیی رۆشنبیریی و هونەری سلێمانی وەك یەكێكی دیكە لە میوانەكانی بەرنامەكە باسی لەوە كرد كاتی خۆی بۆچووی وەها بووە كە 1988دا ئەنفال تەواو بووبێت، بەڵام وەك خۆی گوتی "كەچی لە شنگال و عەفرین و كوبانێ ئەنفالمان بینییەوە". د. موحسین ئەدیب، دانبەوەشدا دەنێ، كە كوالێتی كاری هونەری كوردستان لەئاستی گەورەیی كارەساتی ئەنفال دا نەبووە دەشڵێت "تاوەكوئێستا ئەنفال نەكراوەتە دۆسێیەكی نێودەوڵەتی". لە كۆتایی قسەكانیشی بەڕێوەبەری گشتیی رۆشنبیریی و هونەری سلێمانی ئەوەی خستەڕوو "ئەنفال بە هەشت قۆناخ‌و بە بەرنامەرێژیی كرا نەك بە توڕەبوونی حیزب و كەسێك".
ئەم بەرنامەیە شەوی 26-05-2024 پێشكەشكرا‌و میوانە سەرەكییەكانیش پێكهاتبوون لە
- د. موحسین ئەدیب، بەڕێوەبەری گشتیی رۆشنبیریی و هونەری سلێمانی
- عەبدوڵڵا سەرگرمە - میوسیزیان
- ئەبوبەكر كاروانی، سیاسەتڤان
- د. هونەر ئەمین – مامۆستای زانكۆی چەرموو
- كەریمۆك غەفور - هەڵگری بڕوانامەی ماستەر لە بواری سینەما و جینۆساید
- كازم ئەحمەد - توێژەر لە بواری جینۆساید
- هەڵۆ باهیر - كەسوكاری ئەنفالكراو
- د. مەریوان عەبدولمەجید - توێژەر لە بواری جینۆساید
- وریا محەممەد - رزگاربووی ئەنفال
- ئیبراهیم مەلا زادە - توێژەر لە بواری جینۆساید
- فارووق رەفیق - نووسەر
- د. شێركۆ كرمانج – نووسەر و ئەكادیمی
- شاخەوان مستەفا - بەڕێوەبەری سینەمای هەولێر
- سەید ئەحمەد - میوسیزیان
- عەلی بەندی - لێكۆڵینڤان لە بواری ئەنفال و جینۆساید
- بورهان زێباری - شاعیر
- مەسعود ئەیوب - زیندانی سیاسی
به‌شی بكه لە
