لەگەڵ رەنج - بەرهەمی کارگەکانی ناوخۆ
كوالێتیی كۆنترۆڵی سنوورەكانمان وەک پێویست نین، یاسای پاراستنی مافی بەكاربەر و یاسای پاراستنی بەرهەمە نێوخۆییەكان ئەوانیش چالاك نین، ئیتر بۆ گلەیی لە وڵاتان بكەین بڵێن هیچمان بۆ ناكەن".
لە بەشێكی بەرنامەكە رەنج سەنگاوی پێشكەشكار بەو جۆرە دوا، تەواوی بەرنامەكە تایبەت بوو گرنگیدان بە بەرهەمی كارگەكانی نێوخۆ بەپێی قسەی بەرپرسیچكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەبەرنامەكەدا تاوەكو ئێستا لە هەرێمی كوردستان مۆڵەت دراوەتە 4679 كارگە كە بەشێكیان لەدروستكردندان و زیاتر لە 1000 كارگەیەكیان بەكردار بەرهەمیان هەیە. بەشێك لەو كارگانە وەك كارگەكانی چیمەنتۆی بەشی هەموو عێراق دەتوانێ بەرهەمی هەبێت. یەكێك لە گرفتەكانی خاوەنكارگەكان ئەوەیە كە ەزگاكانی حكومەت بەرهەمەكانیان لێ ناكڕنەوە، لە كاتێكدا وەزارەتی بازرگانی و پیشەسازی پێش دوو ساڵ داوای كردوە لانی كەم 75% دەزگاكانی حكومەت بەرهەمی كارگەكانی نێوخۆ بەكاربهێنن
سەباری ئەوەش وەك ئەندامێكی ئەنجوومەنی ژووری بازرگانی و پیشەسازی سلێمانی باسی دەكات "هەموو عێراق بە خشت و چیمەنتۆ و شیشی كارگەكانی سلێمانی دروست دەكرێت یاخوود نۆژەن دەكرێتەوە". بەرپرسەكەی حكومەتی هەرێمیش كە پلەی بەڕێوەبەری گشتی هەیە پشتیوانی ئەو قسەیە دەكات دەڵێت "80% بۆ 90% بەرهەمی كارگەكانمان بۆ نێوەڕاست و خوارووی عێراق دەڕوات". خاوەن كارگەیەكیش لە هەولێر باس لەوە دەكات كە نزیكەی 200 بۆ 300 خاوەن كارگە لە هەولێر بەهۆی بێ بازاڕییەوە وازیان لە كارەكەیان هێناوە.
"پێویستە لای راستی هەموو ماركێت و سوپەرماركێتەكان بكرێتە بەرهەمی كارگەكانی نێوخۆ". ئەوەش پێشنیازی ئەندامێكی ئەنجوومەنی ژووری بازرگانی و پیشەسازی هەولێر بوو.
لە 4679 مۆڵەتی كارگە زیاتر لە 1000 دانەی كار دەكات
هەرچەندە ژمارەی كارگە مۆڵەتپێدراوەکان لە هەرێمی كوردستان 4679 ی تێپەڕاندووە، بەڵام بەكردار زیاتر لە 1000 كارگەیان بەرهەمیان هەیە؛ ئەو ژمارەیەش كۆڤان جەلال بەڕێوەبەری گشتیی گەشەپێدانی پیشەسازی لە وەزارەتی بازرگانی و پیشەسازی هەرێمی كوردستان پشتڕاستی كردەوە.
ئەوەی بۆ كۆڤان جەلال و خەڵكی كوردستانیش جێگای شانازییە ئەوەیە كە كارگە لە كوردستاندا هەیە دەتوانێ بەشی هەموو عێراق بەرهەمی هەبێت "بەرهەمی كارگەكانی چیمەنتۆی كوردستان، بەشی هەموو عێراق دەكات جگە لەوە كارگەی زۆر باشی شیش و بلوك و بۆیاخ و مۆبیلیات ودەرگا و پەنجەر‌ە و ئەلەمنیۆمی زۆر باشمان هەیە كە بەپێی پێوەرە جیهانییەكان بەرهەمیان هەیە".
كۆڤان جەلال ئەوەشی ئاشكرا كرد كە مۆڵەتیانداوە بە كارگەی تواندنەوەی شوشە و دووبارە دروستكردنەوەی، بەڵام هێشتا نەگەیشتووەتە بەرهەم و گوتیشی، "نزیكەی 50 بۆ 60 كارگەی پاكکەرەوەی زۆر باشمان هەیە بەرهەمیان لەوانەی دەرەوە زۆر باشترە". هەر بەپێی قسەی ئەو بەرپرسەی حكومەتی هەرێمی كوردستان، چەندین كارگەی زۆر باشی كلینكسی تەڕ و وشك هەن، ئەمە جگە لە كارگەكانی لەكیسكردن و لەقوتوونانی بەرهەمە جۆراوجۆرەكان. مۆڵەتدان بە كارگەیەكی بەستنەوەی تەلەفۆنی سمارتفۆن كە ئێستا بەرهەمی هەیە یەكێكی دیكەیە لە شانازییەكانی بەڕێوەبەرایەتیی گشتیی گەشەپێدانی پیشەسازی". كۆڤان جەلال ئاماژەی بە چەند كارگەیەكی دیكەش كرد كە بەرهەمی زۆر باشیان هەیە، وەك كارگەی قیری شل و رۆنی ئۆتۆمبێل و پاتری و بۆری ئاو و كارگەكانی شیرەمەنیی ماست و پەنیر و ئایسكرێم.
عێراق ساڵانە بایی 30 ملیار دۆلار هاوردەی هەیە
بەڕێوەبەری گشتیی گەشەپێدانی پیشەسازی لە وەزارەتی بازرگانی و پیشەسازی هەرێمی كوردستان ئەوەی خستەڕوو كە عێراق ساڵانە بایی 30 ملیار دۆلار هاوردەی خۆراك و كاڵای جۆراوجۆری دەرەكی هەیە و دەڵێت، "تەنانەت 80% بۆ 90%ی بەرهەمی كارگەكانی هەرێمی كوردستان بۆ نێوەڕاست و خوارووی عێراق دەڕوات". هەر بۆ دۆزینەوەی بازاڕ بۆ بەرهەمی كارگەكانی نێوخۆ، كۆڤان جەلال ئەوەی روونكردەوە كە پێش دوو ساڵ داوایان كردوە 75%ی دەزگاكانی حكومەت بەرهەمی كارگەكانی نێوخۆ بەكاربهێنن. ئەو گوتی، "ئەگەر ئەو داوایەمان جێبەجێ نەبووە پەیوەندی بە ئەنجوومەنی وەزیرانەوە هەیە، لەگەڵ ئەوەشدا بڕواناكەم بلۆك و شیش و چیمەنتۆ لە توركیا و ئێرانەوە بێتە كوردستان بازاڕیان باش بێت، زیاتر بەرهەمی خۆمان بەكاردێت".
كۆڤان جەلال شانازی بەوەش كرد كە 13 كارگەی چیمەنتۆ لە هەرێمی كوردستاندا بوونی هەیە ئەو گوتیشی، "لە كارگەی چیمەنتۆی تاسڵوجە تۆنی چیمەنتۆ بە 45 هەزار دینارە، ئەوەش لەبەر ئەوەیە كە پاڵپشتیی حكومەتی هەرێمی كوردستانی هەیە".
كۆڤان جەلال جەخت لەوە دەكاتەوە، بەرهەمی نێوخۆ باشترە، چونكە لە لایەن زیاد لە لایەنێك پشكنینی بۆ دەكرێت ئەو گوتی، "بەرهەمی نێوخۆمان سەتان جار باشترە لەو بەرهەمەی لە دەرەوە دێت". ئەو بەرپرسەی حكومەتی هەرێمی كوردستان ئەوەشی نەشاردەوە كە دەروازە هەیە رێگری لە بەرهەمی نێوخۆ دەكات بڕواتە دەرەوە. ئەو گوتی، "لە دەروازەی ئیبراهیم خەلیل كێشە بۆ بەرهەمی نێوخۆ دروست بووە بڕواتە دەرەوە".
سەبارەت بەو پێشنیازەش كە لای راستی ماركێت و سوپەرماركێتەكانی هەرێمی كوردستان بكرێتە بەرهەمی كارگەكانی نێوخۆ، ئەو گوتی، "ئەگەر بە دڵی من بێت راست و چەپی هەموو ماركێتەكان دەكەمە بەرهەمی نێوخۆ، چونكە ئەگەر بمانەوێ حكومەت و میللەتێكی بەهێزمان هەبێت دەبێت بەدڵنیاییەوە پیشەسازییەكی بەهێزمان هەبێت".
سەبارەت بە یاسای پاراستنی بەرهەمی ناوخۆیی كە لە 2022ـەوە بوونی هەیە، كۆڤان گوتی، "خاوەن كارگەكان وەكو پێویست نایەن بەلای ئەو یاسایەدا".
ئەو گوتیشی، "ئێمە كارگەی زۆر باشی پاكکەرەوەمان هەیە، بەڵام گرفتێكیان هەیە زۆرینەیان نایەن فۆڕمی پاراستنی بەرهەمی ناوخۆیی پڕبكەنەوە تاوەكو ئێمەش بەرگرییان لێبكەین".
"ناچار كردمە كتێب"
بیرۆكەی ئەم بەرنامەیە لە كتێبێكی ئارام بابان، ئەندامی ئەنجوومەنی ژووری بازرگانی و پیشەسازیی سلێمانی سەرچاوەی گرتووە بەتایبەت كاتێك لە بەشێكی كتێبەكەیدا باسی لەوە كردووە، بۆ پشتگیریی بەرهەمی نێوخۆیی كارگەكان پێویستە لای راستی سەرجەم ماركێت و سوپەرماركێتەكان بكرێتە بەرهەمی كارگەكانی نێوخۆ، ئارام بابان لە دەستپێكی قسەكانی ئاماژەی بەوەدا، ئەوەندە بۆ بەرنامەی (لەگەڵ رەنج) بانگكراوە و دەرفەت نەبوو هەمووی ئەو بابەتانەی ئامادەی كردووە بتوانێ بیڵێ، ناچار كردویەتیە كتێبێك بۆیە بە پێكەنینەوە دەڵێت، "دەبێت كاك رەنج سوپاسی تۆ بكەم وەهات لێكردم ئەم كتێبە ئامادە بكەم".
ئارام بابان جەخت لەوە دەكاتەوە، خاوەن كارگە واتە پێشمەرگایەتی، دڵسۆزی، سیاسی، قبوڵ نەكردنی مووچەی بندیواری، سەرباری كاركردنی ئەو كارگانە لەلای ئارام بابان هێشتا لە دۆخەكە رازی نییە و باس لەوە دەكات، بەهۆی نەبوونی كارگەی پێویست لە 1991ـەوە رۆژ بە رۆژ بەرهەمی تاكی كورد كەم دەبێتەوە بەوەش حكومەتی هەرێمی كوردستان داهاتی كەم دەبێت و خەرجی زۆر دەبێت. ئارام بابان دەڵێت، "هیچ حكومەتێك نییە لە دنیادا هەموو خەڵكەكەی بژیێنێ، دەبێت 20% بۆ 30%ی خەڵك كاربەدەستی حكومەت بن، نەك وەك ئێمە پێنج ملیۆنین، نزیكەی ملیۆنێك و 200 هەزارمان مووچەخۆری حكومەتین، ئەوە كارەساتە".
ئەندامەكەی ئەنجوومەنی ژووری بازرگانی و پیشەسازیی سلێمانی ئەوەشی خستەڕوو، بوونی كارگەی باش و بەرهەمدار بناخەی چارەسەری ئەو قەیرانەیە كە حكومەتی هەرێمی كوردستانی تێكەوتووە. ئەو گوتی، "ئێمە گەنج پەروەردە دەكەین، بەڵام دەچێتە دەرەوە بۆ خزمەتی وڵاتێكی دیكە".
ئارام بابان پێشنیازی ئەوەش دەكات، پێویستە ئەوانەی یەكەی نیشتەجێبوون دروست دەكەن، ناچار بكرێن یەكەی پیشەسازیش دروست بكەن، شتێكی دیكە كە ئارام بابان و خاوەن كارگەكانی بێ ئومێد كردووە ئەوەیە، حكومەتی هەرێمی كوردستان لە تەندەری پڕۆژەكانی داوای بەرهەمی كارگەكانی نێوخۆ ناكات، وەك ئارام بابان دەڵێت، "لە تەندەرەكانی حكومەت دەنوسرێ نابێت بەرهەمی ناوخۆ بەكاربێت، لەكاتێكدا هەموو عێراق بە خشت و چیمەنتۆ و شیشی كارگەكانی سلێمانی دروست دەكرێ و نۆژەن دەكرێتەوە". ئەو بەرپرسەی ژووری بازرگانی و پیشەسازیی سلێمانی باسی لەوەش كرد، ساڵانە بە 500 هەزار تۆنی ناوسكی ئاژەڵ، ژینگەكەمان پیس دەكەین، "كەچی نایكەینە خواردنی سەگ و پشیلە و لە دەرەوە هاوردە دەكەین".
دەرپێ و فانیلەكەی خۆمان
ئارام بابان خەم بۆ ئەوەش دەخوات، لە رووی كارگەوە هێندە هەژارین ناتوانین دەرپێ و فانیلەكەی خۆشمان دروست بكەین و دەڵێت، "یەكەم وڵاتین لە دنیادا نەمانتوانیوە دەرپێ و فانیلەی خۆمان دروست بكەین".
بەپێی زانیارییەكانی ئەو بازرگانە زیاد لە 1100 جۆر خواردنی منداڵانی وەك كێك و پسكیت و مەساسە هاوردەی هەرێمی كوردستان دەكرێت، "لەكاتێكدا دانانی كارگەی بەو جۆرە بەرهەمانە زۆر ئاسانە". بەرزی نرخی كرێی كارەبای كارگەكان یەكێكە لە گرفتەكانی خاوەن كارگەكان وەك ئارام بابان باسی دەكات "نرخی كارەبای كارگەكان لەسەر كارگەكان كراوەتە دوو هێندەی پێشوو، جگە لەوە كرێی زەویی كارگەكان لە دوو ملیۆن دینارەوە كراوەتە هەشت ملیۆن دینار، ئێمە ئەو هەموو فشارەمان لەسەرە ئیتر خاوەن كارگە چۆن ناچێتە دەرەوەی هەرێمی كوردستان بۆ دانانی كارگە".
ئارام بابان ئەوەشی خستەڕوو، 15 ساڵ لەمەوبەر هەرچی بەرهەم بوو لە هەرێمی كوردستانەوە دەچووە بەغدا، بەڵام ئێستا بەپێچەونەوە "ناوچەی پیشەسازی لە هەموو شارەكاندا دروستكرا جگە لە سلێمانی و هەولێر، بەڕاستی ئەوانەی بەنیازی دانانی كارگە بوون بەشێكیان مردن ئەوەندە چاوەڕێیان كرد". كۆتایی قسەكانی پێشنیازی ئەوەی كرد كە لە یەكی سەرەتایی قوتابخانەكانەوە وانەیەك تایبەت بەگرنگی بەرهەمی نێوخۆیی هەبێت، "ئیتر پێویستیمان بە فەوجی تازەی پیشەسازی هەیە، نەك فەوجی عەسكەری".
"حكومەت خۆی بەرهەمی نێوخۆ ناكڕێتەوە"
"بەڵێندەرێك ویستی ئەلەمنیۆمان بۆ قوتابخانەیەك لێبكڕێت، كەچی وەزارەت پێی گوتبوو دەبێت ئەلەمنیۆمەكە توركی بێت". ئەوە قسەی سەردار سەعید، نوێنەری كارگەكانی فارووق گرووپ بوو، لە بەشێكی بەرنامەكەدا كردی، ئەو رەخنەی لە خەڵكیش هەبوو كە وەكو پێویست پشتیوانی بەرهەمی نێوخۆیی ناكەن و گوتی، "پێویستە رۆشنبیریی خەڵكی بۆ بەرهەمی نێوخۆ بەرز بكرێتەوە، بەڕاستی تاوەكو ئێستا وەكو پێویست خەڵكی بڕوای بە بەرهەمی نێوخۆیی نییە و پشتیوانی ناكات".
سەردار سەعید، نموونە بە كارگەیەكی ئەلەمنیۆمیان دەهێنێتەوە و دەڵێت، "كارگەكەم لە هەموو بەرهەمی دەرەكی باشترە و نرخیشم لەوان هەرزانترە، كەچی خەڵكی هەر پەنادەباتە بەر بەرهەمی دەرەكی".
رەخنەیەكی دیكەی سەردار، گرانی نرخی كارەبایە كە تاوەكو ئێستاش یەكەی كارەبای كارگەكان بە 120 دینارە، بەڵام لە عێراق بە 60 دینارە و دەڵێت، "ئێمە بەناچاری گرانی نرخی كارەبا دەخەینەوە سەر فرۆشتنی بەرهەمەكانمان". نوێنەری كارگەكانی فارووق گرووپ ئەوەشی خستەڕوو كە پێشتر نەوتی رەشیان بە نرخی پاڵپشتیكراو پێدراوە، بەڵام ئێستا بە نرخی بازرگانی دەیكڕنەوە.
"گومرگ لەسەر بەرهەمی دەرەكی زیاد بكەن"
د. خۆشەوی خاڵ، ئابووریناس و دكتۆرا لە بەڕێوەبردنی پڕۆژەكان وەك میوانێكی بەرنامەكە باسی لەوە كرد بۆ پشتیوانی بەرهەمی كارگەكانی نێوخۆ پێویستە گومرگی زۆر لەسەر كاڵای دەرەكی دابنرێت. ئەمەش وەك ئەو گوتی، "تاوەكو بەرهەمی نێوخۆ بتوانێ كێبڕكێیان بكات".
د. خۆشەوی، خۆزگەیەك بۆ رابردوو دەخوازێ و دەڵێت، "زۆر گرنگ بوو لەدوای 2003وە خاوەن كارگەكانی عێراقمان بهێنایەتە كوردستان، خۆزگە كاتی خۆی ئەوەمان بكردایە، وەكو ئەوەمان نەكرد، عێراق لەدوای مانگی 2ی 2017وە (بازگەی سەفرە) ی دانا لە دوای دانانی ئەو بازگەیەوە پشتی كارگەكانی هەرێمی كوردستان شكا".
ئەو ئابووریناسە جەخت لەوە دەكاتەوە، حكومەتی هەرێمی كوردستان پشتگیرییەكی بەهێزی بەرهەمی نێوخۆیی نەكردووە و دەڵێت، "ئەگەر حكومەتی هەرێمی كوردستان بەرهەمی كارگەكانی خۆمان بكڕێتەوە بەدڵنیاییەوە شكست ناهێنن".
ئەو بازرگانە نموونە لەسەر كارگەیەكی خۆی دەهێنێتەوە كە چەندین لایەن پشتگیریان كردووە تاوەكو حكومەتی هەرێمی كوردستان رۆنی ئۆتۆمبێلی كارگەكەی ئەو بكڕێتەوە، بەڵام دواجار لێیان نەكڕیوەتەوە. د. خۆشەوی خاڵ ئەوەش دەخاتەڕوو، كارگەكانی دەرەوەی وڵات بانكیان لە پشتە، بەڵام لێرە هیچ پشتیوانییەك نییە.
ئابووریناسەكە ئەوەش دەخاتەڕوو، ئەو خاوەن كارگەیەی چووەتە دەرەوە بۆ دانانی كارگە مانای ئەوەیە متمانەی بە شوێنەكەی خۆی نەماوە "ئەگینا كەس حەز بەوە ناكات بڕواتە دەرەوە و خزمەتی شوێنێكی دیكە بكات". لە كۆتایی قسەكانی د. خۆشەوی خاڵ پێشنیازی ئەوەی كرد، "لە داهاتوودا گەشتی زانستیی قۆتابیان بۆ كارگەكان هەبێت، تاوەكو بەبەرهەمی كارگەكانی نێوخۆ ئاشنا بن".
"200 بۆ 300 خاوەن كارگەی هەولێر دەناسم دایانخستووە"
سالار عومەر، خاوەن كارگە لە هەولێر وەك میوانێكی دیكەی بەرنامەكە باسی لەوە كرد نزیكەی 200 بۆ 300 خاوەن كارگەی هەولێر دەناسێ كە كارگەكەیان داخستووە، ئەو خاوەن كارگەیە كە 34 ساڵە كارگەی هەیە.
ئەوە دەخاتەڕوو لە بەغدا پێیان گوتووە شانازی بە بەرهەمی كارگەكانی كوردستانەوە دەكەن "لە بەغدا بڵێی ئەوە بەرهەمی كوردستانە زۆر جێگای متمانەیانە". بە بۆچوونی ئەو خاوەن كارگەیە، خاوەن كارگەی كورد زۆر بەتوانایە "تەنانەت لە توركیاش كوردەكان زیاتر پەرەیان بەكەرتی پیشەسازی داوە". سالار عومەر، ئەوەش ناشارێتەوە كە زەنگێكی مەترسیدار هەیە بۆ ئەوەی خاون كارگەكانی هەرێمی كوردستان واز لە كارەكانیان بهێنن.
ئەو دەڵێت، "لە كاتی كێشەیەكدا بانكێك نییە پشتیوانیی خاوەن كارگەكان بێت، كە دەچین بۆ قەرز لە بانك پێمان نادەن و دەڵێن زەوی كارگەكەتان هی خۆتان نییە و حكومەت راستیش دەكەن".
ئەو جەخت لەوە دەكاتەوە وەك خاوەن کارگەكان هیچ نوێنەرێكیان نییە، لەكاتێكدا ئێران و توركیا هاوكاری ئەو خاوەن كارگانەش دەكەن كە بەشداری پێشانگەیەك لە كوردستان دەكەن.
لە كۆتایی قسەكانی سالار عومەر باسی لەوە كرد، ساڵانە یەك ملیار دینار مووچە دەداتە كارمەندەكانی "ئەگەر كارم نەبێت لە كوێ ئەو پارەیە بدەم؟ بەڕاستی ژوورە بازرگانییەكان لەلایەنی پیشەسازییەوە زۆر كەمتەرخەمن".
"لەگەڵ یەكێتیی پیشەسازانی عێراق بەشێک لە کێشەکان چارەسەر دەكەین"
شیرین یەحیا، ئەندامی ئەنجوومەنی ژووری بازرگانی و پیشەسازیی هەولێر وەك میوانێكی دیكەی بەرنامەكە باسی لەوە كرد بەنیازن بەشێك لە گرفتی كارگەكان لە رێگای یەكێتیی پیشەسازانی عێراقەوە چارەسەریان بكەن "ئەگەر رێككەوتن لەگەڵ یەكێتیی پیشەسازانی عێراق بكرێت زۆربەی كێشەكانیان چارەسەر دەبێت".
شیرین یەحیا، ئەوەی نەشاردەوە كە ئەندامی ژووری بازرگانی و پیشەسازی هەیە كارگەی لە دەرەوەی هەرێمی كوردستان داناوە، بەڵام بەرهەمەكەی بۆ ئێرە دەنێرێتەوە دەشڵێت، "حاڵەتی وەها زۆرە".
گوێگرتن لە كێشەی خاوەن كارگەكان بە ئەرك و رۆڵی خۆیان دەزانێ و دەڵێت، "وەك ژووری بازرگانی رۆڵی ئێمە ئەوەیە گوێ لە گرفتی خاوەن كارگەكان بگرین و بەدوای چارەسەری كێشەكانیاندا بگەڕێین، لەو پێناوەشدا وەك ژووری بازرگانی یاداشتێكی لێكتێگەیشتنمان لەگەڵ یەكێتیی پیشەسازانی عێراق واژۆ كردووە ئومێد دەكەین ئەنجامێكی هەبێت". سەبارەت بە هەوڵەكانیشیان بۆ كەمكردنەوەی كرێی كارەبای كارگەكان گوتی، "چەندین جار نووسراومان بۆ ئەنجوومەنی وەزیران كردووە كە نرخی كرێی كارەبای كارگەكان كەمبكرێتەوە".
شیرین یەحیا، جەخت لەوە دەكاتەوە وەك خۆی خاوەنی هیچ كارگەیەک نییە، بەڵام بەردەوام لە هەوڵی چارەسەری گرفتەكانیاندایە، چونكە پێوەری پێشكەوتنی ئابووری، هەر وڵاتێك پەیوەندی بە باشی بەرهەمی كارگەكانییەوە هەیە.
لە كۆتایی قسەكانی ئەندامەكەی ئەنجوومەنی ژووری بازرگانیی هەولێر ئەوەشی خستەڕوو، بەردەوام هەوڵیان بۆ ئەوە بووە لەگەڵ شاندەكانی خۆیان خاوەن كارگەكانیش بچنە پێشانگەكانی دەرەوەی وڵات و گوتیشی، "لە مانگی چوار پێشانگەیەكی گەورە لە ئەڵمانیا دەكرێتەوە، بەنیازین بەشێك لە خاوەن كارگەكانیش بنێرین".
"ماستی بەسەرچوو دەكرێتەوە دۆ"
لە بەشێكی دیكەی بەرنامەكەدا خاوەن كارگەیەك باسی لەوە كرد، ماستی ئێران كە بەسەر دەچێت دەبرێتەوە ئێران و بە ماستاوی بۆ هەرێمی كوردستانی دەنێرنەوە "لەو قسەیەم دڵنیام، لەوەش دڵنیام بەرهەمی كارگەكانی ئێران 80% لە پشكنین دەرناچن".
خاوەن كارگەیەكی دیكە ئەوەی خستەڕوو، بەرهەمەكانیان نەك هەر باشە، بەڵكو نرخیشی زۆر هەرزانە. ئەو گوتی، "كارتۆنی فاسم هەیە بە 10 دۆلارە، بەڵام لە بەغدا بە 16 دۆلارە".
خاوەن كارگەی ئالین بۆ بەهارات، یەكێكی دیكە بوو لەو خاوەن كارگانەی لە بەرنامەكەدا ئامادەبوو و گوتی، "بەهاراتمان هەیە بۆ ئەمریكاشی دەنێرین، بەڵام بەشێك لە ماركێتەكانی ئێرە وەكو پێویست هاوكارمان نین، خاوەن ماركێت هەیە داوای 52%ی داشكاندن دەكات، لەكاتێكدا قازانجی خۆم 5% بۆ 6%ـە". خاوەن كارگەیەكی دیكە باسی لەوە كرد لە وەزارەتی بازرگانی كە مۆڵەت وەردەگرن و دەچنە وەزارەتەكانی دیكە وەكو پێویست هاوكارییان ناكەن "بەڕاستی تۆپانێمان پێدەكەن".
خاوەن كارگەیەكی دیكە گلەیی ئەوەی كرد زەوییان پێدەدەن، بەڵام خزمەتگوزاری پێناگەیەنن تاوەكو ئەوان كارگەی لەسەر دروست بكەن.
خاوەن كارگەیەكی دیكە باسی لەو رۆتینیاتە زۆرە كرد كە لەكاتی نوێكردنەوەی مۆڵەتی كارگە بۆیان دروست دەبێت، ئەو خاوەن كارگەیە گوتی،
"جاران شەش مانگ جارێك دەهاتن بۆ پشكنین، بەڵام ئێستا بووە بە مانگی جارێك و پارەیەكی زۆریش وەردەگرن".
خاوەن كارگەیەكی پاتری لە سلێمانی (پاتری مایە) ئەوەی خستەڕوو ئەگەر ئۆتۆمبێلەكانی میری پاتری ئەوان بكڕنەوە ئەوا وەك خۆی گوتی، "بەرهەمهێنانمان زۆر زیاد دەبێت، جگە لەوە بەرهەمی پاترییەكانمان بۆ سێ وڵاتی جیاواز دەچێتە دەرەوە". خاوەن كارگەیەكی پاكکەرەوەی نێوخۆیی كە 23 جۆر بەرهەمی جیاوازیان هەیە گوتی "بەرهەمەكانی ئێمە بۆ هەر دوو وڵاتی دانیمارك و ئەڵمانیا دەچێت، ئێمە هەر نابێت گلەیی لە دەسەڵات بكەین، ئێمە ئەو هەموو كارگەیەمان هەیە ئەگەر هەریەكەمان بەرهەمەكانی یەكتری بەكاربهێنین زۆر شت دەگۆڕێت".
لە بەشێكی بەرنامەكە رەنج سەنگاوی پێشكەشكار بەو جۆرە دوا، تەواوی بەرنامەكە تایبەت بوو گرنگیدان بە بەرهەمی كارگەكانی نێوخۆ بەپێی قسەی بەرپرسیچكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەبەرنامەكەدا تاوەكو ئێستا لە هەرێمی كوردستان مۆڵەت دراوەتە 4679 كارگە كە بەشێكیان لەدروستكردندان و زیاتر لە 1000 كارگەیەكیان بەكردار بەرهەمیان هەیە. بەشێك لەو كارگانە وەك كارگەكانی چیمەنتۆی بەشی هەموو عێراق دەتوانێ بەرهەمی هەبێت. یەكێك لە گرفتەكانی خاوەنكارگەكان ئەوەیە كە ەزگاكانی حكومەت بەرهەمەكانیان لێ ناكڕنەوە، لە كاتێكدا وەزارەتی بازرگانی و پیشەسازی پێش دوو ساڵ داوای كردوە لانی كەم 75% دەزگاكانی حكومەت بەرهەمی كارگەكانی نێوخۆ بەكاربهێنن
سەباری ئەوەش وەك ئەندامێكی ئەنجوومەنی ژووری بازرگانی و پیشەسازی سلێمانی باسی دەكات "هەموو عێراق بە خشت و چیمەنتۆ و شیشی كارگەكانی سلێمانی دروست دەكرێت یاخوود نۆژەن دەكرێتەوە". بەرپرسەكەی حكومەتی هەرێمیش كە پلەی بەڕێوەبەری گشتی هەیە پشتیوانی ئەو قسەیە دەكات دەڵێت "80% بۆ 90% بەرهەمی كارگەكانمان بۆ نێوەڕاست و خوارووی عێراق دەڕوات". خاوەن كارگەیەكیش لە هەولێر باس لەوە دەكات كە نزیكەی 200 بۆ 300 خاوەن كارگە لە هەولێر بەهۆی بێ بازاڕییەوە وازیان لە كارەكەیان هێناوە.
"پێویستە لای راستی هەموو ماركێت و سوپەرماركێتەكان بكرێتە بەرهەمی كارگەكانی نێوخۆ". ئەوەش پێشنیازی ئەندامێكی ئەنجوومەنی ژووری بازرگانی و پیشەسازی هەولێر بوو.
لە 4679 مۆڵەتی كارگە زیاتر لە 1000 دانەی كار دەكات
هەرچەندە ژمارەی كارگە مۆڵەتپێدراوەکان لە هەرێمی كوردستان 4679 ی تێپەڕاندووە، بەڵام بەكردار زیاتر لە 1000 كارگەیان بەرهەمیان هەیە؛ ئەو ژمارەیەش كۆڤان جەلال بەڕێوەبەری گشتیی گەشەپێدانی پیشەسازی لە وەزارەتی بازرگانی و پیشەسازی هەرێمی كوردستان پشتڕاستی كردەوە.
ئەوەی بۆ كۆڤان جەلال و خەڵكی كوردستانیش جێگای شانازییە ئەوەیە كە كارگە لە كوردستاندا هەیە دەتوانێ بەشی هەموو عێراق بەرهەمی هەبێت "بەرهەمی كارگەكانی چیمەنتۆی كوردستان، بەشی هەموو عێراق دەكات جگە لەوە كارگەی زۆر باشی شیش و بلوك و بۆیاخ و مۆبیلیات ودەرگا و پەنجەر‌ە و ئەلەمنیۆمی زۆر باشمان هەیە كە بەپێی پێوەرە جیهانییەكان بەرهەمیان هەیە".
كۆڤان جەلال ئەوەشی ئاشكرا كرد كە مۆڵەتیانداوە بە كارگەی تواندنەوەی شوشە و دووبارە دروستكردنەوەی، بەڵام هێشتا نەگەیشتووەتە بەرهەم و گوتیشی، "نزیكەی 50 بۆ 60 كارگەی پاكکەرەوەی زۆر باشمان هەیە بەرهەمیان لەوانەی دەرەوە زۆر باشترە". هەر بەپێی قسەی ئەو بەرپرسەی حكومەتی هەرێمی كوردستان، چەندین كارگەی زۆر باشی كلینكسی تەڕ و وشك هەن، ئەمە جگە لە كارگەكانی لەكیسكردن و لەقوتوونانی بەرهەمە جۆراوجۆرەكان. مۆڵەتدان بە كارگەیەكی بەستنەوەی تەلەفۆنی سمارتفۆن كە ئێستا بەرهەمی هەیە یەكێكی دیكەیە لە شانازییەكانی بەڕێوەبەرایەتیی گشتیی گەشەپێدانی پیشەسازی". كۆڤان جەلال ئاماژەی بە چەند كارگەیەكی دیكەش كرد كە بەرهەمی زۆر باشیان هەیە، وەك كارگەی قیری شل و رۆنی ئۆتۆمبێل و پاتری و بۆری ئاو و كارگەكانی شیرەمەنیی ماست و پەنیر و ئایسكرێم.
عێراق ساڵانە بایی 30 ملیار دۆلار هاوردەی هەیە
بەڕێوەبەری گشتیی گەشەپێدانی پیشەسازی لە وەزارەتی بازرگانی و پیشەسازی هەرێمی كوردستان ئەوەی خستەڕوو كە عێراق ساڵانە بایی 30 ملیار دۆلار هاوردەی خۆراك و كاڵای جۆراوجۆری دەرەكی هەیە و دەڵێت، "تەنانەت 80% بۆ 90%ی بەرهەمی كارگەكانی هەرێمی كوردستان بۆ نێوەڕاست و خوارووی عێراق دەڕوات". هەر بۆ دۆزینەوەی بازاڕ بۆ بەرهەمی كارگەكانی نێوخۆ، كۆڤان جەلال ئەوەی روونكردەوە كە پێش دوو ساڵ داوایان كردوە 75%ی دەزگاكانی حكومەت بەرهەمی كارگەكانی نێوخۆ بەكاربهێنن. ئەو گوتی، "ئەگەر ئەو داوایەمان جێبەجێ نەبووە پەیوەندی بە ئەنجوومەنی وەزیرانەوە هەیە، لەگەڵ ئەوەشدا بڕواناكەم بلۆك و شیش و چیمەنتۆ لە توركیا و ئێرانەوە بێتە كوردستان بازاڕیان باش بێت، زیاتر بەرهەمی خۆمان بەكاردێت".
كۆڤان جەلال شانازی بەوەش كرد كە 13 كارگەی چیمەنتۆ لە هەرێمی كوردستاندا بوونی هەیە ئەو گوتیشی، "لە كارگەی چیمەنتۆی تاسڵوجە تۆنی چیمەنتۆ بە 45 هەزار دینارە، ئەوەش لەبەر ئەوەیە كە پاڵپشتیی حكومەتی هەرێمی كوردستانی هەیە".
كۆڤان جەلال جەخت لەوە دەكاتەوە، بەرهەمی نێوخۆ باشترە، چونكە لە لایەن زیاد لە لایەنێك پشكنینی بۆ دەكرێت ئەو گوتی، "بەرهەمی نێوخۆمان سەتان جار باشترە لەو بەرهەمەی لە دەرەوە دێت". ئەو بەرپرسەی حكومەتی هەرێمی كوردستان ئەوەشی نەشاردەوە كە دەروازە هەیە رێگری لە بەرهەمی نێوخۆ دەكات بڕواتە دەرەوە. ئەو گوتی، "لە دەروازەی ئیبراهیم خەلیل كێشە بۆ بەرهەمی نێوخۆ دروست بووە بڕواتە دەرەوە".
سەبارەت بەو پێشنیازەش كە لای راستی ماركێت و سوپەرماركێتەكانی هەرێمی كوردستان بكرێتە بەرهەمی كارگەكانی نێوخۆ، ئەو گوتی، "ئەگەر بە دڵی من بێت راست و چەپی هەموو ماركێتەكان دەكەمە بەرهەمی نێوخۆ، چونكە ئەگەر بمانەوێ حكومەت و میللەتێكی بەهێزمان هەبێت دەبێت بەدڵنیاییەوە پیشەسازییەكی بەهێزمان هەبێت".
سەبارەت بە یاسای پاراستنی بەرهەمی ناوخۆیی كە لە 2022ـەوە بوونی هەیە، كۆڤان گوتی، "خاوەن كارگەكان وەكو پێویست نایەن بەلای ئەو یاسایەدا".
ئەو گوتیشی، "ئێمە كارگەی زۆر باشی پاكکەرەوەمان هەیە، بەڵام گرفتێكیان هەیە زۆرینەیان نایەن فۆڕمی پاراستنی بەرهەمی ناوخۆیی پڕبكەنەوە تاوەكو ئێمەش بەرگرییان لێبكەین".
"ناچار كردمە كتێب"
بیرۆكەی ئەم بەرنامەیە لە كتێبێكی ئارام بابان، ئەندامی ئەنجوومەنی ژووری بازرگانی و پیشەسازیی سلێمانی سەرچاوەی گرتووە بەتایبەت كاتێك لە بەشێكی كتێبەكەیدا باسی لەوە كردووە، بۆ پشتگیریی بەرهەمی نێوخۆیی كارگەكان پێویستە لای راستی سەرجەم ماركێت و سوپەرماركێتەكان بكرێتە بەرهەمی كارگەكانی نێوخۆ، ئارام بابان لە دەستپێكی قسەكانی ئاماژەی بەوەدا، ئەوەندە بۆ بەرنامەی (لەگەڵ رەنج) بانگكراوە و دەرفەت نەبوو هەمووی ئەو بابەتانەی ئامادەی كردووە بتوانێ بیڵێ، ناچار كردویەتیە كتێبێك بۆیە بە پێكەنینەوە دەڵێت، "دەبێت كاك رەنج سوپاسی تۆ بكەم وەهات لێكردم ئەم كتێبە ئامادە بكەم".
ئارام بابان جەخت لەوە دەكاتەوە، خاوەن كارگە واتە پێشمەرگایەتی، دڵسۆزی، سیاسی، قبوڵ نەكردنی مووچەی بندیواری، سەرباری كاركردنی ئەو كارگانە لەلای ئارام بابان هێشتا لە دۆخەكە رازی نییە و باس لەوە دەكات، بەهۆی نەبوونی كارگەی پێویست لە 1991ـەوە رۆژ بە رۆژ بەرهەمی تاكی كورد كەم دەبێتەوە بەوەش حكومەتی هەرێمی كوردستان داهاتی كەم دەبێت و خەرجی زۆر دەبێت. ئارام بابان دەڵێت، "هیچ حكومەتێك نییە لە دنیادا هەموو خەڵكەكەی بژیێنێ، دەبێت 20% بۆ 30%ی خەڵك كاربەدەستی حكومەت بن، نەك وەك ئێمە پێنج ملیۆنین، نزیكەی ملیۆنێك و 200 هەزارمان مووچەخۆری حكومەتین، ئەوە كارەساتە".
ئەندامەكەی ئەنجوومەنی ژووری بازرگانی و پیشەسازیی سلێمانی ئەوەشی خستەڕوو، بوونی كارگەی باش و بەرهەمدار بناخەی چارەسەری ئەو قەیرانەیە كە حكومەتی هەرێمی كوردستانی تێكەوتووە. ئەو گوتی، "ئێمە گەنج پەروەردە دەكەین، بەڵام دەچێتە دەرەوە بۆ خزمەتی وڵاتێكی دیكە".
ئارام بابان پێشنیازی ئەوەش دەكات، پێویستە ئەوانەی یەكەی نیشتەجێبوون دروست دەكەن، ناچار بكرێن یەكەی پیشەسازیش دروست بكەن، شتێكی دیكە كە ئارام بابان و خاوەن كارگەكانی بێ ئومێد كردووە ئەوەیە، حكومەتی هەرێمی كوردستان لە تەندەری پڕۆژەكانی داوای بەرهەمی كارگەكانی نێوخۆ ناكات، وەك ئارام بابان دەڵێت، "لە تەندەرەكانی حكومەت دەنوسرێ نابێت بەرهەمی ناوخۆ بەكاربێت، لەكاتێكدا هەموو عێراق بە خشت و چیمەنتۆ و شیشی كارگەكانی سلێمانی دروست دەكرێ و نۆژەن دەكرێتەوە". ئەو بەرپرسەی ژووری بازرگانی و پیشەسازیی سلێمانی باسی لەوەش كرد، ساڵانە بە 500 هەزار تۆنی ناوسكی ئاژەڵ، ژینگەكەمان پیس دەكەین، "كەچی نایكەینە خواردنی سەگ و پشیلە و لە دەرەوە هاوردە دەكەین".
دەرپێ و فانیلەكەی خۆمان
ئارام بابان خەم بۆ ئەوەش دەخوات، لە رووی كارگەوە هێندە هەژارین ناتوانین دەرپێ و فانیلەكەی خۆشمان دروست بكەین و دەڵێت، "یەكەم وڵاتین لە دنیادا نەمانتوانیوە دەرپێ و فانیلەی خۆمان دروست بكەین".
بەپێی زانیارییەكانی ئەو بازرگانە زیاد لە 1100 جۆر خواردنی منداڵانی وەك كێك و پسكیت و مەساسە هاوردەی هەرێمی كوردستان دەكرێت، "لەكاتێكدا دانانی كارگەی بەو جۆرە بەرهەمانە زۆر ئاسانە". بەرزی نرخی كرێی كارەبای كارگەكان یەكێكە لە گرفتەكانی خاوەن كارگەكان وەك ئارام بابان باسی دەكات "نرخی كارەبای كارگەكان لەسەر كارگەكان كراوەتە دوو هێندەی پێشوو، جگە لەوە كرێی زەویی كارگەكان لە دوو ملیۆن دینارەوە كراوەتە هەشت ملیۆن دینار، ئێمە ئەو هەموو فشارەمان لەسەرە ئیتر خاوەن كارگە چۆن ناچێتە دەرەوەی هەرێمی كوردستان بۆ دانانی كارگە".
ئارام بابان ئەوەشی خستەڕوو، 15 ساڵ لەمەوبەر هەرچی بەرهەم بوو لە هەرێمی كوردستانەوە دەچووە بەغدا، بەڵام ئێستا بەپێچەونەوە "ناوچەی پیشەسازی لە هەموو شارەكاندا دروستكرا جگە لە سلێمانی و هەولێر، بەڕاستی ئەوانەی بەنیازی دانانی كارگە بوون بەشێكیان مردن ئەوەندە چاوەڕێیان كرد". كۆتایی قسەكانی پێشنیازی ئەوەی كرد كە لە یەكی سەرەتایی قوتابخانەكانەوە وانەیەك تایبەت بەگرنگی بەرهەمی نێوخۆیی هەبێت، "ئیتر پێویستیمان بە فەوجی تازەی پیشەسازی هەیە، نەك فەوجی عەسكەری".
"حكومەت خۆی بەرهەمی نێوخۆ ناكڕێتەوە"
"بەڵێندەرێك ویستی ئەلەمنیۆمان بۆ قوتابخانەیەك لێبكڕێت، كەچی وەزارەت پێی گوتبوو دەبێت ئەلەمنیۆمەكە توركی بێت". ئەوە قسەی سەردار سەعید، نوێنەری كارگەكانی فارووق گرووپ بوو، لە بەشێكی بەرنامەكەدا كردی، ئەو رەخنەی لە خەڵكیش هەبوو كە وەكو پێویست پشتیوانی بەرهەمی نێوخۆیی ناكەن و گوتی، "پێویستە رۆشنبیریی خەڵكی بۆ بەرهەمی نێوخۆ بەرز بكرێتەوە، بەڕاستی تاوەكو ئێستا وەكو پێویست خەڵكی بڕوای بە بەرهەمی نێوخۆیی نییە و پشتیوانی ناكات".
سەردار سەعید، نموونە بە كارگەیەكی ئەلەمنیۆمیان دەهێنێتەوە و دەڵێت، "كارگەكەم لە هەموو بەرهەمی دەرەكی باشترە و نرخیشم لەوان هەرزانترە، كەچی خەڵكی هەر پەنادەباتە بەر بەرهەمی دەرەكی".
رەخنەیەكی دیكەی سەردار، گرانی نرخی كارەبایە كە تاوەكو ئێستاش یەكەی كارەبای كارگەكان بە 120 دینارە، بەڵام لە عێراق بە 60 دینارە و دەڵێت، "ئێمە بەناچاری گرانی نرخی كارەبا دەخەینەوە سەر فرۆشتنی بەرهەمەكانمان". نوێنەری كارگەكانی فارووق گرووپ ئەوەشی خستەڕوو كە پێشتر نەوتی رەشیان بە نرخی پاڵپشتیكراو پێدراوە، بەڵام ئێستا بە نرخی بازرگانی دەیكڕنەوە.
"گومرگ لەسەر بەرهەمی دەرەكی زیاد بكەن"
د. خۆشەوی خاڵ، ئابووریناس و دكتۆرا لە بەڕێوەبردنی پڕۆژەكان وەك میوانێكی بەرنامەكە باسی لەوە كرد بۆ پشتیوانی بەرهەمی كارگەكانی نێوخۆ پێویستە گومرگی زۆر لەسەر كاڵای دەرەكی دابنرێت. ئەمەش وەك ئەو گوتی، "تاوەكو بەرهەمی نێوخۆ بتوانێ كێبڕكێیان بكات".
د. خۆشەوی، خۆزگەیەك بۆ رابردوو دەخوازێ و دەڵێت، "زۆر گرنگ بوو لەدوای 2003وە خاوەن كارگەكانی عێراقمان بهێنایەتە كوردستان، خۆزگە كاتی خۆی ئەوەمان بكردایە، وەكو ئەوەمان نەكرد، عێراق لەدوای مانگی 2ی 2017وە (بازگەی سەفرە) ی دانا لە دوای دانانی ئەو بازگەیەوە پشتی كارگەكانی هەرێمی كوردستان شكا".
ئەو ئابووریناسە جەخت لەوە دەكاتەوە، حكومەتی هەرێمی كوردستان پشتگیرییەكی بەهێزی بەرهەمی نێوخۆیی نەكردووە و دەڵێت، "ئەگەر حكومەتی هەرێمی كوردستان بەرهەمی كارگەكانی خۆمان بكڕێتەوە بەدڵنیاییەوە شكست ناهێنن".
ئەو بازرگانە نموونە لەسەر كارگەیەكی خۆی دەهێنێتەوە كە چەندین لایەن پشتگیریان كردووە تاوەكو حكومەتی هەرێمی كوردستان رۆنی ئۆتۆمبێلی كارگەكەی ئەو بكڕێتەوە، بەڵام دواجار لێیان نەكڕیوەتەوە. د. خۆشەوی خاڵ ئەوەش دەخاتەڕوو، كارگەكانی دەرەوەی وڵات بانكیان لە پشتە، بەڵام لێرە هیچ پشتیوانییەك نییە.
ئابووریناسەكە ئەوەش دەخاتەڕوو، ئەو خاوەن كارگەیەی چووەتە دەرەوە بۆ دانانی كارگە مانای ئەوەیە متمانەی بە شوێنەكەی خۆی نەماوە "ئەگینا كەس حەز بەوە ناكات بڕواتە دەرەوە و خزمەتی شوێنێكی دیكە بكات". لە كۆتایی قسەكانی د. خۆشەوی خاڵ پێشنیازی ئەوەی كرد، "لە داهاتوودا گەشتی زانستیی قۆتابیان بۆ كارگەكان هەبێت، تاوەكو بەبەرهەمی كارگەكانی نێوخۆ ئاشنا بن".
"200 بۆ 300 خاوەن كارگەی هەولێر دەناسم دایانخستووە"
سالار عومەر، خاوەن كارگە لە هەولێر وەك میوانێكی دیكەی بەرنامەكە باسی لەوە كرد نزیكەی 200 بۆ 300 خاوەن كارگەی هەولێر دەناسێ كە كارگەكەیان داخستووە، ئەو خاوەن كارگەیە كە 34 ساڵە كارگەی هەیە.
ئەوە دەخاتەڕوو لە بەغدا پێیان گوتووە شانازی بە بەرهەمی كارگەكانی كوردستانەوە دەكەن "لە بەغدا بڵێی ئەوە بەرهەمی كوردستانە زۆر جێگای متمانەیانە". بە بۆچوونی ئەو خاوەن كارگەیە، خاوەن كارگەی كورد زۆر بەتوانایە "تەنانەت لە توركیاش كوردەكان زیاتر پەرەیان بەكەرتی پیشەسازی داوە". سالار عومەر، ئەوەش ناشارێتەوە كە زەنگێكی مەترسیدار هەیە بۆ ئەوەی خاون كارگەكانی هەرێمی كوردستان واز لە كارەكانیان بهێنن.
ئەو دەڵێت، "لە كاتی كێشەیەكدا بانكێك نییە پشتیوانیی خاوەن كارگەكان بێت، كە دەچین بۆ قەرز لە بانك پێمان نادەن و دەڵێن زەوی كارگەكەتان هی خۆتان نییە و حكومەت راستیش دەكەن".
ئەو جەخت لەوە دەكاتەوە وەك خاوەن کارگەكان هیچ نوێنەرێكیان نییە، لەكاتێكدا ئێران و توركیا هاوكاری ئەو خاوەن كارگانەش دەكەن كە بەشداری پێشانگەیەك لە كوردستان دەكەن.
لە كۆتایی قسەكانی سالار عومەر باسی لەوە كرد، ساڵانە یەك ملیار دینار مووچە دەداتە كارمەندەكانی "ئەگەر كارم نەبێت لە كوێ ئەو پارەیە بدەم؟ بەڕاستی ژوورە بازرگانییەكان لەلایەنی پیشەسازییەوە زۆر كەمتەرخەمن".
"لەگەڵ یەكێتیی پیشەسازانی عێراق بەشێک لە کێشەکان چارەسەر دەكەین"
شیرین یەحیا، ئەندامی ئەنجوومەنی ژووری بازرگانی و پیشەسازیی هەولێر وەك میوانێكی دیكەی بەرنامەكە باسی لەوە كرد بەنیازن بەشێك لە گرفتی كارگەكان لە رێگای یەكێتیی پیشەسازانی عێراقەوە چارەسەریان بكەن "ئەگەر رێككەوتن لەگەڵ یەكێتیی پیشەسازانی عێراق بكرێت زۆربەی كێشەكانیان چارەسەر دەبێت".
شیرین یەحیا، ئەوەی نەشاردەوە كە ئەندامی ژووری بازرگانی و پیشەسازی هەیە كارگەی لە دەرەوەی هەرێمی كوردستان داناوە، بەڵام بەرهەمەكەی بۆ ئێرە دەنێرێتەوە دەشڵێت، "حاڵەتی وەها زۆرە".
گوێگرتن لە كێشەی خاوەن كارگەكان بە ئەرك و رۆڵی خۆیان دەزانێ و دەڵێت، "وەك ژووری بازرگانی رۆڵی ئێمە ئەوەیە گوێ لە گرفتی خاوەن كارگەكان بگرین و بەدوای چارەسەری كێشەكانیاندا بگەڕێین، لەو پێناوەشدا وەك ژووری بازرگانی یاداشتێكی لێكتێگەیشتنمان لەگەڵ یەكێتیی پیشەسازانی عێراق واژۆ كردووە ئومێد دەكەین ئەنجامێكی هەبێت". سەبارەت بە هەوڵەكانیشیان بۆ كەمكردنەوەی كرێی كارەبای كارگەكان گوتی، "چەندین جار نووسراومان بۆ ئەنجوومەنی وەزیران كردووە كە نرخی كرێی كارەبای كارگەكان كەمبكرێتەوە".
شیرین یەحیا، جەخت لەوە دەكاتەوە وەك خۆی خاوەنی هیچ كارگەیەک نییە، بەڵام بەردەوام لە هەوڵی چارەسەری گرفتەكانیاندایە، چونكە پێوەری پێشكەوتنی ئابووری، هەر وڵاتێك پەیوەندی بە باشی بەرهەمی كارگەكانییەوە هەیە.
لە كۆتایی قسەكانی ئەندامەكەی ئەنجوومەنی ژووری بازرگانیی هەولێر ئەوەشی خستەڕوو، بەردەوام هەوڵیان بۆ ئەوە بووە لەگەڵ شاندەكانی خۆیان خاوەن كارگەكانیش بچنە پێشانگەكانی دەرەوەی وڵات و گوتیشی، "لە مانگی چوار پێشانگەیەكی گەورە لە ئەڵمانیا دەكرێتەوە، بەنیازین بەشێك لە خاوەن كارگەكانیش بنێرین".
"ماستی بەسەرچوو دەكرێتەوە دۆ"
لە بەشێكی دیكەی بەرنامەكەدا خاوەن كارگەیەك باسی لەوە كرد، ماستی ئێران كە بەسەر دەچێت دەبرێتەوە ئێران و بە ماستاوی بۆ هەرێمی كوردستانی دەنێرنەوە "لەو قسەیەم دڵنیام، لەوەش دڵنیام بەرهەمی كارگەكانی ئێران 80% لە پشكنین دەرناچن".
خاوەن كارگەیەكی دیكە ئەوەی خستەڕوو، بەرهەمەكانیان نەك هەر باشە، بەڵكو نرخیشی زۆر هەرزانە. ئەو گوتی، "كارتۆنی فاسم هەیە بە 10 دۆلارە، بەڵام لە بەغدا بە 16 دۆلارە".
خاوەن كارگەی ئالین بۆ بەهارات، یەكێكی دیكە بوو لەو خاوەن كارگانەی لە بەرنامەكەدا ئامادەبوو و گوتی، "بەهاراتمان هەیە بۆ ئەمریكاشی دەنێرین، بەڵام بەشێك لە ماركێتەكانی ئێرە وەكو پێویست هاوكارمان نین، خاوەن ماركێت هەیە داوای 52%ی داشكاندن دەكات، لەكاتێكدا قازانجی خۆم 5% بۆ 6%ـە". خاوەن كارگەیەكی دیكە باسی لەوە كرد لە وەزارەتی بازرگانی كە مۆڵەت وەردەگرن و دەچنە وەزارەتەكانی دیكە وەكو پێویست هاوكارییان ناكەن "بەڕاستی تۆپانێمان پێدەكەن".
خاوەن كارگەیەكی دیكە گلەیی ئەوەی كرد زەوییان پێدەدەن، بەڵام خزمەتگوزاری پێناگەیەنن تاوەكو ئەوان كارگەی لەسەر دروست بكەن.
خاوەن كارگەیەكی دیكە باسی لەو رۆتینیاتە زۆرە كرد كە لەكاتی نوێكردنەوەی مۆڵەتی كارگە بۆیان دروست دەبێت، ئەو خاوەن كارگەیە گوتی،
"جاران شەش مانگ جارێك دەهاتن بۆ پشكنین، بەڵام ئێستا بووە بە مانگی جارێك و پارەیەكی زۆریش وەردەگرن".
خاوەن كارگەیەكی پاتری لە سلێمانی (پاتری مایە) ئەوەی خستەڕوو ئەگەر ئۆتۆمبێلەكانی میری پاتری ئەوان بكڕنەوە ئەوا وەك خۆی گوتی، "بەرهەمهێنانمان زۆر زیاد دەبێت، جگە لەوە بەرهەمی پاترییەكانمان بۆ سێ وڵاتی جیاواز دەچێتە دەرەوە". خاوەن كارگەیەكی پاكکەرەوەی نێوخۆیی كە 23 جۆر بەرهەمی جیاوازیان هەیە گوتی "بەرهەمەكانی ئێمە بۆ هەر دوو وڵاتی دانیمارك و ئەڵمانیا دەچێت، ئێمە هەر نابێت گلەیی لە دەسەڵات بكەین، ئێمە ئەو هەموو كارگەیەمان هەیە ئەگەر هەریەكەمان بەرهەمەكانی یەكتری بەكاربهێنین زۆر شت دەگۆڕێت".
به‌شی بكه لە
