ئایندەی كەرتی دڵنیایی تەندروستی لە هەرێمی ‏كوردستان

پڕۆژەیاسای دڵنیایی تەندروستی كە لەلایەن چەندین وەزارەتی حكومەتی ‏هەرێمی كوردستانەوە ئامادەكراوە و ماوەیەكی زۆرە نێدراوەتە پەرلەمانی ‏كوردستان، بەڵام دوای چەندین ساڵ هێشتا نەبووەتە یاسا، لەگەڵ ئەوەشدا  ‏بە چاودێری لایەنی پەیوەندیداری حكومەتی هەرێمی كوردستان چەندین ‏كۆمپانیای كەرتی تایبەت كاری دڵنیایی تەندروستی ‌و بوارەكانی دیكەی ‏دڵنیایی دەكەن.‏

بەپێی قسەی بەرپرسێكی وەزارەتی دارایی حكومەتی هەرێمی كوردستان،‏ 67 هەزار ‌و 707 كەس لە كوردستان دڵنیایی تەندروستییان كردووە ‌و كەمترین ‏پارەی ساڵانەی دڵنیایی تەندروستی 370 هەزار دینارەو، زۆرترینیشی دەچێتە ‏ملیۆنێك ‌و 500 هەزار دینار. بەڵام ئەگەر دڵنیایی تەندروستی ببێتە ناچاری، ‏هەموو خەڵكی یان لانی كەم سەرجەم فەرمانبەران دڵنیایی تەندروستی ‏بكەن، ئەوا بڕی پارەی ساڵانەی دڵنیایی تەندروستی زۆر لەوەی ئێستا كەمتر ‏دەبێتەوە. ئەو بۆچوونە كۆدەنگی سەرجەم میوانەكانی ئەم بەرنامەیەی ‏لەسەر بوو "ئەگەر هەموو خەڵكی خۆی دڵنیا بكات، پارە وەرگرتنی ساڵانە ‏دەبێتە شتێكی رەمزی"، میوانێكی بەرنامەكە كە نوێنەری كۆمپانیایەكی ‏كەرتی تایبەت بوو لە بواری دڵنیایی وەهای گوت. میوانێكی دیكەی ‏بەرنامەكە بەتەواوەتی دژی ئەوە بوو دڵنیایی تەندروستی بدرێتە كەرتی ‏تایبەت، بەڵام بۆ دڵنیایی ئۆتۆمبێل ‌و خانوو ‌و بوارەكانی دیكە بە ئاسایی ‏دەبینی. ‏هەر لە بەرنامەكەدا بەڕێوەبەرێكی گشتیی كۆمپانیایەكی كەرتی تایبەتی ‏دڵنیایی هەبوو، كە لە بنەڕەتدا خەڵكی وڵاتی ئوردن بوو، ئەو باسی ‏ئەزموونی دڵنیایی لە وڵاتەكەی كرد ‌و بە ئەزمونێكی سەركەوتووشی پێناسە ‏كرد.‏

 كە مردم لەلای خودا باسی دەكەم
 ‏
"بەرامبەر ئەو ژوورەی كوڕەكەمی تێدا مرد، رۆژنە لە نەخۆشخانەی هیوا كار ‏دەكەم". باوكی قوربانییەكی شێرپەنجە كە ئێستا "بە پارەیەكی كەم" ‏سەرپەرشتی چێشتخانەكەی نەخۆشخانەی هیوا دەكات وەها گوت. ئەو ‏جەخت لەوە دەكاتەوە، مەبەستی كاركردنی لە نەخۆشخانەی هیوا زیاتر خزمەتەكردنە نەك ‏پارە پەیداكردن ‌و دەشڵێت "لە چێشتخانەكەی نەخۆشخانەی هیوا وەكو ‏وەستایەك بە بڕە پارەیەكی كەم كاردەكەم، ئەگەر ئەو كارە لە دەرەوە ‏بكەم  زۆر زیاترم دەستدەكەوێت، بۆیە من مەبەستم خزمەتكردنە نەك پارە ‏پەیداكردن". وەستای چێشتخانەكەی نەخۆشخانەی هیوا باسی منداڵێكی ‏نەخۆش دەكات كە رۆژانە هۆگری بینینی ئەو بووە دەڵێت "رۆژێك لەوێ‌ ‏نەبووم زۆر چاوەڕێی كردبوو بە باوكی گوتبوو ئەگەر مردم لەلای خودا باسی ‏دەكەم ئەو پیاوە چۆن خزمەتی كردووم".

رۆژی دوای ژن مارەكردن تووشی شێرپەنجە بووە

چیرۆكەكانی نەخۆشخانەی هیوا زۆرن، كاریگەرترینیان منداڵانن كە لە ‏تەمەنێكی بچووکدا تووشی دەردێكی كوشندە دەبن ‌و خەرجی ‏هەریەكەشیان زۆر لە سامانی خێزانەكانیان زیاترە، هەروەك  باوكی منداڵێكی ‏نەخۆش لە بەرنامەكەدا گوتی "چاندنی مۆخی منداڵەكەم چوارسەت هەزار ‏یۆرۆی دەوێت، ئەو پارەیە لە كوێ‌ پەیدابكەم". دایكێك كە لەم بەرنامەیەدا ‏ئامادەبوو بەدەم سڕینی فرمێسەكانی گوتی "ئەو رۆژی ژنم بۆ كوڕەكەم ‏مارەكرد بۆ رۆژی دواتر تووشی شێرپەنجە بوو، هەموو شتێكمان بۆ ‏چارەسەری فرۆشت، نزیكەی 30 دەفتەر دۆلارمان لە چارەسەركردنیدا خەرج كرد، بەڵام دواجار هەر مرد". باوكێكی دیكە دەڵێت "تاوەكو ئێستا نزیكەی ‏‏20 دەفتەر دۆلارمان لە چارەسەركردن منداڵەكەماندا خەرجكردوە، هێشتا ‏چارەسەر نەبووە".‏ ئەگەر سیستەمی دڵنیایی لەم وڵاتەدا هەبوایە هەرگیز بەو جۆرەمان بەسەر ‏نەدەهات ‌و ئەو هەموو خەرجییەمان نەدەكرد". بەشی زۆری ئەوانەی لە ‏بەرنامەكەدا بەشدار بوون جەختیان لەو رستەیە دەكردەوە ‌و لەسەر ئەوەش ‏هاوڕابوون كە نەخۆشخانەی هیوا بووەتە فریادڕەسی تووشبوانی شێرپەنجە. ‏كەسوكاری نەخۆشێك دەڵێت "كەس هەبووە پارەی دەرزییەكی ئاسنی ‏نەبووە كە بایی حەوت هەزار دینارە، بەڵام لە هیوا خەرجییەكی زۆری تێدا‏كراوە".‏

دڵنیایی تەندروستی لە ئۆردن چۆن پێشكەوت

مستەفا ئەبو قورە، بەڕێوەبەر گشتیی كۆمپانیای كار ‏بۆ ‏دڵنیایی كە لە بنچینەدا خەڵكی ئوردنە ‌و یەكێكە لە میوانەكانی ئەم ‏بەرنامەیە ‌و لەستودیۆی هەولێرەوە بەشداری بەرنامەكەی كرد جەختی لەوە ‏كردەوە پرسی دڵنیایی بابەتێكی بنەڕەتییە بۆ بەردەوامی ژیان. دڵنیایی ‏كردنی تەندروستی بەبڕوای مستەفا ئەبو قورە كارێكی سەخت نییە، ئەگەر ‏بكرێتە ناچاری هەموو مرۆڤێك مانگانە 25 بۆ 30 هەزار دیناری پێویستە، ئەو ‏گوتیشی "دڵنیایی ناچاری لە ئوردن تەنیا بۆ ئۆتۆمبێلە نەك بۆ كەرتی ‏تەندروستی".‏

كاریگەری هەیە لەسەر پێشكەوتنی ئابووری

مستەفا ئەبو قورە ئەوەشی روونكردەوە دڵنیایی تەندروستی كاریگەری هەیە ‏لەسەر پێشكەوتنی ئابووری هەر وڵاتێك، چونكە جگەلە حكومەتی وڵاتەكە ‏كەرتی تایبەتیش بەشدار دەبێت لەو چالاكییە ئابوورییە، دەشڵێت "لە ئوردن ‏خزمەتگوزاری تەندروستی حكومەت بە هاوكاری كۆمپانیای تایبەتمەند ‏دەكرێت، چونكە بۆ دڵنیایی تەندروستی دەبێت كەرتی گشتیی ‌و تایبەت ‏بەیەكەوە كار بكەن".‏ بۆ پێناسەیەكی كورتی دڵنیایی تەندروستیش دەڵێت "دڵنیایی تەندروستی ‏ئەوەیە خەڵكی پارەیەكی كەم دەدات بە سندوقێك، دواتر ئەو پارەیە بۆ خزمەتی ‏تەندروستی گشتیی بەكاردێتەوە". ئەو نایشارێتەوە ئەو بڕە پارەیەی بۆ ‏دڵنیایی تەندروستی وەردەگیرێ‌ بەپێی تەمەنی كەسەكان دەگۆڕدرێت، هەروەها ‏ئەوەش دەخاتەڕوو لە ئوردن بەدەگمەن روودەدا خەڵكی بۆ چارەسەری ‏تەندروستی بنێردرێنە دەرەوەی وڵاتەكە گوتیشی "سەنتەری مەلیك حوسێن لە ‏سێ‌ باشترین نەخۆشخانەكانی جیهانە بۆ چارەسەری شێرپەنجە".‏

بەپێی پرۆژەیەك هەموو فەرمانبەرێك دەبێت دڵنیایی ‏تەندروستی بكات

سەروین ئیسماعیل، بەڕێوەبەری جێبەجێكار لە ‏بەڕێوەبەرایەتی ‏گشتیی ‏كاروباری دڵنیایی وەزارەتی ‏دارایی وەكو میوانێكی دیكەی بەرنامەكە باسی ئەوە دەكات کە بەپێی پڕۆژەیاسایەك كە لە 2020وە كاری تێدادەكەن ، ‏داویانەتە پەرلەمانی كوردستان و دەبێت هەموو فەرمانبەرێك بەشداری دڵنیایی ‏تەندروستی بكات. سەروین ئیسماعیل دەڵێت "بەپێی ئەو پڕۆژەیەی ‏داومانەتە پەرلەمان دڵنیایی تەندروستی بۆ فەرمانبەران بە ناچارییە، بەڵام ‏بۆ خەڵكی ئارەزوومەندانە دەبێت". ئەوەی بۆ سەروین ئیسماعیل ‌و ‏هاوكارەكانی بووەتە مایەی نیگەرانی ئەو پڕۆژە یاسایە، ماوەی چوار ساڵە ‏لە پەرلەمان وەستاوە، ئەو گوتیشی "داواكارین لەگەڵ دەستپێكردنەوەی ‏كارەكانی پەرلەمان یەكەم كار ئیش لەو پرۆژە یاسایەدا بكرێت".‏

بۆ جێبەجێ‌ كردنی سیستەمی دڵنیایی تەندروستی، حكومەتی هەرێمی ‏كوردستان بەنیازە سوود لە ئەزموونی وڵاتی كوریای باشوور وەربگرێت، بۆ ‏ئەو مەبەستەش بۆ ماوەی 20 رۆژ كادرانی خۆی بۆ وەرگرتنی ئەزموون ‏ناردووەتە ئەو وڵاتە. سەروین ئیسماعیل دەڵێت "ئەو ماوەیەی لە كۆریا بووین ‏بۆ ئێمە ئەزموونێكی نوێ‌ بوو، چونكە دڵنیایی تەندروستی بەهەموو ‏جۆرەكانیەوە لە كوریا لە 1963وە دەستیپێكردوە، سەرەتا ئارەزوومەندانە ‏بووە دواتر هەنگاو بە هەنگاو كراوەتە ناچاری".‏

ساڵانە 400 هەزار دیناری داوە، بەڵام پێنج بۆ شەش دەفتەر ‏دۆلاری تێدا خەرج كراوە

رەنج ئەكرەم، بەڕێوەبەری گشتی ئاسیا بۆ ‏دڵنیایی، یەكێك لە ‏كۆمپانیاكانی دڵنیایی لە كوردستان، یەكێكی دیكە بوو لە ‏میوانەكانی بەرنامەكە. بەپێی قسەی ئەو تاوەكو ئێستا 16هەزار كەس لەلای ‏كۆمپانیاكەیان دڵنیایی تەندروستی كردووە، لەو ژمارەیەش11هەزاریان ‏عێراقین، هەموو ئەوانەش ساڵانە بڕە پارەیەك دەدەن بە كۆمپانیاكە، ئەگەر ‏نەخۆشكەوتن یان تووشی رووداوێك بوو ئەوا پارەیەكی زۆر لە ‏چارەسەركردنیان خەرجدەكرێت. رەنج ئەكرەم گوتیشی "كەس هەیە ‏ساڵانە 400 هەزار دیناری داوە، كە نەخۆش كەوتووە پێنج بۆ شەش دەفتەر ‏دۆلارمان تێدا خەرجكردوە". بەپێی قسەی رەنج ئەكرەم پارە دڵنیایی ‏تەندروستی بەپێی تەمەنی كەسەكان دەگۆڕێت، بەنموونە لە تەمەنی یەك ‏ساڵ بۆ 18ساڵ بۆ ساڵێك دڵنیایی تەندروستی نزیكەی 370 هەزار دینارە ‌و ‏لە تەمەنی 18بۆ 30 ساڵیش پارەی ساڵانە 500 هەزار دینارە ‌و بۆ تەمەنی ‏‏65 ساڵیش بڕی پارەكە ساڵانە دەگاتە ملیۆنێك ‌و 500 هەزار دینار. رەنج ‏جەخت لەوە دەكاتەوە ئەگەر هەموو خەڵكی خۆیان دڵنیابكەن، ئەوا "پارە ‏وەرگرتنی ساڵانە دەبێتە شتێكی رەمزی".‏ رەنج ئەكرەم ئەوەش روون دەكاتەوە 500 خاڵی چارەسەری تەندروستییان ‏لە عێراقدا هەیە، زیاد لە 100دانەیان نەخۆشخانەن  "ئەو كەسەی دڵنیایی ‏تەندروستی هەیە، ئەگەر نەخۆشكەوت لە كوردستان چارەسەری نەبوو ‏دەنێردرێتە دەرەوەی وڵات". هەر بەپێی قسەی ئەو بەڕێوەبەرە گشتییە لە ‏‏2023دا  نزیكەی حەوت هەزار كەس، چوار ملیار‌ و 353 ملیۆن دینار ‏قەرەبوویان وەرگرتووە‌و دەشڵێت "هەر لە 2023دا 400 ملیۆن دینار ‏قەرەبووی ئۆتۆمبێلیان هەبووە". 

دڵنیای تەندروستی بۆ خەڵكی هەژارە ‏

دكتۆر سەروەر عارف، شارەزایی دڵنیایی ‏تەندروستی ‌و نوێنەری ‏‏بەڕێوەبەرایەتی گشتیی تەندروستی ‏سلێمانی لە بەرنامەكەدا باسی ئەوەی كرد کە ‏ئامانجی دڵنیایی تەندروستی بۆ خەڵكی هەژارە، چونكە دەوڵەمەند ‏چارەسەری خۆی دەكات. دكتۆر سەروەر ئەوەی نەشاردەوە كە سیستەمی ‏تەندروستی عێراق لە بنەڕەتدا باشبووە ‌و گوتیشی "ئەگەر دڵنیایی ‏تەندروستی نەبوو، ناكرێت خزمەتگوزاری تەندروستی بۆ نەخۆش بوەستێ‌، ‏تاوەكو دڵنیایی تەندروستی باش دروستدەبێت، وەزارەتی تەندروستی ‏بەرپرسە لە چارەسەركردنی تەندروستی گشتی".‏ دكتۆر سەروەر جەخت لەوەش دەكاتەوە بەردی بناخەی تەندروستیی باش بە ‏دڵنیایی تەندروستی دروستدەبێت ‌و دەشڵێت "زەحمەتە بەبێ‌ بوونی ‏دڵنیایی تەندروستی كارەكانی تەندروستی بەباشی بڕوات". سەبارەت بە ‏دڵنیای تەندروستی لە عێراقیش بەپێی قسەی ئەو پزیشكە بێت حكومەتی ‏عێراق خۆی دڵنیایی تەندروستی بكات نەك بیداتە دەست كەرتی تایبەت.‏

نابێت دڵنیایی تەندروستی بدرێتە كەرتی تایبەت

"لەگەڵ ئەوە نیم دڵنیایی تەندروستی بدرێتە كەرتی تایبت". د. نەبی ‏فەتاحی، شارەزای بواری دڵنیایی ‌و ‏مامۆستای زانستە ‏پزیشكییەكان لە زانكۆ ‏گوتێنبورگ لە ‏وڵاتی سوید. د. فەتاحی جەختی لەوەش كردەوە هەرگیز لەگەڵ ئەوەنییە دڵنیایی ‏تەندروستی بە كەرتی تایبەت بسپێدرێت "پێدانی دڵنیایی لەبوارەكانی دیكە ‏بە كەرتی تایبەت هیچ گرفتێك نییە، بەڵام بۆ تەندروستی لەگەڵی نیم، ‏چونكە راستە‌وخۆ پەیوەندی بە ژیان ‌و تەندروستی كەسەكانەوە هەیە".‏ مامۆستاكەی زانكۆ گوتێنبورگ، نموونە لەسەر وڵاتی سوید دەهێنێتەوە كە ‏هەموو كەسێك بەبێ بەرامبەر دڵنیایی تەندروستی هەیە ‌و دەشڵێت "لە سوید ‏لە ساڵێكدا تەنیا 180دۆلار دەدەیت بۆ هەندێ‌ پێداویستی ‌و دەرمان، ‏خەرجییەكانی دیكەی تەندروستی هەمووی لەسەر دەوڵەتە". ‏د. نەبی فەتاحی بە ئەركی حكومەتی دەزانێ‌ دڵنیایی تەندروستی بۆ تاك ‏بەتاكی كۆمەڵگاكەی دابینبكات، چونكە وەكو ئەو گوتی "كەرتی تایبەت لە ‏خەمی لەشساخی ئێمە نییە، بەڵكو كەرتی تایبەت كاری وەبەرهێنانی ‏خۆی دەكات".