كاریگەرییە خراپەكانی دووكەڵی مولیدە‌ی گەڕەكەكان
كاریگەرییە خراپەكانی دووكەڵی مولیدە‌ی گەڕەكەكان
دووكەڵی مولیدە و ئۆتۆمبێل و كارگەكان چ مەترسییەكیان دروستكردوە؟
كورتەیەك لە بەرنامەكە
پیس بوونی هەوا، لەرێگای مۆلیدە ئەهلییەكانەوە، مژاری ئەم بەرنامە تایبەتە بوو، بەپێی قسەی پڕۆفیسۆڕێكی كیمیایی ژیانی پزیشكی بێت هەوای پیس هۆكارە بۆ توشبوون بە نزیكەی (چوار هەزار جۆر نەخۆشی). كە بەشێكی زۆر ئەو هەوا پیسە بەهۆی دووكەڵی مۆلیدە ئەهلییەكانەوەیە كە ژمارەیان لە هەرێمی كوردستاندا 7354 مۆلیدەیە، ئەمە جگەلەوەی بەشێك لە خەڵكی مۆلیدەی تایبەتی خۆی هەیە، وەك لە راپۆرتێكی ئەم بەرنامەیەدا پیشاندرا مۆلیدە ئەهلییەكانی هەرێمی كوردستان 5ملیۆن و290 هەزار و 169ئەمپێر كارەبا بەرهەدەێنن بۆ سەرجەم هاوبەشەكانیان، كە ژمارەیان (یەك ملیۆن 311هەزار‌و 598هاوبەشە). بەپێی قسەی مامۆستایەكی زانكۆی پۆلی تەكنیكی هەولێر "ئەگەر مۆلیدەیەك 12 كاژێر كار بكات، ئەوا زیاتر لە یەك تۆن موادی زیان بەخش دەخاتە هەواوە".هەر یەكێكە لەو 7354 مۆلیدەیە لە وەرزە گەرم و ساردەكاندا لانی كەم 12كاژێر كار دەكەن بەم جۆرە بێت رێژەیەكی زۆری هەواكەمان مۆلیدە پیسی دەكات.
گوتەبێژی ئەنجوومەنی گاز فرۆشانی هەولێر كە لەبەرنامەكەدا میوانە ئەوە ناشارێتەوە، خاوەن مۆلیدە هەیە گازی زۆر خراپ بەكار دەهێنێ ئەو دەڵێت "بەرمیلی گاز هەیە بە 90هەزار دینار‌و هەشە بە 160هەزار دینار، كەسێك ئەگەر ویشدانی نەبێت دەتوانێ بەرمیلی گازی 90هەزار دیناری بەكاربهێنێ".
لابردنی مۆلیدە ئەهلییەكان وەك خاوەن مۆلیدەیەكی شاری هەولێر لە بەرنامەكەدا باسی دەكات، هێشتا دوورە، چونكە گرفتی كەمی كارەبا ساڵ لە دواساڵ زیاتر دەبێت، بۆیە شارەزایەكی بواری كارەبا پێشنیاز دەكات خەڵكی رووبكەنە بەكارهێنانی سیستەمی سۆلار واتە سوودبینین لە وزەی خۆر بۆ دابینكردنی كارەبا.
لە بەشێكی دیكەی بەرنامەكەدا ئامارێكی مەترسیداری زیادبوونی توشبوانی شێرپەنجە لە هەرێمی كوردستان خرایەڕوو، كە لەماوەی دە ساڵدا بەرێژەی 549% زیادی كردوە. لە دوا بەشی بەرنامەكەدا پسپۆڕێكی بەشی بایۆلۆجی زانكۆی كۆیە جەختی لەوە كردەوە، ئەگەر بەزووی خەمێك لە ژینگە نەخورێ "تاوەكو 2035 هیچ ماڵێكی كوردستان نابینی نەخۆشێكی قورسی تێدا نەبێت".
چوار هەزار نەخۆشی پەیوەندی بە هەوای پیسەوەیە
پێشتر واماندەزانی هەوای پیس زیاتر هۆكارە بۆ تووشبوون بە نەخۆشییەكانی شێرپەنجە، بەڵام پڕۆفیسۆرێكی كیمیایی ژیانی لەم بەرنامەیەدا ئاشكرای دەكات، چوار هەزار جۆر نەخۆشی (لاوكی و سەرەكی) پەیوەندی بە هەوای پیسەوە هەیە.
د.سالار عەدنان، پڕۆفیسۆر لە كیمیایی ژیانی پزیشكی، لە بەشێكی ئەم بەرنامەیەدا جەختلەوە دەكاتەوە كە مۆلیدە پەیوەندی بە كوالێتی ژیانی هەر تاكێكی كۆمەڵگاوە هەیە‌و دەشڵێت "نزیكەی چوار هەزار جۆر نەخۆشی هەیە، لە دەرنجامی پیس بوونی هەواوە دروست دەبێت". پیس بوونی هەوا بەتایبەت بە دووكاڵ، كاریگەری لاوكی و راستەوخۆی لەسەر دروستبوونی نەخۆشییەكان هەیە. د.سالار عەدنان باس لەوە دەكات دووكەڵی سووتەمەنی كاریگەری راستەوخۆی لەسەر پێست‌و كۆئەندامی هەناسە‌و هەرس و فشاری خوێن و راڕایی و زوو هەڵچوون و دڵەڕاوكێ و كەم خەوی و خەوزڕان و سەتان جۆر نەخۆشی دیكەشەوە هەیە، لەبەر ئەوەی رێژەی قوڕقوشم لە لەشی مرۆڤدا زیادەكات و دەشڵێت "هەوای پیس هاوسەنگی هۆڕمۆنەكانی لەشمان تێكدەدا".
12جۆر مواد بەكاردێت بۆ ئۆكتان بەرزكردنەوە هەموویان قەدەخەن
پڕۆفیسۆڕەكەی كیمیایی ژیانی پزیشكی، ئەوەش دەخاتەڕوو ئەو مەوادانەی دەكرێنە سووتەمەنییەوە بۆ بەرزكردنەوەی ئۆكتانەكەی، بەبڕیارێك قەدەخەكراون، بەڵام لە هەرێمی كوردستان كەم تاوەكو زۆر، بە موادی جۆراوجۆر ئۆكتانی سووتەمەنی بەرز دەكرێتەوە و دەڵێت "12جۆر موادی قەدەخەكراو بەكاردێت بۆ بەرزكردنەوەی ئۆكتانی سوتەمەنی، هەمووشی قەدەخەكراون".
هەر بەپێی بەدواداچوونەكانی د.سالار عەدنان پیسی هەوای هەولێر هۆكارە بۆ بەرزی رێژەی pm لە هەوای شارەكەدا هەر وەك گوتی "رێژەی pm لە هەوای هەولێردا 16.2، لەكاتێكدا رێگەپێدراو دەبێت لە پێنج pm زیاتر نەبێت".
ئەو پزیشكە ئەوەش ناشارێتەوە، ئەگەر پیس بوونی هەوا زیاتر بێت‌و بمێنێتەوە، ئەوا نەخۆشییە لاوكییەكان دەكاتە نەخۆشی درێژخایەن، بۆچوونیشی وایە خەڵكی چاوەڕێی ئەو نەكات لایەنێك بەزووی ئەو كێشەیە چارەسەر بكات، بۆیە داوا لە خەڵكی دەكات خۆیان هەوڵی تاكەكەسی بدەن ئەوەش بە گرتنەبەری چەند رێگایەك لەوانە، رووكردنە وەرزش كردن و خۆ بە دوور گرتن لە خواردنی سووركراوە و رووكردنە خواردنی سەوزە‌و میوە.
هەولێر تاكە شاری هەر چوار پارچەی كوردستانە ئەم تایبەتمەندیەی هەیە
"لەسەر ئاستی چوار پارچەی كوردستان نزمترین شوێن كە شاری لەسەر دروستكرابێت هەولێرە". د.یەحیا ئەحمەد، پڕۆفیسۆر لەبەشی زانستی ژینگە و تەندروستی و مامۆستا لە زانكۆی سەڵاحەدین لە بەشێكی قسەكانی لەم بەرنامەیەدا وەها گووت و ئەوەش بە خاڵێكی نەرێنی دەزانێ كە هاوكارە بۆ زیاتر پیسبوونی هەوای شارەكە ئەو دەڵێت "دەگونجێ لە رۆژێكدا كاژێرێك لە هەولێر هەواكە پاك بێت، بەڵام نەبووە هەموو رۆژەكە بەپاكی بمێنێتەوە". بەپێی بەدواداچوونەكانی د.یەحیا لە دوای بەسڕە هەوای هەولێر زۆرجار پیسترین شاری عێراقە و دەشڵێت "جاری وەها هەیە هەوای هەولێر لە بەغداش پیسترە". لە بارەی بەراوورد كردنی هەوای هەولێر بە شارەكانی سلێمانی و دهۆك دەڵێت "هەوای سلێمانی كەمێك لەهەولێر پاكترە، هەوای دهۆكیش لە هەولێر و سلێمانی باشترە".
چ گەڕەكێكی هەولێر هەواكەی زۆر پیسە؟
د.یەحیا ئەحمەد، جەخت لەوە دەكاتەوە كە لە هەولێر گەڕەكەكانی باشووری شارەكە لەلای زانكۆی سەڵاحەدین بۆ سەر رێگای كەركووك هەواكەی زۆر پیسە و دەشڵێت "بەهۆی كارگەكان و خۆڵ‌وخاشاكی زۆرەوە هەوای گەڕەكەكانی رۆژئاوای هەولێریش پاك نییە". لەبارەی ئەو گەڕەكانەش كە هەواكەیان پاكە، بەپێی بەواداچوونەكانی ئەو شارەزایەی ژینگە، گەڕەكانی سەر رێگای مەسیف و شەقڵاوە كەمێك هەواكەی باشترە، چونكە ئەو ناوچانە كارگەی كەمی لێیە‌و بۆنی پاڵاوگەكانیشیان بە ئاسانی ناگاتێ. د.یەحیا ئەحمەد ئەوەش دەخاتەڕوو هەولێر جگەلەوەی لە نزمایدا دروست كراوە چوار دەورەكەشی گیراوە "لە هەولێر هەوای پیس بە ئاسانی ناڕوات و لە ئاسمانی شارەكەدا كۆدەبێتەوە".
پڕۆفیسۆرەكەی زانستی ژینگە و تەندروستی جەخت لەوە دەكاتەوە، دووكەڵی پاڵاوگە نایاساییەكان بە هەزاران جار لە دووكەڵی مۆلیدەكان خراپترە ئەو گوتیشی "ئۆتۆمبێل و مۆلیدە و كارگە گەورەكان و پاڵاوگە نایاساییەكان و سپلیت هەموویان پێكەوە هەوا پیس دەكەن".لە بەشی كۆتایی قسەكانیشی پڕۆفیسۆرەكەی زانستی ژینگە و تەندروستی ئەوەی نەشاردەوە ئۆتۆمبێلەكانی هەر یەكەمان وەك مۆلیدە زیانی هەیە گوتی "رۆژانە هەر یەكەمان كە ئۆتۆمبێلەكانمان ئیش پێدەكەین وەك ئەوە وایە مۆلیدەیەك هەڵبكەین، هەردووكیشیان زیانی زۆریان بۆ ژینگە هەیە".
لە هەرێمی كوردستاندا 7354 مۆلیدەی ئەهلی كار دەكات 90% لە شارەكاندایە
لە بەشی یەكەمی ئەم بەرنامەیەدا راپۆرتێك لەسەر مۆلیدە ئەهلییەكانی هەرێمی كوردستان پیشاندرا كە لەلایەن رۆژنامەنووس نەوزاد مەحموود ەوە ئامادەكرا بوو، بەپێی راپۆرتەكە لە هەرێمی كوردستاندا 7354 مۆلیدەی ئەهلی كار دەكات، كە 5ملیۆن و290 هەزار و 169ئەمپێر كارەبا بەرهەدەێنن بۆ سەرجەم هاوبەشەكانیان، كە ژمارەیان (یەك ملیۆن 311هەزار‌و 598هاوبەشە). هەر بەپێی راپۆرتەكە زۆرترین شوێن مۆلیدەی ئەهلی لە شاری هەولێردایە كە 1342 شوێن و8% لە گوندەكاندایە لە سلێمانیش 1150 شوێن مۆلیدە هەیە 10% لە گوندەكاندایە و لە دهۆكیش 540 شوێن مۆلیدە هەیە 31% لە گوندەكاندایە، بەشێوەیەكی گشتی لە زستان و هاویندا مۆلیدەكان زۆرترین كاریان پێدەكرێت لەشەو رۆژێكدا نزیكەی 14كاژێر كار دەكەن. ئەمە جگەلەوەی لە بەشێكی گەڕەكەكان خەڵكی مۆلیدەی تایبەتی خۆی هەیە.
بە 12 كاژێر ئیشكردن زیاتر لە یەك تۆن موادی زیان بەخش دەخاتە هەواوە
هەر لەنێو راپۆرتەكەدا د.رێبین سەمەد، سەرۆكی بەشی ئەندازایاریی رووپێوان لە زانكۆی پۆلی تەكنیكی هەولێر قسە دەكات، ئەوە ئاشكرا دەكات ئەگەر مۆلیدەیەك 12 كاژێر كار بكات، ئەوا زیاتر لە یەك تۆن موادی زیان بەخش دەخاتە هەواوە. هەر لە راپۆرتەكەدا باس لە توانای بەرهەمهێنانی كارەبا لە هەرێمی كوردستان كراوە، بەجۆرێك ژێرخانی كارەبا ی هەرێمی كوردستان توانای بەرهەمهێنانی 7000 مێگاوات كارەبای هەیە، بەڵام بەهۆی نەبوونی پێداویستییەكان بەتایبەت سووتەمەنی 3500 مێگاوات بەرهەمدێت.
وەزارەتی كارەبا هەوڵدەدا لەرێگای دانانی سیستەمی پەریپەیدی كارەباوە مۆلیدە ئەهلییەكان هەنگاو بە هەنگاوە هەڵبگرێت، لەو بارەیەشەوە هەنگاونراوە بەنموونە تاوەكوئێستا لە شەش شوێنی هەرێمی كوردستان سیستەمی پریپەیدی كارەبا دانراوە، بەبەهۆیەشەوە لە سلێمانی 28مۆلیدە و لە هەولێریش320 مۆلیدە لابراوە و هاوكات لە شاری دهۆكیش 5% بەشداربووانی كارەبا سیستەمەكەیان بووەتە پریپەید"
لە كۆتایی ئەو راپۆرتەدا، ئامارێكی مەترسیداری زیادبوونی ژمارەی تووشبوونی شێرپەنجە لە هەریچمی كوردستان خراوەتەڕوو ئەوەش ئەوەیە لە 10ساڵدا تووشبوون بە ژێرپەنجە لە 1528 كەسەوە بووەتە 9911كەس واتە بەرێژەی 549% ئامارەكە زیادی كردوە، ئەوەش ئاماری فەرمی وەزارەتی تەندروستی هەرێمی كوردستانە.
زیاتر لە10 جۆر گازێك هەیە و جیاوازیەكی زۆریش لە نرخدا هەیە
سەرباز كەریم، گوتەبێژی ئەنجوومەنی گازفرۆشانی هەولێر وەك میوانێكی ئەم بەرنامەیە ئەوە ناشارێتەوە كە بەشێك لە گاز فرۆشەكان، گازی زۆر بێ كوالێتی دەفرۆشنە هەندێ لە خاوەن مۆلیدەكان و دەشڵێت "بەرمیلی گاز هەیە بە 90هەزار دینار‌و هەشە بە 160هەزار دینار، كەسێك ئەگەر ویشدانی نەبێت دەتوانێ بەرمیلی گازی 90هەزار دیناری بەكاربهێنێ".
هەربەپێی زانیارییەكانی گوتەبێژی ئەنجوومەنی گازفرۆشانی هەولێر ئێستا زیاتر لە 10جۆر گاز لە بازاڕدا هەیە و دەڵێت "گازفرۆشە بە ویشدانەكان گازی باش دەفرۆشن، بەپێچەوانەشەوە هەیە". سەبارەت بە پێكهاتەی ئەو گازە خراپەش كە بەرمیلی بە 90هەزار دینارە، سەرباز كەریم ئەوە روونیدەكاتەوە ئەو گازەی بەرمیلی بە 90هەزار دینارە پێكهاتەكەی هەر نەوت و رۆنە "پێویستە هەموو ئەوانەی مامەڵەی گاز دەكەن شتێك بزانن، گازی باش نەدەیبەسـتێ نە خڵتەشی دەبێت، ئێستا خۆشبەختانە كڕیاری گازی باش زۆرترە لە كڕیاری گازی خراپە". گوتەبێژەكەی ئەنجوومەنی گازفرۆشانی هەولێر جەختی لەوەش كردەوە گازی هەر دوو كۆمپانیا كار و بێجی هیچ كێشەیەكیان نییە و مۆلیدەكان دەتوانن بەبێ گرفت بەكاربهێنن.
دوای بەرنامەیەكی لەگەڵ رەنج لێپێچینەوەی زۆر كرا
هەر لەبەشێكی دیكەی ئەم بەرنامەیەدا سەرباز كەریم جەختی لەوە كردەوە لیژنەكانی قایمقامیەت و پارێزگای هەولێر فشاری زۆریان لەسەر سووتەمەنی فرۆشەكان هەیە و بەردەوام بەدواداچوون بۆ كارەكانیان دەكەن و گوتی "لەدوای بەرنامەیەكی ئێوە لەسەر خراپی كوالێتی سووتەمەنی لە هەولێر 35بەنزیخانە بۆ ماوەیەكی كاتی داخران، چونكە دەركەوت سەرپێچییان كردبوو". بەپێی بەدواداچوونەكانی سەرباز كەریم، دووكەڵی زۆری مۆلیدە مەرج نییە تەنیا پەیوەندی بە خراپی گازەكەوە هەبێت، بەڵكو پەیوەندی بە باری زۆری سەر مۆلیدەكە جۆر‌و كوالێتی مۆلیدەكەشەوە هەیە.
لەلای سەرباز كەریم و بەشێك لە هاوپیشەكانی پاڵاوگە نایاساییەكان دەورێكی نەرێنیان هەیە لە پیس بوونی هەوا‌و سەرباز كەریم دەڵێت "بۆ پیسبوونی هەوا پاڵاوگە نایاساییەكان كارەساتی زیاتریان لە مۆلیدەكان دروست كردوە".
سووتانی بەشێكی خۆڵ و خاشاكی هەولێر لە ناوچەی كانی قڕژاڵە و دروستبوونی هەوایەكی پیس بەوهۆیەوە، لەلای سەرباز كەریم زیانەكەی هاوشێوەی مۆلیدەكانە ئەگەر زیاتر نەبێت بۆیە دەڵێت "چەندین كارگەی گەورە نزیك شارەكان دروست كراوە كە ئیش دەكەن دووكەڵێكی زۆر دروست دەبێت ئەی ئەوە مەترسی نییە؟". لە كۆتایی قسەكانی گوتەبێژەكەی ئەنجوومەنی گازفرۆشان باسی لەوەش كرد ئەو وەك خۆی بۆ دابینكردنی كارەبا وازی لە مۆلیدە هێناوە و سوود لە سیستەمی سۆلار وەردەگرێت.
"ئومێدێك بۆ لابردنی مۆلیدە نییە"
فەرهاد عەبدوڵڵا كە وەك خاوەن مۆلیدەیەكی شاری هەولێر لە بەرنامەكەدا بەشداربوو بەدووری زانی بەمزووانە مۆلیدە ئەهلییەكان هەڵبگرێن ئەو گوتی "هەر باڵەخانەیە زیاد دەكات ئیتر كارەبا ی سەرەكی بەشی چیدەكات بۆیە هیچ كاتێك پێشبینی ئەوە ناكەم مۆلیدە لاببرێ".
فەرهاد عەبدوڵڵا جەختلەوە دەكاتەوە ئەگەر خاوەن مۆلیدەكان گازی بەرمیلی 150هەزار دیناری بەكاربهێنن ئەوا هیچ قازانجێك ناكەن و گوتی "وەك خۆم بەرمیلی گاز بە 125هەزار دینار دەكڕم ئەوە بەكاردەهێنم، خەڵكی بێویشدانیش هەیە گازی خراپ دەكڕێت، دەبێت ئەوەش روون بێت لیژنەكانی چاودێری مۆلیدەكان لە پارێزگا و قایمقامیەتیش زۆر سەردانی مۆلیدەكان دەكەن و لێپێچینەوەی وردیش دەكەن، لە مانگی رابردوودا ئەو لیژنانە سێجار سەردانی منیان كردوە".
ئەو خاوەن مۆلیدەیەی هەولێر ئەوەشی خستەڕوو لەم وەرزی گەرمایەدا بەشێوەیەكی گشتی رۆژانە 14كاژێر كارەبایان داوەتە هاوبەشەكانیان "تەنانەت رۆژ هەبوو17 كاژێر كارەبامان داوە"
لە كۆتایی قسەكانی ئەو خاوەن مۆلیدەیەی هەولێر، داوا لە حكومەتی هەرێمی كوردستان دەكات، لە رێگای كۆمپانیاكانی كار و لاناز ەوە گاز بۆ هەموو مۆلیدەكان دابین بكات.
"هەوای پیس توانای سێكسی كەم دەكات"
د. بەختیار عەبدوڵڵا، مامۆستا لە بەشی بایۆلۆجی زانكۆی كۆیە وەك میوانێكی دیكەی بەرنامەكە ئەوەی خستەڕوو بەپێی بەدواداچوونە زانستییەكان (هەوای پیس) كاریگەری لەسەر كەمبوونەوەی توانا سێكسییەكان هەیە، نەك هەر ئەوەندە، بەڵكو لەبارچوونی منداڵ و منداڵی ناكامیش زۆر دەكات ئەو دەشڵێت "هەوای پیس بەتایبەت زیانی زۆر گەورەی لەسەر ژیانی ئافرەتی دووگیان هەیە، با بپرسین بۆچی رێژەی منداڵی ئۆتیزم زیاد بووە؟ بەدڵنیاییەوە هۆكارێكی پیسبوونی هەوایە 80% ئەو منداڵانەی توشی ئۆتیزم بوون لەنێو سكی دایكیاندا تووشبوون".
هەربەپێی قسەكانی د. بەختیار بێت پێنەگەیشتنی مێشك و زوو لەبیر چوونەوەش پەیوەندی بە پیس بوونی هەواوە هەیە ئەو دەشڵێت "بەهۆی پیسبوونی هەواوە لە جێگای كالسیۆم، قوڕقوشم لە نێو ئێسكەكانمادا دەنیشێ، ئەوەش زۆر مەترسیدارە". بەهۆی پیسی هەواكەمانەوە مەترسی لەسەر ئەو خواردن‌و سەوزە‌و میوانەش دروست دەبێت كە رۆژانە بەكاریان دەهێنین، چونكە هەر وەك د.بەختیار باسی دەكات هەوای پیس دەنیشێتە سەر ئەو سەوزە‌و میوانەی رۆژانە دەیخۆین.
تاوەكو 2035 چی روودەدا؟
هەموو میوانەكانی ئەم بەرنامەیە هاوڕابوون لەسەر ئەوەی هەوای هەولێر بەراوورد بە شارەكانی دیكەی كوردستان پیسترە، بەپێی بەواداچوونەكانی د.بەختیار عەبدڵڵا، هۆكاری ئەوەیە لەنێو خەڵكی هەولێردا نەخۆشییەكانی شكرە‌و فشاری خوێن و فەقەرات زیاترە ئەو دەڵێت "بەشێكمان بەهۆی پیسبوونی هەواوە 80% داهاتەكانمان بۆ پزیشكەكانە". كەمی جووڵەی هەوا لە هەولێر گرفتێكی دیكەیە، چونكە هەوای پیس زیاتر دەمێنێتەوە
د. بەختیار عەبدڵڵا دەڵێت "لە سلێمانی و دهۆك ئەگەر هەواش زۆر نەبێت، كزەیەك هەر هەیە ئەو كەزەیە بەشێكی هەوا پیسەكە لادەبا".
گرفتێكی دیكە كە د.بەختیار عەبدڵڵا ئاماژەی پێدا كاریگەری خراپی پلاستیكە لەسەر تەندروستی مرۆڤ، بەتایبەت كە كاریگەری لەسەر تێكچوونی هۆڕمۆنەكانی لەشی مرۆڤ هەیە ئەو دەڵێت "جگەلە پیس بوونی هەوا، پیسبوون بە هۆی ماددە پلاستیكیەكان گرفتێكی هەر گەورەی ئەم سەردەمەیە بەتایبەت كە كاریگەری لەسەر تێكچوونی هۆڕمۆنەكانی لەش هەیە لە خۆڕا نییە خەڵكانێك دروست بوون حەز بە گۆڕینی رەگەزی خۆیان دەكەن ئەوانە دەرنجامی تێكچوونی هۆڕمۆنەكانە".
بەبڕوای د. بەختیار عەبدڵڵا، ئەگەر رێكاری بەپەلە نەگیرێتەبەر بۆ چارەسەركردنی كێشە ژینگەییەكان "تاوەكو 2035 هیچ ماڵێكی كوردستان نامێنێ نەخۆشییەكی قورسی تێدا نەبێت".
پێویستە حیزبەكان مەكتەبی ژینگەیان هەبێت
د. ئیبراهیم حەمەڕەش پسپۆری كارەبا‌و كۆمپیتەر وەم میوانێكی دیكە ئەوەی خستەڕوو بیرۆكەی دانانی مۆلیدە لە 1997وە سەری هەڵداوە و سەرەتا وابڕیاربوو بۆ چەند ساڵێكی كەم بێت، بەڵام دواتر گەیشتە ئێستا كە لابردنیان قورس بووە ئەو دەڵێت "گرفتەكە ئەوەیە ئەگەر ئەو مۆلیدانە گازی باشیش بەكاربهێنن دووكەڵەكەی هەر زیانی هەیە". د.ئیبراهیم حەمەڕەش خۆزگە دەخوازێ لەسەر ئاستی حیزبەكان كار بۆ پاراستنی ژینگە بكرایە ئەو دەڵێت "بەشێك لە حیزبەكانی ئەوروپا مەكتەبی تایبەت بە پاراستنی ژینگەیان هەیە خۆزگە ئەوە لێرەش هەبوایە". لەلای د.ئیبراهیم تەنیا دووكاڵ هەوا پیس ناكەت، بەڵكو ئەو سپلێتانەش كە خەڵكێكی زۆر بەكاردەهێنێ، بەهەمان شێوە هەوایەكی گەرم فڕێدەدەن هەواوە بەجۆرێك لە جۆرەكان هەوا پیس دەكات.
سوود بینین لە وزەی خۆر بۆ كارەبا (سیستەمی سۆلار)
بەپێی قسەی د.ئیبراهیم حەمەڕەش بێت، ئێستا بۆ دابینكردنی كارەبا، خەڵێكی زۆر روویان لە بەكارهێنانی سیستەمی سۆلار كردوە كە سودبینینە لە وزەی خۆر بۆ دابینكردنی كارەبا ئەو گوتی "لە پێنج مەتر پەناڵدا پێنج ئەمپێر كارەبا دروست دەبێت ئێستا ئەو سیستەمە زۆر گەشەی كردوە".
د.ئیبراهیم حەمەڕەش بەپێویستی دەزانێ وەزارەتەكانی كارەبا و پلانادانان و دەستەی ژینگە هانی خەڵكی بدەن سیستەمی سۆلار دابنێن ئەو گوتیشی "ئەو پارەیەی بەناوی ژینگە لە شۆفێران وەردەگیرێ پێویستە بدرێتە خەڵكانی هەژار بۆ دانانی سیستەمی سۆلار".
بەپێی زانیارییەكانی پسپۆڕەكەی كارەبا‌و كۆمپیتەر حاڵەتێكی گونجاوە سیستەمی سۆلار لەسەر ئاوی دووكان و دەربەندیخان دابنرێت، بەڵام نەگونجاوە سوود لە زەوی كشتوكاڵی وەربگرێت بۆ دانانی سیستەمی سۆلار ئەو گوتیشی "بۆ دانانی سۆلار دەكرێت سوود لە سەربانی مۆڵە گەورەكان وەربگرێت". لەدواجاردا بەپێویستی دەزانێ بانك هەبێت قەرز بداتە خەڵكی بۆ ئەوەی سیستەمی سۆلار دابنێن.
ئەم بەرنامەیە شەوی 04-08-2024 پێشكەش كراو میوانە سەرەكییەكانیش پێكهاتبوون لە
*د.سالار عەدنان، پڕۆفیسۆر لە كیمیایی ژیانی پزیشكی
* د.یەحیا ئەحمەد، پڕۆفیسۆر لەبەشی زانستی ژینگە و تەندروستی
*سەرباز كەریم، گوتەبێژی ئەنجوومەنی گازفرۆشانی هەولێر
* د. ئیبراهیم حەمەڕەش پسپۆری كارەبا‌و كۆمپیتەر
* د. بەختیار عەبدوڵڵا، مامۆستا لە بەشی بایۆلۆجی زانكۆی كۆیە
* فەرهاد عەبدوڵڵا، خاوەن مۆلیدە لە هەولێر
دووكەڵی مولیدە و ئۆتۆمبێل و كارگەكان چ مەترسییەكیان دروستكردوە؟
كورتەیەك لە بەرنامەكە
پیس بوونی هەوا، لەرێگای مۆلیدە ئەهلییەكانەوە، مژاری ئەم بەرنامە تایبەتە بوو، بەپێی قسەی پڕۆفیسۆڕێكی كیمیایی ژیانی پزیشكی بێت هەوای پیس هۆكارە بۆ توشبوون بە نزیكەی (چوار هەزار جۆر نەخۆشی). كە بەشێكی زۆر ئەو هەوا پیسە بەهۆی دووكەڵی مۆلیدە ئەهلییەكانەوەیە كە ژمارەیان لە هەرێمی كوردستاندا 7354 مۆلیدەیە، ئەمە جگەلەوەی بەشێك لە خەڵكی مۆلیدەی تایبەتی خۆی هەیە، وەك لە راپۆرتێكی ئەم بەرنامەیەدا پیشاندرا مۆلیدە ئەهلییەكانی هەرێمی كوردستان 5ملیۆن و290 هەزار و 169ئەمپێر كارەبا بەرهەدەێنن بۆ سەرجەم هاوبەشەكانیان، كە ژمارەیان (یەك ملیۆن 311هەزار‌و 598هاوبەشە). بەپێی قسەی مامۆستایەكی زانكۆی پۆلی تەكنیكی هەولێر "ئەگەر مۆلیدەیەك 12 كاژێر كار بكات، ئەوا زیاتر لە یەك تۆن موادی زیان بەخش دەخاتە هەواوە".هەر یەكێكە لەو 7354 مۆلیدەیە لە وەرزە گەرم و ساردەكاندا لانی كەم 12كاژێر كار دەكەن بەم جۆرە بێت رێژەیەكی زۆری هەواكەمان مۆلیدە پیسی دەكات.
گوتەبێژی ئەنجوومەنی گاز فرۆشانی هەولێر كە لەبەرنامەكەدا میوانە ئەوە ناشارێتەوە، خاوەن مۆلیدە هەیە گازی زۆر خراپ بەكار دەهێنێ ئەو دەڵێت "بەرمیلی گاز هەیە بە 90هەزار دینار‌و هەشە بە 160هەزار دینار، كەسێك ئەگەر ویشدانی نەبێت دەتوانێ بەرمیلی گازی 90هەزار دیناری بەكاربهێنێ".
لابردنی مۆلیدە ئەهلییەكان وەك خاوەن مۆلیدەیەكی شاری هەولێر لە بەرنامەكەدا باسی دەكات، هێشتا دوورە، چونكە گرفتی كەمی كارەبا ساڵ لە دواساڵ زیاتر دەبێت، بۆیە شارەزایەكی بواری كارەبا پێشنیاز دەكات خەڵكی رووبكەنە بەكارهێنانی سیستەمی سۆلار واتە سوودبینین لە وزەی خۆر بۆ دابینكردنی كارەبا.
لە بەشێكی دیكەی بەرنامەكەدا ئامارێكی مەترسیداری زیادبوونی توشبوانی شێرپەنجە لە هەرێمی كوردستان خرایەڕوو، كە لەماوەی دە ساڵدا بەرێژەی 549% زیادی كردوە. لە دوا بەشی بەرنامەكەدا پسپۆڕێكی بەشی بایۆلۆجی زانكۆی كۆیە جەختی لەوە كردەوە، ئەگەر بەزووی خەمێك لە ژینگە نەخورێ "تاوەكو 2035 هیچ ماڵێكی كوردستان نابینی نەخۆشێكی قورسی تێدا نەبێت".
چوار هەزار نەخۆشی پەیوەندی بە هەوای پیسەوەیە
پێشتر واماندەزانی هەوای پیس زیاتر هۆكارە بۆ تووشبوون بە نەخۆشییەكانی شێرپەنجە، بەڵام پڕۆفیسۆرێكی كیمیایی ژیانی لەم بەرنامەیەدا ئاشكرای دەكات، چوار هەزار جۆر نەخۆشی (لاوكی و سەرەكی) پەیوەندی بە هەوای پیسەوە هەیە.
د.سالار عەدنان، پڕۆفیسۆر لە كیمیایی ژیانی پزیشكی، لە بەشێكی ئەم بەرنامەیەدا جەختلەوە دەكاتەوە كە مۆلیدە پەیوەندی بە كوالێتی ژیانی هەر تاكێكی كۆمەڵگاوە هەیە‌و دەشڵێت "نزیكەی چوار هەزار جۆر نەخۆشی هەیە، لە دەرنجامی پیس بوونی هەواوە دروست دەبێت". پیس بوونی هەوا بەتایبەت بە دووكاڵ، كاریگەری لاوكی و راستەوخۆی لەسەر دروستبوونی نەخۆشییەكان هەیە. د.سالار عەدنان باس لەوە دەكات دووكەڵی سووتەمەنی كاریگەری راستەوخۆی لەسەر پێست‌و كۆئەندامی هەناسە‌و هەرس و فشاری خوێن و راڕایی و زوو هەڵچوون و دڵەڕاوكێ و كەم خەوی و خەوزڕان و سەتان جۆر نەخۆشی دیكەشەوە هەیە، لەبەر ئەوەی رێژەی قوڕقوشم لە لەشی مرۆڤدا زیادەكات و دەشڵێت "هەوای پیس هاوسەنگی هۆڕمۆنەكانی لەشمان تێكدەدا".
12جۆر مواد بەكاردێت بۆ ئۆكتان بەرزكردنەوە هەموویان قەدەخەن
پڕۆفیسۆڕەكەی كیمیایی ژیانی پزیشكی، ئەوەش دەخاتەڕوو ئەو مەوادانەی دەكرێنە سووتەمەنییەوە بۆ بەرزكردنەوەی ئۆكتانەكەی، بەبڕیارێك قەدەخەكراون، بەڵام لە هەرێمی كوردستان كەم تاوەكو زۆر، بە موادی جۆراوجۆر ئۆكتانی سووتەمەنی بەرز دەكرێتەوە و دەڵێت "12جۆر موادی قەدەخەكراو بەكاردێت بۆ بەرزكردنەوەی ئۆكتانی سوتەمەنی، هەمووشی قەدەخەكراون".
هەر بەپێی بەدواداچوونەكانی د.سالار عەدنان پیسی هەوای هەولێر هۆكارە بۆ بەرزی رێژەی pm لە هەوای شارەكەدا هەر وەك گوتی "رێژەی pm لە هەوای هەولێردا 16.2، لەكاتێكدا رێگەپێدراو دەبێت لە پێنج pm زیاتر نەبێت".
ئەو پزیشكە ئەوەش ناشارێتەوە، ئەگەر پیس بوونی هەوا زیاتر بێت‌و بمێنێتەوە، ئەوا نەخۆشییە لاوكییەكان دەكاتە نەخۆشی درێژخایەن، بۆچوونیشی وایە خەڵكی چاوەڕێی ئەو نەكات لایەنێك بەزووی ئەو كێشەیە چارەسەر بكات، بۆیە داوا لە خەڵكی دەكات خۆیان هەوڵی تاكەكەسی بدەن ئەوەش بە گرتنەبەری چەند رێگایەك لەوانە، رووكردنە وەرزش كردن و خۆ بە دوور گرتن لە خواردنی سووركراوە و رووكردنە خواردنی سەوزە‌و میوە.
هەولێر تاكە شاری هەر چوار پارچەی كوردستانە ئەم تایبەتمەندیەی هەیە
"لەسەر ئاستی چوار پارچەی كوردستان نزمترین شوێن كە شاری لەسەر دروستكرابێت هەولێرە". د.یەحیا ئەحمەد، پڕۆفیسۆر لەبەشی زانستی ژینگە و تەندروستی و مامۆستا لە زانكۆی سەڵاحەدین لە بەشێكی قسەكانی لەم بەرنامەیەدا وەها گووت و ئەوەش بە خاڵێكی نەرێنی دەزانێ كە هاوكارە بۆ زیاتر پیسبوونی هەوای شارەكە ئەو دەڵێت "دەگونجێ لە رۆژێكدا كاژێرێك لە هەولێر هەواكە پاك بێت، بەڵام نەبووە هەموو رۆژەكە بەپاكی بمێنێتەوە". بەپێی بەدواداچوونەكانی د.یەحیا لە دوای بەسڕە هەوای هەولێر زۆرجار پیسترین شاری عێراقە و دەشڵێت "جاری وەها هەیە هەوای هەولێر لە بەغداش پیسترە". لە بارەی بەراوورد كردنی هەوای هەولێر بە شارەكانی سلێمانی و دهۆك دەڵێت "هەوای سلێمانی كەمێك لەهەولێر پاكترە، هەوای دهۆكیش لە هەولێر و سلێمانی باشترە".
چ گەڕەكێكی هەولێر هەواكەی زۆر پیسە؟
د.یەحیا ئەحمەد، جەخت لەوە دەكاتەوە كە لە هەولێر گەڕەكەكانی باشووری شارەكە لەلای زانكۆی سەڵاحەدین بۆ سەر رێگای كەركووك هەواكەی زۆر پیسە و دەشڵێت "بەهۆی كارگەكان و خۆڵ‌وخاشاكی زۆرەوە هەوای گەڕەكەكانی رۆژئاوای هەولێریش پاك نییە". لەبارەی ئەو گەڕەكانەش كە هەواكەیان پاكە، بەپێی بەواداچوونەكانی ئەو شارەزایەی ژینگە، گەڕەكانی سەر رێگای مەسیف و شەقڵاوە كەمێك هەواكەی باشترە، چونكە ئەو ناوچانە كارگەی كەمی لێیە‌و بۆنی پاڵاوگەكانیشیان بە ئاسانی ناگاتێ. د.یەحیا ئەحمەد ئەوەش دەخاتەڕوو هەولێر جگەلەوەی لە نزمایدا دروست كراوە چوار دەورەكەشی گیراوە "لە هەولێر هەوای پیس بە ئاسانی ناڕوات و لە ئاسمانی شارەكەدا كۆدەبێتەوە".
پڕۆفیسۆرەكەی زانستی ژینگە و تەندروستی جەخت لەوە دەكاتەوە، دووكەڵی پاڵاوگە نایاساییەكان بە هەزاران جار لە دووكەڵی مۆلیدەكان خراپترە ئەو گوتیشی "ئۆتۆمبێل و مۆلیدە و كارگە گەورەكان و پاڵاوگە نایاساییەكان و سپلیت هەموویان پێكەوە هەوا پیس دەكەن".لە بەشی كۆتایی قسەكانیشی پڕۆفیسۆرەكەی زانستی ژینگە و تەندروستی ئەوەی نەشاردەوە ئۆتۆمبێلەكانی هەر یەكەمان وەك مۆلیدە زیانی هەیە گوتی "رۆژانە هەر یەكەمان كە ئۆتۆمبێلەكانمان ئیش پێدەكەین وەك ئەوە وایە مۆلیدەیەك هەڵبكەین، هەردووكیشیان زیانی زۆریان بۆ ژینگە هەیە".
لە هەرێمی كوردستاندا 7354 مۆلیدەی ئەهلی كار دەكات 90% لە شارەكاندایە
لە بەشی یەكەمی ئەم بەرنامەیەدا راپۆرتێك لەسەر مۆلیدە ئەهلییەكانی هەرێمی كوردستان پیشاندرا كە لەلایەن رۆژنامەنووس نەوزاد مەحموود ەوە ئامادەكرا بوو، بەپێی راپۆرتەكە لە هەرێمی كوردستاندا 7354 مۆلیدەی ئەهلی كار دەكات، كە 5ملیۆن و290 هەزار و 169ئەمپێر كارەبا بەرهەدەێنن بۆ سەرجەم هاوبەشەكانیان، كە ژمارەیان (یەك ملیۆن 311هەزار‌و 598هاوبەشە). هەر بەپێی راپۆرتەكە زۆرترین شوێن مۆلیدەی ئەهلی لە شاری هەولێردایە كە 1342 شوێن و8% لە گوندەكاندایە لە سلێمانیش 1150 شوێن مۆلیدە هەیە 10% لە گوندەكاندایە و لە دهۆكیش 540 شوێن مۆلیدە هەیە 31% لە گوندەكاندایە، بەشێوەیەكی گشتی لە زستان و هاویندا مۆلیدەكان زۆرترین كاریان پێدەكرێت لەشەو رۆژێكدا نزیكەی 14كاژێر كار دەكەن. ئەمە جگەلەوەی لە بەشێكی گەڕەكەكان خەڵكی مۆلیدەی تایبەتی خۆی هەیە.
بە 12 كاژێر ئیشكردن زیاتر لە یەك تۆن موادی زیان بەخش دەخاتە هەواوە
هەر لەنێو راپۆرتەكەدا د.رێبین سەمەد، سەرۆكی بەشی ئەندازایاریی رووپێوان لە زانكۆی پۆلی تەكنیكی هەولێر قسە دەكات، ئەوە ئاشكرا دەكات ئەگەر مۆلیدەیەك 12 كاژێر كار بكات، ئەوا زیاتر لە یەك تۆن موادی زیان بەخش دەخاتە هەواوە. هەر لە راپۆرتەكەدا باس لە توانای بەرهەمهێنانی كارەبا لە هەرێمی كوردستان كراوە، بەجۆرێك ژێرخانی كارەبا ی هەرێمی كوردستان توانای بەرهەمهێنانی 7000 مێگاوات كارەبای هەیە، بەڵام بەهۆی نەبوونی پێداویستییەكان بەتایبەت سووتەمەنی 3500 مێگاوات بەرهەمدێت.
وەزارەتی كارەبا هەوڵدەدا لەرێگای دانانی سیستەمی پەریپەیدی كارەباوە مۆلیدە ئەهلییەكان هەنگاو بە هەنگاوە هەڵبگرێت، لەو بارەیەشەوە هەنگاونراوە بەنموونە تاوەكوئێستا لە شەش شوێنی هەرێمی كوردستان سیستەمی پریپەیدی كارەبا دانراوە، بەبەهۆیەشەوە لە سلێمانی 28مۆلیدە و لە هەولێریش320 مۆلیدە لابراوە و هاوكات لە شاری دهۆكیش 5% بەشداربووانی كارەبا سیستەمەكەیان بووەتە پریپەید"
لە كۆتایی ئەو راپۆرتەدا، ئامارێكی مەترسیداری زیادبوونی ژمارەی تووشبوونی شێرپەنجە لە هەریچمی كوردستان خراوەتەڕوو ئەوەش ئەوەیە لە 10ساڵدا تووشبوون بە ژێرپەنجە لە 1528 كەسەوە بووەتە 9911كەس واتە بەرێژەی 549% ئامارەكە زیادی كردوە، ئەوەش ئاماری فەرمی وەزارەتی تەندروستی هەرێمی كوردستانە.
زیاتر لە10 جۆر گازێك هەیە و جیاوازیەكی زۆریش لە نرخدا هەیە
سەرباز كەریم، گوتەبێژی ئەنجوومەنی گازفرۆشانی هەولێر وەك میوانێكی ئەم بەرنامەیە ئەوە ناشارێتەوە كە بەشێك لە گاز فرۆشەكان، گازی زۆر بێ كوالێتی دەفرۆشنە هەندێ لە خاوەن مۆلیدەكان و دەشڵێت "بەرمیلی گاز هەیە بە 90هەزار دینار‌و هەشە بە 160هەزار دینار، كەسێك ئەگەر ویشدانی نەبێت دەتوانێ بەرمیلی گازی 90هەزار دیناری بەكاربهێنێ".
هەربەپێی زانیارییەكانی گوتەبێژی ئەنجوومەنی گازفرۆشانی هەولێر ئێستا زیاتر لە 10جۆر گاز لە بازاڕدا هەیە و دەڵێت "گازفرۆشە بە ویشدانەكان گازی باش دەفرۆشن، بەپێچەوانەشەوە هەیە". سەبارەت بە پێكهاتەی ئەو گازە خراپەش كە بەرمیلی بە 90هەزار دینارە، سەرباز كەریم ئەوە روونیدەكاتەوە ئەو گازەی بەرمیلی بە 90هەزار دینارە پێكهاتەكەی هەر نەوت و رۆنە "پێویستە هەموو ئەوانەی مامەڵەی گاز دەكەن شتێك بزانن، گازی باش نەدەیبەسـتێ نە خڵتەشی دەبێت، ئێستا خۆشبەختانە كڕیاری گازی باش زۆرترە لە كڕیاری گازی خراپە". گوتەبێژەكەی ئەنجوومەنی گازفرۆشانی هەولێر جەختی لەوەش كردەوە گازی هەر دوو كۆمپانیا كار و بێجی هیچ كێشەیەكیان نییە و مۆلیدەكان دەتوانن بەبێ گرفت بەكاربهێنن.
دوای بەرنامەیەكی لەگەڵ رەنج لێپێچینەوەی زۆر كرا
هەر لەبەشێكی دیكەی ئەم بەرنامەیەدا سەرباز كەریم جەختی لەوە كردەوە لیژنەكانی قایمقامیەت و پارێزگای هەولێر فشاری زۆریان لەسەر سووتەمەنی فرۆشەكان هەیە و بەردەوام بەدواداچوون بۆ كارەكانیان دەكەن و گوتی "لەدوای بەرنامەیەكی ئێوە لەسەر خراپی كوالێتی سووتەمەنی لە هەولێر 35بەنزیخانە بۆ ماوەیەكی كاتی داخران، چونكە دەركەوت سەرپێچییان كردبوو". بەپێی بەدواداچوونەكانی سەرباز كەریم، دووكەڵی زۆری مۆلیدە مەرج نییە تەنیا پەیوەندی بە خراپی گازەكەوە هەبێت، بەڵكو پەیوەندی بە باری زۆری سەر مۆلیدەكە جۆر‌و كوالێتی مۆلیدەكەشەوە هەیە.
لەلای سەرباز كەریم و بەشێك لە هاوپیشەكانی پاڵاوگە نایاساییەكان دەورێكی نەرێنیان هەیە لە پیس بوونی هەوا‌و سەرباز كەریم دەڵێت "بۆ پیسبوونی هەوا پاڵاوگە نایاساییەكان كارەساتی زیاتریان لە مۆلیدەكان دروست كردوە".
سووتانی بەشێكی خۆڵ و خاشاكی هەولێر لە ناوچەی كانی قڕژاڵە و دروستبوونی هەوایەكی پیس بەوهۆیەوە، لەلای سەرباز كەریم زیانەكەی هاوشێوەی مۆلیدەكانە ئەگەر زیاتر نەبێت بۆیە دەڵێت "چەندین كارگەی گەورە نزیك شارەكان دروست كراوە كە ئیش دەكەن دووكەڵێكی زۆر دروست دەبێت ئەی ئەوە مەترسی نییە؟". لە كۆتایی قسەكانی گوتەبێژەكەی ئەنجوومەنی گازفرۆشان باسی لەوەش كرد ئەو وەك خۆی بۆ دابینكردنی كارەبا وازی لە مۆلیدە هێناوە و سوود لە سیستەمی سۆلار وەردەگرێت.
"ئومێدێك بۆ لابردنی مۆلیدە نییە"
فەرهاد عەبدوڵڵا كە وەك خاوەن مۆلیدەیەكی شاری هەولێر لە بەرنامەكەدا بەشداربوو بەدووری زانی بەمزووانە مۆلیدە ئەهلییەكان هەڵبگرێن ئەو گوتی "هەر باڵەخانەیە زیاد دەكات ئیتر كارەبا ی سەرەكی بەشی چیدەكات بۆیە هیچ كاتێك پێشبینی ئەوە ناكەم مۆلیدە لاببرێ".
فەرهاد عەبدوڵڵا جەختلەوە دەكاتەوە ئەگەر خاوەن مۆلیدەكان گازی بەرمیلی 150هەزار دیناری بەكاربهێنن ئەوا هیچ قازانجێك ناكەن و گوتی "وەك خۆم بەرمیلی گاز بە 125هەزار دینار دەكڕم ئەوە بەكاردەهێنم، خەڵكی بێویشدانیش هەیە گازی خراپ دەكڕێت، دەبێت ئەوەش روون بێت لیژنەكانی چاودێری مۆلیدەكان لە پارێزگا و قایمقامیەتیش زۆر سەردانی مۆلیدەكان دەكەن و لێپێچینەوەی وردیش دەكەن، لە مانگی رابردوودا ئەو لیژنانە سێجار سەردانی منیان كردوە".
ئەو خاوەن مۆلیدەیەی هەولێر ئەوەشی خستەڕوو لەم وەرزی گەرمایەدا بەشێوەیەكی گشتی رۆژانە 14كاژێر كارەبایان داوەتە هاوبەشەكانیان "تەنانەت رۆژ هەبوو17 كاژێر كارەبامان داوە"
لە كۆتایی قسەكانی ئەو خاوەن مۆلیدەیەی هەولێر، داوا لە حكومەتی هەرێمی كوردستان دەكات، لە رێگای كۆمپانیاكانی كار و لاناز ەوە گاز بۆ هەموو مۆلیدەكان دابین بكات.
"هەوای پیس توانای سێكسی كەم دەكات"
د. بەختیار عەبدوڵڵا، مامۆستا لە بەشی بایۆلۆجی زانكۆی كۆیە وەك میوانێكی دیكەی بەرنامەكە ئەوەی خستەڕوو بەپێی بەدواداچوونە زانستییەكان (هەوای پیس) كاریگەری لەسەر كەمبوونەوەی توانا سێكسییەكان هەیە، نەك هەر ئەوەندە، بەڵكو لەبارچوونی منداڵ و منداڵی ناكامیش زۆر دەكات ئەو دەشڵێت "هەوای پیس بەتایبەت زیانی زۆر گەورەی لەسەر ژیانی ئافرەتی دووگیان هەیە، با بپرسین بۆچی رێژەی منداڵی ئۆتیزم زیاد بووە؟ بەدڵنیاییەوە هۆكارێكی پیسبوونی هەوایە 80% ئەو منداڵانەی توشی ئۆتیزم بوون لەنێو سكی دایكیاندا تووشبوون".
هەربەپێی قسەكانی د. بەختیار بێت پێنەگەیشتنی مێشك و زوو لەبیر چوونەوەش پەیوەندی بە پیس بوونی هەواوە هەیە ئەو دەشڵێت "بەهۆی پیسبوونی هەواوە لە جێگای كالسیۆم، قوڕقوشم لە نێو ئێسكەكانمادا دەنیشێ، ئەوەش زۆر مەترسیدارە". بەهۆی پیسی هەواكەمانەوە مەترسی لەسەر ئەو خواردن‌و سەوزە‌و میوانەش دروست دەبێت كە رۆژانە بەكاریان دەهێنین، چونكە هەر وەك د.بەختیار باسی دەكات هەوای پیس دەنیشێتە سەر ئەو سەوزە‌و میوانەی رۆژانە دەیخۆین.
تاوەكو 2035 چی روودەدا؟
هەموو میوانەكانی ئەم بەرنامەیە هاوڕابوون لەسەر ئەوەی هەوای هەولێر بەراوورد بە شارەكانی دیكەی كوردستان پیسترە، بەپێی بەواداچوونەكانی د.بەختیار عەبدڵڵا، هۆكاری ئەوەیە لەنێو خەڵكی هەولێردا نەخۆشییەكانی شكرە‌و فشاری خوێن و فەقەرات زیاترە ئەو دەڵێت "بەشێكمان بەهۆی پیسبوونی هەواوە 80% داهاتەكانمان بۆ پزیشكەكانە". كەمی جووڵەی هەوا لە هەولێر گرفتێكی دیكەیە، چونكە هەوای پیس زیاتر دەمێنێتەوە
د. بەختیار عەبدڵڵا دەڵێت "لە سلێمانی و دهۆك ئەگەر هەواش زۆر نەبێت، كزەیەك هەر هەیە ئەو كەزەیە بەشێكی هەوا پیسەكە لادەبا".
گرفتێكی دیكە كە د.بەختیار عەبدڵڵا ئاماژەی پێدا كاریگەری خراپی پلاستیكە لەسەر تەندروستی مرۆڤ، بەتایبەت كە كاریگەری لەسەر تێكچوونی هۆڕمۆنەكانی لەشی مرۆڤ هەیە ئەو دەڵێت "جگەلە پیس بوونی هەوا، پیسبوون بە هۆی ماددە پلاستیكیەكان گرفتێكی هەر گەورەی ئەم سەردەمەیە بەتایبەت كە كاریگەری لەسەر تێكچوونی هۆڕمۆنەكانی لەش هەیە لە خۆڕا نییە خەڵكانێك دروست بوون حەز بە گۆڕینی رەگەزی خۆیان دەكەن ئەوانە دەرنجامی تێكچوونی هۆڕمۆنەكانە".
بەبڕوای د. بەختیار عەبدڵڵا، ئەگەر رێكاری بەپەلە نەگیرێتەبەر بۆ چارەسەركردنی كێشە ژینگەییەكان "تاوەكو 2035 هیچ ماڵێكی كوردستان نامێنێ نەخۆشییەكی قورسی تێدا نەبێت".
پێویستە حیزبەكان مەكتەبی ژینگەیان هەبێت
د. ئیبراهیم حەمەڕەش پسپۆری كارەبا‌و كۆمپیتەر وەم میوانێكی دیكە ئەوەی خستەڕوو بیرۆكەی دانانی مۆلیدە لە 1997وە سەری هەڵداوە و سەرەتا وابڕیاربوو بۆ چەند ساڵێكی كەم بێت، بەڵام دواتر گەیشتە ئێستا كە لابردنیان قورس بووە ئەو دەڵێت "گرفتەكە ئەوەیە ئەگەر ئەو مۆلیدانە گازی باشیش بەكاربهێنن دووكەڵەكەی هەر زیانی هەیە". د.ئیبراهیم حەمەڕەش خۆزگە دەخوازێ لەسەر ئاستی حیزبەكان كار بۆ پاراستنی ژینگە بكرایە ئەو دەڵێت "بەشێك لە حیزبەكانی ئەوروپا مەكتەبی تایبەت بە پاراستنی ژینگەیان هەیە خۆزگە ئەوە لێرەش هەبوایە". لەلای د.ئیبراهیم تەنیا دووكاڵ هەوا پیس ناكەت، بەڵكو ئەو سپلێتانەش كە خەڵكێكی زۆر بەكاردەهێنێ، بەهەمان شێوە هەوایەكی گەرم فڕێدەدەن هەواوە بەجۆرێك لە جۆرەكان هەوا پیس دەكات.
سوود بینین لە وزەی خۆر بۆ كارەبا (سیستەمی سۆلار)
بەپێی قسەی د.ئیبراهیم حەمەڕەش بێت، ئێستا بۆ دابینكردنی كارەبا، خەڵێكی زۆر روویان لە بەكارهێنانی سیستەمی سۆلار كردوە كە سودبینینە لە وزەی خۆر بۆ دابینكردنی كارەبا ئەو گوتی "لە پێنج مەتر پەناڵدا پێنج ئەمپێر كارەبا دروست دەبێت ئێستا ئەو سیستەمە زۆر گەشەی كردوە".
د.ئیبراهیم حەمەڕەش بەپێویستی دەزانێ وەزارەتەكانی كارەبا و پلانادانان و دەستەی ژینگە هانی خەڵكی بدەن سیستەمی سۆلار دابنێن ئەو گوتیشی "ئەو پارەیەی بەناوی ژینگە لە شۆفێران وەردەگیرێ پێویستە بدرێتە خەڵكانی هەژار بۆ دانانی سیستەمی سۆلار".
بەپێی زانیارییەكانی پسپۆڕەكەی كارەبا‌و كۆمپیتەر حاڵەتێكی گونجاوە سیستەمی سۆلار لەسەر ئاوی دووكان و دەربەندیخان دابنرێت، بەڵام نەگونجاوە سوود لە زەوی كشتوكاڵی وەربگرێت بۆ دانانی سیستەمی سۆلار ئەو گوتیشی "بۆ دانانی سۆلار دەكرێت سوود لە سەربانی مۆڵە گەورەكان وەربگرێت". لەدواجاردا بەپێویستی دەزانێ بانك هەبێت قەرز بداتە خەڵكی بۆ ئەوەی سیستەمی سۆلار دابنێن.
ئەم بەرنامەیە شەوی 04-08-2024 پێشكەش كراو میوانە سەرەكییەكانیش پێكهاتبوون لە
*د.سالار عەدنان، پڕۆفیسۆر لە كیمیایی ژیانی پزیشكی
* د.یەحیا ئەحمەد، پڕۆفیسۆر لەبەشی زانستی ژینگە و تەندروستی
*سەرباز كەریم، گوتەبێژی ئەنجوومەنی گازفرۆشانی هەولێر
* د. ئیبراهیم حەمەڕەش پسپۆری كارەبا‌و كۆمپیتەر
* د. بەختیار عەبدوڵڵا، مامۆستا لە بەشی بایۆلۆجی زانكۆی كۆیە
* فەرهاد عەبدوڵڵا، خاوەن مۆلیدە لە هەولێر
به‌شی بكه لە
