هۆكاری یەكەمی مردن لە كوردستان و جیهانیش نەخۆشییەكانی بۆری دڵە
هۆكاری یەكەمی مردن لە كوردستان و جیهانیش نەخۆشییەكانی بۆری دڵە
خواردن و شێوازی ژیانكردن و كاریگەری لەسەر نەخۆشییەكانی دڵ
كورتەیەك لە بەرنامەكە
لە هەرێمی كوردستان مرۆڤەكان ترسیان لە شێرپەنجە زیاترە، لە كاتێكدا بەپێی ئامارێكی وەزارەتی تەندروستی هەرێمی كوردستان، هۆكاری پێنجەمی مردنە، هۆكاری یەكەمی مردنی مرۆڤ لە جیهان و كوردستانیش گیرانی دەماری دڵە. لەم بەرنامەیەدا پزیشكێكی نەشتەگەری دڵ، زۆرشت لەبارەی دڵ باس دەكات لە دڵدارییەوە تاوەكو هۆكاری گیرانی دەماری دڵ و نەشتەرگەری كردنیش بۆ دڵ كە وەك خۆی ئاماژەی بۆ دەكات مامەڵەكردنە لەگەڵ دوو بۆ سێ ملیمی بۆرییەك.
پێشتر زیاتر بەتەمەنەكان كێشە بۆ بۆری دڵیان دروست دەبوو، هەنوكە دۆخەكە گۆڕاوە و لەنێو گەنجانیش نەخۆشییەكانی ئەو بوارە زیادیان كردوە ئەوەش بەپێی دانپێدانانی ئەو پزیشكەی بواری دڵ كە لە بەرنامەكەدا میوانی سەرەكی بوو. چۆن ژیان بكەین؟ چی بخۆین و چەند ژەم خواردن پێویستە؟ جوڵەی رۆژانەمان چۆن بێت؟ كەی بخەوین؟ تاوەكو بەدووربین لە نەخۆشییەكانی گیرانی دەماری دڵ، لەم بەرنامەیەدا وەڵامی ئەو پرسیارانە دراوەتەوە. ئەوەی لە بەشێكی بەرنامەكەدا جێگای سەرنج بوو پرسیاری قوتابییەكی بەشە پزیشكییەكان بوو كاتێك گوتی ئایا بۆچی دڵ توشی شێرپەنجە نابێت؟ پزیشكە پسپۆڕەكەی دڵیش وەڵامی دایەوە.
دڵداری پەیوەندی بە مێشكەوە یان دڵ؟
هەرچەندە پسپۆڕییەكی نەشتەرگەری گشتیی دڵە، بەڵام رەنج سەنگاوی پێشكەشكار پرسیاری سۆزداری لەبارەی دڵیشەوە لێكرد، ئایا دڵ كە بووەتە لۆگۆی خۆشەویستی چ پەیوەندییەكی بە ئەویندارییەوە هەیە؟ دكتۆر زانا بابان، پزیشكی پسپۆڕی نەشتەرگەری گشتیی دڵ، وەڵامی ئەوە بوو كە دڵداری پەیوەندی بە مێشكەوە هەیە نەك دڵ، ئەو جەختی لەوە كردەوە كە دڵ زیاتر وەكو تروومپایەك كار دەكات و گوتیشی "راستە لە كاتی هەستێكی سۆزداری گۆڕانكاری بەسەر لێدانی دڵدا دێت، ئەوەش پەیوەندی بەوە هەیە رێتێدەچێت دڵ میمۆرییەكی هەست‌و سۆزی هەبێت، بەڵام هەموو سۆز‌و خۆشەویستییەك سەرەتا لە مێشكەوەیە".
دكتۆر زانا بابان، ئەوە ناشارێتەوە كە لە كاتی ئەوینداری خەڵكی زیاتر هەست بە گۆڕانكاریەكانی نێوسنگیان دەكەن نەك مێشكیان‌و لەگەڵ ئەوەشدا گوتی "ئەوانەی كە دڵیان بۆ چێنراوە، هەست بەوە كراوە، كە گۆڕانكاری بەسەر حەز‌و هەستەكانیاندا هاتووە".
مامەڵەكردن لەگەڵ دوو بۆ سێ ملیمی بۆرییەك
"راستەوخۆ دەستم بەر هەزاران دڵ كەوتووە، كە نەشتەرگەری بۆ دڵێك دەكەم هەست دەكەم لەنێو ناوەڕاستی ژیانی ئەو مرۆڤدام". دكتۆر زانا بابان، ئەو جۆرە قسانەشی لە بەرنامەكەدا كردو ئەوەشی خستەڕوو كە نەشتەرگەریەكی دڵ دەكات مامەڵە لەگەڵ دوو بۆ سێ ملیمی بۆرییەك دەكات بۆیە بچكوترین هەڵە نابێت رووبدات "راستە دڵ پەمپێكە، بەڵام پەمپێكی ساد‌و ساكار نیە، جار هەبووە بۆ نەشتەرگەرییەكی دڵ هەشت بۆ دە كاژێرم پێویست بووە".
دكتۆر زانا بابان ئەوەش ناشارێتەوە لە كوردستان و جیهانیشدا هۆكاری یەكەمی مردن گیرانی دەماری دڵە. هەر بەپێی قسەی ئەو پزیشكە هۆكارێكی گیرانی دەماری دڵ بۆماوەییە ئەو گوتیشی "زیادبوونی تەمەن و شێوازی ژیانكردنیش كاریگەری هەیە لەسەر گیرانی دەماری دڵ".
هەر بەپێی قسەكانی ئەو پزیشكە، قەڵەوی هۆكارێكە بۆ زیادبوونی نەخۆشی دڵ بۆیە هانی خەڵكی دەدات خۆیان بەدوور بگرن لەقەڵەوی ئەو دەشڵێت "ئەبێت ئەوەش بزانین هۆشیاری تەندروستی خەڵكیش زیادی كردوە ئەو هەموو هۆڵی وەرزشكردنە كە هەیە بەڵگەی ئەوەیە كە خەڵكێكی زۆر گرنگی بە وەرزش و تەندروستی دەدات".
نەخۆشییەكە لە نێو گەنجانیش زیادیكردووە
دكتۆر زانا بابان جەختلەوە دەكاتەوە كەسێك كە كێشەی دڵی هەبێت، مەرج نییە نیشانەكانی تێدا دەربكەوێت، بۆیە پشكنین بۆ نەخۆشییەكانی دڵ ماوە ماوە بە پێویست دەزانێ، ئەو روونیدەكاتەوە كە پێشتر بە زۆری تەمەنەكانی پەنجا و شەست ساڵی دووجاری گیرانی دەماری دڵ دەبوون، بەڵام ئێستا لەنێو گەنجانیش هەست بە زیادبوونی ئەو نەخۆشییە دەكرێت ئەو گوتی "نەشتەرگەری گیرانی دەماری دڵ مان بۆ تەمەنی 28 ساڵی كردوە كە ئەمە پێشتر كەمبووە". لەبارەی هۆكاری جەڵدەی دڵ لە تەمەنێكی گەنجدا زیاتر هۆكارەكەی بۆ (بۆماوەیی) گەڕاندەوە. سەبارەت بە نیشانەكانی نەخۆشی دڵ ئەو پزیشكە باسی لەوە كرد ئەگەر ناوەڕاستی سنگ ژانی هەبوو، ئەوا ئەگەر زۆرە كێشە لە دەماری دڵدا هەبێت واتە تەسكبوونەوەی دەماری دڵ هاوكات هەستكردن بە زیادبوون یان كەمبوونی ترپەی دڵ نیشانەیەكی گیرانی دەماری دڵە، "ئەبێت زانیاری ئەوەشمان هەبێت زۆر لێدان و خاوەبوونەوەی لێدانی دڵ بەپلەی یەكەم پەیوەندی بە كارەبای دڵەوە هەیە".
قاچ و دەستیش جەڵدە لێیدەدا
هەربەپێی زانیارییەكانی دكتۆر زانا بابان، دەگونجێ قاچ و دەستیش جەڵدە لێبدات ئەو گوتی "هەر كاتێك دەماری خوێن گیرا واتە جەڵدە لەو شوێنەی داوە". بوونی فریاگوزاری سەرەتای بۆ كەسێك جەڵدە لێبدات تاوەكو گەیاندنی بە نەخۆشخانە، كارێكی هەر پێویستە، بەتایبەت ئەبێت 30جار بەدەست مەساجی دڵی بۆ نەخۆشەكە بكرێت لە بەرنامەكەدا بەكرداری باسی لە چۆنێتی كردنی ئەو مەساجە كرد، سەبارەت بە چاندنەوەی دڵ بۆ نەخۆشێكی دڵ ئەو پزیشكە ئەوەی خستەڕوو تاوەكوئێستا لە هەرێمی كوردستان ئەو كارە نەكراوە، بەڵام لە لوبنان چاندنەوەی دڵ كراوە و سەركەتووش بوە. سەبارەت بە خۆ بەدوور گرتن لە نەخۆشی گیرانی دەماری دڵ وەك ئەو پزیشكە روونیدەكاتەوە دەیەها رێگا هەیە جگەلە خواردنی تەندروست و وەرزشكردن و خۆ بەدوورگرتن لە كێشانی جگەرە و رێكخستنەوەی كاتەكانی خەو جوڵەی رۆژانە و شێوازی ژیانكردنیش كاریگەری خۆی هەیەئەو دەڵێت "كە نەخۆشێكی دڵمان بۆ دێت یەكسەر دەزانین شێوازی ژیانكردنی تەندروست نەبووە بەتایبەت رێكخستنەوەی كاتەكانی خەو زۆر پێویستە، چونكە خەو وادەكات ئەندامەكانی جەستە خۆیان نوێ بكەنەوە".
ئایا دڵ تووشی شێرپەنجە دەبێت؟
بۆچی دڵ تووشی شێرپەنجە نابێت؟ ئەوە پرسیاری خوێندكارێكی بەشە پزیشكییەكانی زانكۆی هەولێری پزیشكییە كە لەبەشێكی بەرنامەكەدا كردی، وەڵامی دكتۆر زانا بابان، بۆ ئەو قوتابییە ئەوە بوو دڵیش تووشی شێرپەنجە دەبێت، بەڵام بەكەمی "ئەوەش بۆ ئێمە جێگای خۆشحاڵییە".
هەروەك دكتۆر زانا باسی دەكات پێش ساڵی 2007 نەشەرگەری دڵ لە كوردستاندا نەكراوە، بەڵام ئێستا رۆژانە 15بۆ 20 نەشتەرگەری دڵ دەكرێت ئەو گوتیشی "سەركەوتنی ئێمە ئەوەیە نەخۆش نەگاتە نەشتەرگەریكردن، ئەوە سەركەوتن نییە من و هاورێكانم زۆرترین نەشتەرگەری بكەین".
كتۆر زانا بابان ئەوەش دەخاتەڕوو دڵەڕاوكێ و هەستی ناخۆش كاریگەری لەسەر رەقبوونی دەماری دڵ هەیە بۆیە دەڵێت "ئەبێت رق و كینە كەم بكەینەوە، تاوەكو دڵەراوكێ كەمبێتەوە ئەوكاتە نەخۆشیش كەم دەبێتەوە".
سەبارەت بەوەش ئایا لە نەخۆسخانەكانی دڵ خواردنی تایبەت دەدرێتە نەخۆشەكان، بەجۆرێك گونجاون بێت لەگەڵ جۆری نەخۆشییەكەی ئەو نەخۆشە، دكتۆر زانا باس لەوە دەكات لە سەنتەری دڵ خواردنی نەخۆش جیاوازترە لە خواردنی ئاسایی، بەڵام وەڵامی ئەوەی لەلا نییە داخۆ خواردنەكە چەند بە زانستی دەدرێتە نەخۆشەكە.
ئەو پزیشكە ئامۆژگاری نەخۆشانی دڵ و سەرجەم خەڵكیش دەكات خۆیان بەوور بگرن لە كێشانی جگێرە و ڤەیپیش، چونكە كاریگەری راستەوخۆ لەسەر دڵ بەجێدەهێڵێ ئەو گوتیشی "بڕیاری قەدەخەكردنی ڤەیپ لە هەولێر كارێكی باش بوو، هیوادارم رۆژێك بێت كێشانی جگێرە لە شوێنە داخراوەكاندا بەتەواوەتی قەدەخە بكرێت". لە كۆتایی قسەكانیشی ئەو پزیشكە جەختی لەوە كردەوە بوونی سەوزە‌و میوە لە ژەمەكانی خواردندا زۆر پێویستە بەتایبەت بۆ كەسێك كە نەخۆشییەكانی دڵی هەبێت.
شەوان كاژێر چەند بخوین؟ جەلیی خەو باشە؟
دكتۆر ئەحمەد دزەیی، هەڵگری بڕوانامەی بۆردی دكتۆرا لە خۆراكی كلینكی وەك تاكە پزیشكی خۆراك لە بەرنامەكەدا ئامادەبوو ئەوەی خستەڕوو 90% هۆكاری گیرانی بۆری دڵ پەیوندی بە شێوازی ژیانكردنی مرۆڤەكانەوە هەیە، كە بە گوتەی ئەو زۆربەی خەڵكی هەرێمی كوردستان گرنگی شێوازی ژیانكردنی باش نازانن و حەقی خۆیان نەدەوەتێ، بەپێی زانیارییەكانی ئەو پزیشكە ژیانكردنی باش بەپلەی یەكەم پەیوەندی بە رێكخستنی كاتەكانی خەوەوە هەیە "ئەگەر كەسێك چواری بەیانی بخەوێ و یەكی دوای نیوەڕۆ هەڵسێت لە خەو هەموو شتێكی لەشی تێكدەچێت، واتە ناڕێكی خەو كاریگەری نەرێنی لەسەر هەموو ئەندامەكانی جەستە هەیە".
لەبارەی چۆنێتی رێكخستنی كاتەكانی خەو دكتۆر ئەحمەد دزەیی ئەوەی روونكردەوە باشترین شت ئەوەیە مرۆڤ لە كاتی تاریك بوونی شەو بخەوێ و لەگەڵ خۆرهەڵهاتن بەخەبەر بێت واتە شەوان كاژێر 10بۆ 11 بخەوێ بەیانیانیش زوو لە خەو هەڵسێ، ئەو پزیشكە نموونە لەسەر خۆی دەهێنێتەوە كە لەسەدا هەشتا بۆ لەسەدا نەوتی شەوان پێش كاژێر دوانزەی شەو خەوتووە ئەو گوتیشی "ئێستا بەشێك لە گەنجان تاوەكو سێ بۆ چواری بەرەبەیان لە كافتریا دەمێنەوە ئیتر چۆن هەموو ژیانیان تێكناچێت".
سەبارەت بەوەش بەشێكی لە خەڵكی بۆ رێكخستنەوەی كاتەكانی خەویان بە ناچاری پەنا بۆ جەلیی خەو دەبن دكتۆر ئەحمەد گوتی "من وەكو خۆم پشتگیری خواردنی جەلیی خەو ناكەم".
لە نەخۆشخانە تووشی بەدخۆراكی بووە
دوای خەوتنێكی باش، جوڵەی رۆژانە و وەرزشكردن باشترین دەرمانن بۆ خۆدوورگرتن لە نەخۆشییەكان، ئەوەش بۆچوونی دكتۆر ئەحمەد دزەیی بوو دكتۆر ئەحمەد خەفەت بۆ ئەوەش دەخوات كە بەشێوەیەكی گشتیی جوڵەی رۆژانەی خەڵكی زۆر كەمبووەتەوە ئەو دەڵێت "وەكو وەرزش كەم دەكەین جوڵەی رۆژانەشمان زۆر كەمبووتەوە". ئەو پزیشكە بەتایبەت رووی رەخنەی لە گەنجان بوو كە ماوەیەكی زۆر لە كافتریاكان بێكار دەمێنەوە ئەیو گوتی "بەشێك لە گەنجان نەك هەر لە كافتریا دەمێنێتەوە، بەڵكو نێرگەرلەش دەكێشن و فاسفوتیش دەخۆن كە هەمووی خراپە". ئەو پێشنیازی ئەوەش دەكات هەموو نەخۆشێك كە لەنەخۆشخانە دەخەوێنرێ، دەبێت بكێشرێ تاوەكو روونبێت لە نەخۆشخانە كێشی زیادی كردوە یان كەم یاخوود خواردنی چۆن بووە "نەخۆش هەیە 30رۆژ لە نەخۆشخانە ماوەتەوە دواتر تووشی بەدخۆراكی بووە، بەدخۆراكی واتە زۆر خواردن و كەم خواردنیش هەردووكی دەگرێتەوە". هەر بۆیە بەپێویستی دەزانێ لە نەخۆشخانەكانی كوردستان بەشی تایبەت بە خواردنی نەخۆش بكرێتەوە ئەو گوتی "ئەبێت خواردنی نەخۆش لە بەپێی كێشە‌و باڵای نەخۆشەكە دابنرێت، نەك بەشێوەی هەڕەمەكی".
ئەبێت سێ ژەم نان بخورێت و نەخواردنی برنج ونان تەندروست نییە
دكتۆر ئەحمەد دزەیی كە تاكە پزیشكە لە كوردستاندا پسپۆڕیەكەی لە كلینكی خواردندا هەیە، جەخت لەوە دەكاتەوە، ئەبێت مرۆڤ لە بیست‌و چوار كاژێردا سێ ژەمی تەندروست نان بخوت و لەبینەكانیشدا شتێك بخوات، باشترە میوە بێت، دكتۆر ئەحمەد لەوەش توڕەیە كە خەڵكانێك هەن پزیشك نین و زانیاری هەڵە لەسەر خۆراك دەدەنە خەڵكی ئەو گوتی "نان نەخواردن و برنج نەخواردن لە زانستی پزیشكیدا نییە، بەراستی كۆمەڵێك كەس لە تۆڕی كۆمەڵایەتییەكانەوە لە خۆیانەوە زانیاری نادروست لەسەر خواردن دەدەن".
دكتۆر ئەحمەد دزەیی جەخت لەوە دەكاتەوە هەموو نەخۆشێك ئەبێت خواردنی جیاوازی هەبێت ئەو گوتی "رەنگە خواردنەكەی سەنتەری دڵ چەور نەبێت و خوێی كەم بێت، بەڵام ئەوە هەمووشتێك نییە، ئەگەر مرۆڤێك رۆژانە پێویستی بە 100كالۆریی بێت ئەبێت 45% بۆ 65% كارب بێت، بەڵام ئایا لە نەخۆشخانەكانی كوردستان ئەوە لەبەرچاو دەگیرێ؟ بەدڵنیاییەوە نەخێر، هەر بەنموونە كەسێك كە نەخۆشی هەناسەدانی هەبێت ئەبێت خواردنێكی جیاوازی هەبێت". دكتۆر ئەحمەد پشتگیری ئەوە دەكات بۆ تەندروستییەكی باش پێویستە مرۆڤ ئاو زۆر بخواتەوە ئەو گوتیشی "ئەوەی تێبینیم كردوە ئافرەتان كەمتر لە پیاوان ئاو دەخۆنەوە بەراستی تاوەكوئێستا هۆكارەكی نازانم چییە". لە كۆتایی قسەكانی ئەو پزیشكە رێنمایی ئەوەیدا پێویستە خەڵكی خۆیان بەدوور بگرن لە خواردنە لە قوتوونراوەكان.
منداڵ گەورەترین قوربانییە
د.سەنگەر محەممەد، سەرۆكی بەشی تەندروستی گشتیی لە زانكۆی هەولێری پزیشكی وەك میوانێكی دیكەی بەرنامەكە، ئەوەی خستەڕوو لە دوای ساڵانی نەخۆشی كۆرۆنا شێوازی ژیانكردن گۆڕانكاری رەشەیی تێدا روویداوە ئەو گوتی "لە دوای كۆرۆناوە كاتی خەوتن گۆڕانكاری زۆر بەسەرداهات، لەو گۆڕانكاریانەش منداڵ گەوەرەترین قوربانییە، چونكە وەك ئەندامەكانی دیكەی خێزانەكەی درەنگ دەخەوێ، هەتا لە راپرسیكدا كە لە دوای كۆرۆنا كرابوو هۆكاری درەنگ خەوتیان پرسی بوو هەموو وەڵامەكان بۆ ئاوەدانی و رووناكی ماڵ گەڕاندبووە دیارە تێكچوونی خەویش هۆكاری نەك نەخۆشی دڵ بەڵكو دەیان نەخۆشییە". د.سەنگەر محەممەد ئەوە ناشارێتەوە كە نموونەی جوانی خێزانیش هەیە كە بە زووی خۆیان منداڵەكانیان دەخەون.
بوونی خواردنی تەندروست خۆبەدوورگرتن لە زۆر نەخۆشی بەتایبەت نەخۆشییەكانی دڵ هەر لەسەر ئەو بنەمایەش وەك د.سەنگەر محەممەد ئاماژەی پێدەكات چەند ساڵێكە لە كۆلێژی پزیشكی بەشی تەندروستی گشتی و خۆراكزانی كراوەتەوە ئەو گوتیشی "رەزامەندی وەرگیراوە لەچەند نەخۆشخانەیەك هۆبەی خۆراكی بكرێتەوە، ئەو كاتە نەخۆشەكانیش بەپێی نەخۆشییەكەیان خۆراكیان پێدەدرێت".
ئامارەكان نابنە هۆی لێكۆڵینەوە بەدواداچوون
د.باواجی كەریم، راهێنراوی بۆردی كارگێڕی تەندروستی وەك میوانێكی دیكەی بەرنامەكە ئەوە خستەڕوو لەكاتێكدا كە هۆكاری یەكەمی مردن لە كوردستاندا نەخۆشی گیرانی دەماری دڵە، بەڵام ئەو ئامارانە نابنە هۆكاری لێكۆڵینەوە بەدواداچوون ئەو گوتی "گرفتێكی گەورە ئەوەیە لە كوردستان ئامارەكان نابێتە هۆی لێكۆڵینەوە بەدواداچوون".
راهێنراوەكەی بۆردی كارگێڕی تەندروستی باسی لەوەش كرد، گرفتێكی نەخۆشانی دڵ كەم دەرمانی چارەسەرە ئەو گوتی "بەشێك لە دەرمانخانەكان ئەوە دەدەن نەخۆش كەخۆیان حەز دەكەن بیفرۆشن، یاخوود بە ئارەزووی خۆیان نرخ دیارە دەكەن لەكاتێكدا لە زۆربەی وڵاتان نرخی دەرمان رێكخراوە". بەبڕوای د.باواجی كەریم، نەك دەرمان، بەڵكو ئەبێت رێكخستنەوەیەك بۆ نرخی نەشتەرگەرییەكانیش بكرێت، چونكە نرخیان جیاوازە. د.باواجی كەریم بەپێویستیشی دەزانێ هامئاهەنگی لەنێوان وەزارەتی تەندروستی ناوەندەكانی توێژینەوە هەبێت ئەو دەڵێت "پێویستە توێژینەوەكانی دكتۆرا‌و ماستەریش لەسەر بنەمای پێویستی بێت نەك وەك ئێستا بەشێكی لەسەر بنەمایی برادەرایەتییە". د.باواجی دوای لە خەڵكیش دەكات هەر شەش مانگ جارێك یان زیاتریش، پشنكنینێكی گشتی خۆیان چونكە مەرج نییە كەسێك كەنەخۆش بێت نیشانەكانی نەخۆشیەكی تێدا دەركەوتبێت. لە كۆتایی قسەكانی د.باواجێ بە ئەركی بنكە تەندروستییەكان دەزانێ بەدواداچوون و لێكۆڵینەوە بۆ زیادبوونی هەر جۆرە نەخۆشییەك بكەن ئەو گوتیشی "كاری بنكە تەندروستییەكان تەنیا پێدانی حەب نییە هەشت كاری سەرەكیان هەیە، بەڵام بەداخەوە وەكو پێویست بە ئەركەكانی خۆیان هەڵناستن".
ئەم بەرنامەیە شەوی 08-09-2024 پێشكەش كراو میوانە سەرەكییەكانیش پێكهاتبوون لە
- دكتۆر ئەحمەد دزەیی، بۆردی دكتۆرا لە خۆراكی كلینكی
- د.باواجی كەریم، راهێنراوی بۆردی كارگێڕی تەندروستی
- د. سەنگەر محەممەد، سەرۆكی بەشی تەندروستی گشتیی لە زانكۆی هەولێری پزیشكی
- دكتۆر زانا بابان، پزیشكی پسپۆڕی نەشتەرگەری گشتیی دڵ
خواردن و شێوازی ژیانكردن و كاریگەری لەسەر نەخۆشییەكانی دڵ
كورتەیەك لە بەرنامەكە
لە هەرێمی كوردستان مرۆڤەكان ترسیان لە شێرپەنجە زیاترە، لە كاتێكدا بەپێی ئامارێكی وەزارەتی تەندروستی هەرێمی كوردستان، هۆكاری پێنجەمی مردنە، هۆكاری یەكەمی مردنی مرۆڤ لە جیهان و كوردستانیش گیرانی دەماری دڵە. لەم بەرنامەیەدا پزیشكێكی نەشتەگەری دڵ، زۆرشت لەبارەی دڵ باس دەكات لە دڵدارییەوە تاوەكو هۆكاری گیرانی دەماری دڵ و نەشتەرگەری كردنیش بۆ دڵ كە وەك خۆی ئاماژەی بۆ دەكات مامەڵەكردنە لەگەڵ دوو بۆ سێ ملیمی بۆرییەك.
پێشتر زیاتر بەتەمەنەكان كێشە بۆ بۆری دڵیان دروست دەبوو، هەنوكە دۆخەكە گۆڕاوە و لەنێو گەنجانیش نەخۆشییەكانی ئەو بوارە زیادیان كردوە ئەوەش بەپێی دانپێدانانی ئەو پزیشكەی بواری دڵ كە لە بەرنامەكەدا میوانی سەرەكی بوو. چۆن ژیان بكەین؟ چی بخۆین و چەند ژەم خواردن پێویستە؟ جوڵەی رۆژانەمان چۆن بێت؟ كەی بخەوین؟ تاوەكو بەدووربین لە نەخۆشییەكانی گیرانی دەماری دڵ، لەم بەرنامەیەدا وەڵامی ئەو پرسیارانە دراوەتەوە. ئەوەی لە بەشێكی بەرنامەكەدا جێگای سەرنج بوو پرسیاری قوتابییەكی بەشە پزیشكییەكان بوو كاتێك گوتی ئایا بۆچی دڵ توشی شێرپەنجە نابێت؟ پزیشكە پسپۆڕەكەی دڵیش وەڵامی دایەوە.
دڵداری پەیوەندی بە مێشكەوە یان دڵ؟
هەرچەندە پسپۆڕییەكی نەشتەرگەری گشتیی دڵە، بەڵام رەنج سەنگاوی پێشكەشكار پرسیاری سۆزداری لەبارەی دڵیشەوە لێكرد، ئایا دڵ كە بووەتە لۆگۆی خۆشەویستی چ پەیوەندییەكی بە ئەویندارییەوە هەیە؟ دكتۆر زانا بابان، پزیشكی پسپۆڕی نەشتەرگەری گشتیی دڵ، وەڵامی ئەوە بوو كە دڵداری پەیوەندی بە مێشكەوە هەیە نەك دڵ، ئەو جەختی لەوە كردەوە كە دڵ زیاتر وەكو تروومپایەك كار دەكات و گوتیشی "راستە لە كاتی هەستێكی سۆزداری گۆڕانكاری بەسەر لێدانی دڵدا دێت، ئەوەش پەیوەندی بەوە هەیە رێتێدەچێت دڵ میمۆرییەكی هەست‌و سۆزی هەبێت، بەڵام هەموو سۆز‌و خۆشەویستییەك سەرەتا لە مێشكەوەیە".
دكتۆر زانا بابان، ئەوە ناشارێتەوە كە لە كاتی ئەوینداری خەڵكی زیاتر هەست بە گۆڕانكاریەكانی نێوسنگیان دەكەن نەك مێشكیان‌و لەگەڵ ئەوەشدا گوتی "ئەوانەی كە دڵیان بۆ چێنراوە، هەست بەوە كراوە، كە گۆڕانكاری بەسەر حەز‌و هەستەكانیاندا هاتووە".
مامەڵەكردن لەگەڵ دوو بۆ سێ ملیمی بۆرییەك
"راستەوخۆ دەستم بەر هەزاران دڵ كەوتووە، كە نەشتەرگەری بۆ دڵێك دەكەم هەست دەكەم لەنێو ناوەڕاستی ژیانی ئەو مرۆڤدام". دكتۆر زانا بابان، ئەو جۆرە قسانەشی لە بەرنامەكەدا كردو ئەوەشی خستەڕوو كە نەشتەرگەریەكی دڵ دەكات مامەڵە لەگەڵ دوو بۆ سێ ملیمی بۆرییەك دەكات بۆیە بچكوترین هەڵە نابێت رووبدات "راستە دڵ پەمپێكە، بەڵام پەمپێكی ساد‌و ساكار نیە، جار هەبووە بۆ نەشتەرگەرییەكی دڵ هەشت بۆ دە كاژێرم پێویست بووە".
دكتۆر زانا بابان ئەوەش ناشارێتەوە لە كوردستان و جیهانیشدا هۆكاری یەكەمی مردن گیرانی دەماری دڵە. هەر بەپێی قسەی ئەو پزیشكە هۆكارێكی گیرانی دەماری دڵ بۆماوەییە ئەو گوتیشی "زیادبوونی تەمەن و شێوازی ژیانكردنیش كاریگەری هەیە لەسەر گیرانی دەماری دڵ".
هەر بەپێی قسەكانی ئەو پزیشكە، قەڵەوی هۆكارێكە بۆ زیادبوونی نەخۆشی دڵ بۆیە هانی خەڵكی دەدات خۆیان بەدوور بگرن لەقەڵەوی ئەو دەشڵێت "ئەبێت ئەوەش بزانین هۆشیاری تەندروستی خەڵكیش زیادی كردوە ئەو هەموو هۆڵی وەرزشكردنە كە هەیە بەڵگەی ئەوەیە كە خەڵكێكی زۆر گرنگی بە وەرزش و تەندروستی دەدات".
نەخۆشییەكە لە نێو گەنجانیش زیادیكردووە
دكتۆر زانا بابان جەختلەوە دەكاتەوە كەسێك كە كێشەی دڵی هەبێت، مەرج نییە نیشانەكانی تێدا دەربكەوێت، بۆیە پشكنین بۆ نەخۆشییەكانی دڵ ماوە ماوە بە پێویست دەزانێ، ئەو روونیدەكاتەوە كە پێشتر بە زۆری تەمەنەكانی پەنجا و شەست ساڵی دووجاری گیرانی دەماری دڵ دەبوون، بەڵام ئێستا لەنێو گەنجانیش هەست بە زیادبوونی ئەو نەخۆشییە دەكرێت ئەو گوتی "نەشتەرگەری گیرانی دەماری دڵ مان بۆ تەمەنی 28 ساڵی كردوە كە ئەمە پێشتر كەمبووە". لەبارەی هۆكاری جەڵدەی دڵ لە تەمەنێكی گەنجدا زیاتر هۆكارەكەی بۆ (بۆماوەیی) گەڕاندەوە. سەبارەت بە نیشانەكانی نەخۆشی دڵ ئەو پزیشكە باسی لەوە كرد ئەگەر ناوەڕاستی سنگ ژانی هەبوو، ئەوا ئەگەر زۆرە كێشە لە دەماری دڵدا هەبێت واتە تەسكبوونەوەی دەماری دڵ هاوكات هەستكردن بە زیادبوون یان كەمبوونی ترپەی دڵ نیشانەیەكی گیرانی دەماری دڵە، "ئەبێت زانیاری ئەوەشمان هەبێت زۆر لێدان و خاوەبوونەوەی لێدانی دڵ بەپلەی یەكەم پەیوەندی بە كارەبای دڵەوە هەیە".
قاچ و دەستیش جەڵدە لێیدەدا
هەربەپێی زانیارییەكانی دكتۆر زانا بابان، دەگونجێ قاچ و دەستیش جەڵدە لێبدات ئەو گوتی "هەر كاتێك دەماری خوێن گیرا واتە جەڵدە لەو شوێنەی داوە". بوونی فریاگوزاری سەرەتای بۆ كەسێك جەڵدە لێبدات تاوەكو گەیاندنی بە نەخۆشخانە، كارێكی هەر پێویستە، بەتایبەت ئەبێت 30جار بەدەست مەساجی دڵی بۆ نەخۆشەكە بكرێت لە بەرنامەكەدا بەكرداری باسی لە چۆنێتی كردنی ئەو مەساجە كرد، سەبارەت بە چاندنەوەی دڵ بۆ نەخۆشێكی دڵ ئەو پزیشكە ئەوەی خستەڕوو تاوەكوئێستا لە هەرێمی كوردستان ئەو كارە نەكراوە، بەڵام لە لوبنان چاندنەوەی دڵ كراوە و سەركەتووش بوە. سەبارەت بە خۆ بەدوور گرتن لە نەخۆشی گیرانی دەماری دڵ وەك ئەو پزیشكە روونیدەكاتەوە دەیەها رێگا هەیە جگەلە خواردنی تەندروست و وەرزشكردن و خۆ بەدوورگرتن لە كێشانی جگەرە و رێكخستنەوەی كاتەكانی خەو جوڵەی رۆژانە و شێوازی ژیانكردنیش كاریگەری خۆی هەیەئەو دەڵێت "كە نەخۆشێكی دڵمان بۆ دێت یەكسەر دەزانین شێوازی ژیانكردنی تەندروست نەبووە بەتایبەت رێكخستنەوەی كاتەكانی خەو زۆر پێویستە، چونكە خەو وادەكات ئەندامەكانی جەستە خۆیان نوێ بكەنەوە".
ئایا دڵ تووشی شێرپەنجە دەبێت؟
بۆچی دڵ تووشی شێرپەنجە نابێت؟ ئەوە پرسیاری خوێندكارێكی بەشە پزیشكییەكانی زانكۆی هەولێری پزیشكییە كە لەبەشێكی بەرنامەكەدا كردی، وەڵامی دكتۆر زانا بابان، بۆ ئەو قوتابییە ئەوە بوو دڵیش تووشی شێرپەنجە دەبێت، بەڵام بەكەمی "ئەوەش بۆ ئێمە جێگای خۆشحاڵییە".
هەروەك دكتۆر زانا باسی دەكات پێش ساڵی 2007 نەشەرگەری دڵ لە كوردستاندا نەكراوە، بەڵام ئێستا رۆژانە 15بۆ 20 نەشتەرگەری دڵ دەكرێت ئەو گوتیشی "سەركەوتنی ئێمە ئەوەیە نەخۆش نەگاتە نەشتەرگەریكردن، ئەوە سەركەوتن نییە من و هاورێكانم زۆرترین نەشتەرگەری بكەین".
كتۆر زانا بابان ئەوەش دەخاتەڕوو دڵەڕاوكێ و هەستی ناخۆش كاریگەری لەسەر رەقبوونی دەماری دڵ هەیە بۆیە دەڵێت "ئەبێت رق و كینە كەم بكەینەوە، تاوەكو دڵەراوكێ كەمبێتەوە ئەوكاتە نەخۆشیش كەم دەبێتەوە".
سەبارەت بەوەش ئایا لە نەخۆسخانەكانی دڵ خواردنی تایبەت دەدرێتە نەخۆشەكان، بەجۆرێك گونجاون بێت لەگەڵ جۆری نەخۆشییەكەی ئەو نەخۆشە، دكتۆر زانا باس لەوە دەكات لە سەنتەری دڵ خواردنی نەخۆش جیاوازترە لە خواردنی ئاسایی، بەڵام وەڵامی ئەوەی لەلا نییە داخۆ خواردنەكە چەند بە زانستی دەدرێتە نەخۆشەكە.
ئەو پزیشكە ئامۆژگاری نەخۆشانی دڵ و سەرجەم خەڵكیش دەكات خۆیان بەوور بگرن لە كێشانی جگێرە و ڤەیپیش، چونكە كاریگەری راستەوخۆ لەسەر دڵ بەجێدەهێڵێ ئەو گوتیشی "بڕیاری قەدەخەكردنی ڤەیپ لە هەولێر كارێكی باش بوو، هیوادارم رۆژێك بێت كێشانی جگێرە لە شوێنە داخراوەكاندا بەتەواوەتی قەدەخە بكرێت". لە كۆتایی قسەكانیشی ئەو پزیشكە جەختی لەوە كردەوە بوونی سەوزە‌و میوە لە ژەمەكانی خواردندا زۆر پێویستە بەتایبەت بۆ كەسێك كە نەخۆشییەكانی دڵی هەبێت.
شەوان كاژێر چەند بخوین؟ جەلیی خەو باشە؟
دكتۆر ئەحمەد دزەیی، هەڵگری بڕوانامەی بۆردی دكتۆرا لە خۆراكی كلینكی وەك تاكە پزیشكی خۆراك لە بەرنامەكەدا ئامادەبوو ئەوەی خستەڕوو 90% هۆكاری گیرانی بۆری دڵ پەیوندی بە شێوازی ژیانكردنی مرۆڤەكانەوە هەیە، كە بە گوتەی ئەو زۆربەی خەڵكی هەرێمی كوردستان گرنگی شێوازی ژیانكردنی باش نازانن و حەقی خۆیان نەدەوەتێ، بەپێی زانیارییەكانی ئەو پزیشكە ژیانكردنی باش بەپلەی یەكەم پەیوەندی بە رێكخستنی كاتەكانی خەوەوە هەیە "ئەگەر كەسێك چواری بەیانی بخەوێ و یەكی دوای نیوەڕۆ هەڵسێت لە خەو هەموو شتێكی لەشی تێكدەچێت، واتە ناڕێكی خەو كاریگەری نەرێنی لەسەر هەموو ئەندامەكانی جەستە هەیە".
لەبارەی چۆنێتی رێكخستنی كاتەكانی خەو دكتۆر ئەحمەد دزەیی ئەوەی روونكردەوە باشترین شت ئەوەیە مرۆڤ لە كاتی تاریك بوونی شەو بخەوێ و لەگەڵ خۆرهەڵهاتن بەخەبەر بێت واتە شەوان كاژێر 10بۆ 11 بخەوێ بەیانیانیش زوو لە خەو هەڵسێ، ئەو پزیشكە نموونە لەسەر خۆی دەهێنێتەوە كە لەسەدا هەشتا بۆ لەسەدا نەوتی شەوان پێش كاژێر دوانزەی شەو خەوتووە ئەو گوتیشی "ئێستا بەشێك لە گەنجان تاوەكو سێ بۆ چواری بەرەبەیان لە كافتریا دەمێنەوە ئیتر چۆن هەموو ژیانیان تێكناچێت".
سەبارەت بەوەش بەشێكی لە خەڵكی بۆ رێكخستنەوەی كاتەكانی خەویان بە ناچاری پەنا بۆ جەلیی خەو دەبن دكتۆر ئەحمەد گوتی "من وەكو خۆم پشتگیری خواردنی جەلیی خەو ناكەم".
لە نەخۆشخانە تووشی بەدخۆراكی بووە
دوای خەوتنێكی باش، جوڵەی رۆژانە و وەرزشكردن باشترین دەرمانن بۆ خۆدوورگرتن لە نەخۆشییەكان، ئەوەش بۆچوونی دكتۆر ئەحمەد دزەیی بوو دكتۆر ئەحمەد خەفەت بۆ ئەوەش دەخوات كە بەشێوەیەكی گشتیی جوڵەی رۆژانەی خەڵكی زۆر كەمبووەتەوە ئەو دەڵێت "وەكو وەرزش كەم دەكەین جوڵەی رۆژانەشمان زۆر كەمبووتەوە". ئەو پزیشكە بەتایبەت رووی رەخنەی لە گەنجان بوو كە ماوەیەكی زۆر لە كافتریاكان بێكار دەمێنەوە ئەیو گوتی "بەشێك لە گەنجان نەك هەر لە كافتریا دەمێنێتەوە، بەڵكو نێرگەرلەش دەكێشن و فاسفوتیش دەخۆن كە هەمووی خراپە". ئەو پێشنیازی ئەوەش دەكات هەموو نەخۆشێك كە لەنەخۆشخانە دەخەوێنرێ، دەبێت بكێشرێ تاوەكو روونبێت لە نەخۆشخانە كێشی زیادی كردوە یان كەم یاخوود خواردنی چۆن بووە "نەخۆش هەیە 30رۆژ لە نەخۆشخانە ماوەتەوە دواتر تووشی بەدخۆراكی بووە، بەدخۆراكی واتە زۆر خواردن و كەم خواردنیش هەردووكی دەگرێتەوە". هەر بۆیە بەپێویستی دەزانێ لە نەخۆشخانەكانی كوردستان بەشی تایبەت بە خواردنی نەخۆش بكرێتەوە ئەو گوتی "ئەبێت خواردنی نەخۆش لە بەپێی كێشە‌و باڵای نەخۆشەكە دابنرێت، نەك بەشێوەی هەڕەمەكی".
ئەبێت سێ ژەم نان بخورێت و نەخواردنی برنج ونان تەندروست نییە
دكتۆر ئەحمەد دزەیی كە تاكە پزیشكە لە كوردستاندا پسپۆڕیەكەی لە كلینكی خواردندا هەیە، جەخت لەوە دەكاتەوە، ئەبێت مرۆڤ لە بیست‌و چوار كاژێردا سێ ژەمی تەندروست نان بخوت و لەبینەكانیشدا شتێك بخوات، باشترە میوە بێت، دكتۆر ئەحمەد لەوەش توڕەیە كە خەڵكانێك هەن پزیشك نین و زانیاری هەڵە لەسەر خۆراك دەدەنە خەڵكی ئەو گوتی "نان نەخواردن و برنج نەخواردن لە زانستی پزیشكیدا نییە، بەراستی كۆمەڵێك كەس لە تۆڕی كۆمەڵایەتییەكانەوە لە خۆیانەوە زانیاری نادروست لەسەر خواردن دەدەن".
دكتۆر ئەحمەد دزەیی جەخت لەوە دەكاتەوە هەموو نەخۆشێك ئەبێت خواردنی جیاوازی هەبێت ئەو گوتی "رەنگە خواردنەكەی سەنتەری دڵ چەور نەبێت و خوێی كەم بێت، بەڵام ئەوە هەمووشتێك نییە، ئەگەر مرۆڤێك رۆژانە پێویستی بە 100كالۆریی بێت ئەبێت 45% بۆ 65% كارب بێت، بەڵام ئایا لە نەخۆشخانەكانی كوردستان ئەوە لەبەرچاو دەگیرێ؟ بەدڵنیاییەوە نەخێر، هەر بەنموونە كەسێك كە نەخۆشی هەناسەدانی هەبێت ئەبێت خواردنێكی جیاوازی هەبێت". دكتۆر ئەحمەد پشتگیری ئەوە دەكات بۆ تەندروستییەكی باش پێویستە مرۆڤ ئاو زۆر بخواتەوە ئەو گوتیشی "ئەوەی تێبینیم كردوە ئافرەتان كەمتر لە پیاوان ئاو دەخۆنەوە بەراستی تاوەكوئێستا هۆكارەكی نازانم چییە". لە كۆتایی قسەكانی ئەو پزیشكە رێنمایی ئەوەیدا پێویستە خەڵكی خۆیان بەدوور بگرن لە خواردنە لە قوتوونراوەكان.
منداڵ گەورەترین قوربانییە
د.سەنگەر محەممەد، سەرۆكی بەشی تەندروستی گشتیی لە زانكۆی هەولێری پزیشكی وەك میوانێكی دیكەی بەرنامەكە، ئەوەی خستەڕوو لە دوای ساڵانی نەخۆشی كۆرۆنا شێوازی ژیانكردن گۆڕانكاری رەشەیی تێدا روویداوە ئەو گوتی "لە دوای كۆرۆناوە كاتی خەوتن گۆڕانكاری زۆر بەسەرداهات، لەو گۆڕانكاریانەش منداڵ گەوەرەترین قوربانییە، چونكە وەك ئەندامەكانی دیكەی خێزانەكەی درەنگ دەخەوێ، هەتا لە راپرسیكدا كە لە دوای كۆرۆنا كرابوو هۆكاری درەنگ خەوتیان پرسی بوو هەموو وەڵامەكان بۆ ئاوەدانی و رووناكی ماڵ گەڕاندبووە دیارە تێكچوونی خەویش هۆكاری نەك نەخۆشی دڵ بەڵكو دەیان نەخۆشییە". د.سەنگەر محەممەد ئەوە ناشارێتەوە كە نموونەی جوانی خێزانیش هەیە كە بە زووی خۆیان منداڵەكانیان دەخەون.
بوونی خواردنی تەندروست خۆبەدوورگرتن لە زۆر نەخۆشی بەتایبەت نەخۆشییەكانی دڵ هەر لەسەر ئەو بنەمایەش وەك د.سەنگەر محەممەد ئاماژەی پێدەكات چەند ساڵێكە لە كۆلێژی پزیشكی بەشی تەندروستی گشتی و خۆراكزانی كراوەتەوە ئەو گوتیشی "رەزامەندی وەرگیراوە لەچەند نەخۆشخانەیەك هۆبەی خۆراكی بكرێتەوە، ئەو كاتە نەخۆشەكانیش بەپێی نەخۆشییەكەیان خۆراكیان پێدەدرێت".
ئامارەكان نابنە هۆی لێكۆڵینەوە بەدواداچوون
د.باواجی كەریم، راهێنراوی بۆردی كارگێڕی تەندروستی وەك میوانێكی دیكەی بەرنامەكە ئەوە خستەڕوو لەكاتێكدا كە هۆكاری یەكەمی مردن لە كوردستاندا نەخۆشی گیرانی دەماری دڵە، بەڵام ئەو ئامارانە نابنە هۆكاری لێكۆڵینەوە بەدواداچوون ئەو گوتی "گرفتێكی گەورە ئەوەیە لە كوردستان ئامارەكان نابێتە هۆی لێكۆڵینەوە بەدواداچوون".
راهێنراوەكەی بۆردی كارگێڕی تەندروستی باسی لەوەش كرد، گرفتێكی نەخۆشانی دڵ كەم دەرمانی چارەسەرە ئەو گوتی "بەشێك لە دەرمانخانەكان ئەوە دەدەن نەخۆش كەخۆیان حەز دەكەن بیفرۆشن، یاخوود بە ئارەزووی خۆیان نرخ دیارە دەكەن لەكاتێكدا لە زۆربەی وڵاتان نرخی دەرمان رێكخراوە". بەبڕوای د.باواجی كەریم، نەك دەرمان، بەڵكو ئەبێت رێكخستنەوەیەك بۆ نرخی نەشتەرگەرییەكانیش بكرێت، چونكە نرخیان جیاوازە. د.باواجی كەریم بەپێویستیشی دەزانێ هامئاهەنگی لەنێوان وەزارەتی تەندروستی ناوەندەكانی توێژینەوە هەبێت ئەو دەڵێت "پێویستە توێژینەوەكانی دكتۆرا‌و ماستەریش لەسەر بنەمای پێویستی بێت نەك وەك ئێستا بەشێكی لەسەر بنەمایی برادەرایەتییە". د.باواجی دوای لە خەڵكیش دەكات هەر شەش مانگ جارێك یان زیاتریش، پشنكنینێكی گشتی خۆیان چونكە مەرج نییە كەسێك كەنەخۆش بێت نیشانەكانی نەخۆشیەكی تێدا دەركەوتبێت. لە كۆتایی قسەكانی د.باواجێ بە ئەركی بنكە تەندروستییەكان دەزانێ بەدواداچوون و لێكۆڵینەوە بۆ زیادبوونی هەر جۆرە نەخۆشییەك بكەن ئەو گوتیشی "كاری بنكە تەندروستییەكان تەنیا پێدانی حەب نییە هەشت كاری سەرەكیان هەیە، بەڵام بەداخەوە وەكو پێویست بە ئەركەكانی خۆیان هەڵناستن".
ئەم بەرنامەیە شەوی 08-09-2024 پێشكەش كراو میوانە سەرەكییەكانیش پێكهاتبوون لە
- دكتۆر ئەحمەد دزەیی، بۆردی دكتۆرا لە خۆراكی كلینكی
- د.باواجی كەریم، راهێنراوی بۆردی كارگێڕی تەندروستی
- د. سەنگەر محەممەد، سەرۆكی بەشی تەندروستی گشتیی لە زانكۆی هەولێری پزیشكی
- دكتۆر زانا بابان، پزیشكی پسپۆڕی نەشتەرگەری گشتیی دڵ
به‌شی بكه لە
