ئایاسۆفیا لەسەر دۆخی سیاسیی توركیا چیمان پێدەڵێت؟

 

بڕیارەكەی ئەنجوومەنی دەوڵەتی توركیاش بۆ گۆڕینی ئایاسۆفیا لە مۆزەخانەوە بۆ مزگەوت دەرخەری گۆڕانێكی ئایدیۆلۆژییە لە توركیا، كە چەند ساڵێكە دەستیپێكردووە و لێكەوتە سیاسییەكانی لە ناوخۆ و دەرەوەی توركیا دەركەوتوون.

 

ئایاسۆفیا لە سەرەتای دامەزرانییەوە لەلایەن یوستینیەنی یەكەم، ئیمپراتوری بیزانتییەكان تاوەكو ئەمڕۆ لەنێوان دەسەڵاتدارانی ئیستەنبووڵدا دەستاودەستی پێدەكرێت. ئەو میراتە مێژووییە لە 537ی زایینی وەك كاسیدراڵی مەسیحییەكان دروستكرا و نزیكەی 900 ساڵ وەك دڵی جیهانی مەسیحی سەیر دەكرا. 

 

نزیكەی 9 سەدە دواتر، ئیستەنبووڵ، كە ئەوكات ناوی كۆنستانتینۆپۆڵس بوو، كەوتە دەست عوسمانییەكان. لە قۆناخی یەكەمی هێرشەكەدا ئایاسۆفیا تاڵانكرا و دواتر لە 1453، سوڵتان محەممەدی دووەم، كە ئەوكات تەمەنی تەنیا 21 ساڵ بوو، فەرمانیدا بكرێتە مزگەوت. ئەمجار بۆ ماوەی نزیكەی 5 سەدە، ئایاسۆفیا، یانیش حیكمەتی پیرۆز، كرایە یەكێك لە سەنتەرەكانی جیهانی ئیسلامی. 

 

لەگەڵ هەڵوەشانەوەی ئیمپراتووریەتی عوسمانی، مستەفا كەمال ئەتاتورك پرۆسەی داماڵینی بەرگی ئایین لە ژیانی توركیای نوێ دەستپێكرد، وەك بەشێك لە سیكولاریزەكردنی توركیا ئایاسۆفیا لە مزگەوتەوە بۆ مۆزەخانە گۆڕا. لە ماوەی زیاتر لە 8 دەیەی رابردوودا، ساڵانە سەدان هەزار گەشتیاری موسڵمان، مەسیحی و بێباوەڕ بۆ بینینی تێكەڵەی بیناسازیی ئیسلامی و مەسیحی سەردانی ئەو میراتە كولتوورییە دەكەن، كە لەلایەكەوە نەخشەكانی مەسیح و مەریەمی پێوەیە و لەلایەكی دیكەوە منارە و گومبەز و ناوی كەسایەتییە باڵاكانی مێژووی ئیسلامی تێدا خۆشنووسكراوە. دوای گرتنی ئیستەنبوول لەلایەن عوسمانییەكانەوە منارە و گومەز بۆ ئایاسۆفیا زیادكرا.

 

فەرمانەكەی ئەتاتورك سەدەیەكی تەواو نەكرد. رۆژی 9ی تەممووز و شەش رۆژ پێش یادكردنەوەی هەوڵی كودەتای 2016ی توركیا، رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆككۆماری توركیا رایگەیاند "دوای 86 ساڵ ئایاسۆفیا جارێكی دیكە بووەوە مزگەوت، وەك چۆن "فاتیح" (واتە سوڵتان محەممەدی دووەم) دەیویست ئایاسۆفیا مزگەوت بێت".

 

گوتەكانی ئەردۆغان چەند كاژێرێك دوای ئەوە هات كە ئەنجوومەنی دەوڵەت بڕیاریدا بڕیارەكەی 1934ی حكومەتەكەی ئەتاتورك هەڵوەشێنێتەوە. بەوجۆرەش ئەوەی ئەتاتورك وەك سیمبوولێك بۆ شۆڕشێكی سێكولار لە توركیا كردی، ئەردۆغان بە جوڵەیەكی سیمبوولیكی دیكە كە ئاماژە بە شۆڕشێكی ئیسلامی لە توركیا دەكات، هەڵیوەشاندەوە.

 

"فەتح" لای ئەردۆغان دەستەواژەیەكی گونجاوە بۆ جوڵاندنی هەستی نەتەوایەتی خەڵكی توركیا. پێش هێرشەكانی توركیا بۆ ناو خاكی سووریا و رۆژئاوای كوردستان، بەڕێوەبەرایەتی كاروباری ئایینی توركیا (ناسراو بە دیانەت) رێنمایی دەدایە مزگەوتەكان كە سوورەتی فەتح بخوێننەوە. 

 

بەڵام "فەتح" یان سەركەوتنی ئەمجارە لە دژی كێیە؟ توركەكان نزیكەی 600 ساڵە حوكمی ئیستەنبووڵ دەكەن، لەكۆی 82 ملیۆن دانیشتووی توركیا كەمتر لە 90 هەزار كەسیان (واتە 0.2%ی كۆی دانیشتووانی توركیا) ئاشووری، ئەرمەنی و جوون، بەم ژمارە كەمەوە ئەوان هیچ مەترسییەكی كولتووری و سیاسی لەسەر هەژموونی هیچ لایەنێك لە توركیا دروستناكەن. 

 

بە گوێرەی راپۆرتێكی (بی بی سی) سەدەیەك لەمەوبەر 20%ی دانیشتووانی توركیا مەسیحی بوون، كاتێك عوسمانییەكان كۆنستانتینۆپۆڵس یان كۆنستانتینییەیان گرت، هیچ مزگەوتێك لە شارەكەدا نەبوو، ئێستا نزیكەی 3500 مزگەوت لەو شارەدا هەن. هەر بۆیەش گۆڕینی كێشەی زیادكردنی ژمارەی مزگەوتەكانی ئیستەنبووڵ نییە، بەڵكو جوڵەیەكی سیمبوولیكە كە تێیدا نوسخەی ئیسلامی سیاسی توركی و ناسیۆنالیزمی توركی یەكدەگرنەوە. 

 

لایەنگرانی پارتی داد و گەشەپێدان دوای حەرەمی گەورەی مەككە و مزگەوتی ئەقسا لە قودس، ئایاسۆفیا بە سێیەم پیرۆزترین شوێنی جیهانی ئیسلام دادەنێن. راپرسییەكانیش ئاماژە بۆ ئەوە دەكەن زۆربەی دانیشتووانی توركیا و ئیستەنبووڵ لەگەڵ بڕیارەكەی ئەنجوومەنی دەوڵەتن. لە خۆڕا نییە دەوڵەت باخچەلی، سەرۆكی پارتی جوڵانەوەی ناسیۆنالیستیی تورك و هاوپەیمانە سێكولارەكەی ئاكپارتی گۆڕینی ئایاسۆفیا بۆ مزگەوت بە "دەستكەوتی شمشێر" ناودەبات. 

 

ئەوە یەكەمجار نییە حكومەتەكەی ئاكپارتی میراتێكی كولتووری و ئایینی مەسیحییەكان بكاتە مزگەوت. لە توركیا پێنج كەنیسەی بیزانتی هەن كە پەیوەندییان بە ئایاسۆفیاوە هەبووە، لە 10 ساڵی رابردوودا، چوار لەو شوێنانە كراونەتە مزگەوت و ئێستا هەمان چارەنووس بەرۆكی ئایاسۆفیاشی گرت كە پرسەكەی لە هەموویان هەستیارترە و كاردانەوەی نێودەوڵەتی گەورەتریشی بەدواوەوە بوو. 

 

داوای گۆڕینی ئایاسۆفیا بۆ مزگەوت شتێكی نوێ نییە، بەڵام ئەردۆغان پێشتر ئەو بیرۆكەیەی رەتكردبووەوە. رووداوەكانی بەهاری عەرەبی و زیندووبوونەوەی خواستی هەژموونی توركەكان لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست، شكستی هەوڵەكانی ئەندامێتیی توركیا لە یەكێتیی ئەوروپا، هەوڵی كودێتای 15ی تەممووزی 2016، سستیی ئابووریی 2018 و شكستی ئاكپارتی لە هەڵبژاردنەكانی سەرۆكایەتی شارەوانیی ئیستەنبووڵ هاوكێشەكانی گۆڕی. 

 

لە 2016، حكومەت رێگەیدا بانگی نوێژ لە ئایاسۆفیا بدرێت، دواتر ئیمامێك بۆ بەشێكی مۆزەخانەكە دەستنیشانكرا. لە 2017 بەڕێوەبەرایەتیی دیانەت رێوڕەسمی شەوی قەدری لە ناو مۆزەخانەكە سازكرد. ئەردۆغان لە 2019 بەڵێنی بە لایەنگرانی پارتەكەیدا كە ئایاسۆفیا دەكاتە مزگەوت، ئەوەش وەك وەڵامێك بۆ ئیدارەی دۆناڵد ترەمپ، سەرۆكی ئەمریكا كە لە 2017 هەموو ئورشەلیمی بە پایتەختی ئیسرائیل ناسی و لە 2019ش بەرزاییەكانی جۆلانی بە بەشێك لە سەروەریی ئیسرائیل لە قەڵەمدا. 

 

ئەردۆغان لە 10 ساڵی رابردوودا دەستی بە هەوڵێك كردووە بۆ كۆتاییهێنانی ئەوەی ئەتاتورك لە مێژووی مۆدێرنی توركیادا دەستیپێكردبوو، كە دروستكردنی توركیایەكی سیكولاری نزیك لە رۆژئاوا بوو، گۆڕینی ئایاسۆفیا بەشێكی بچووك لە هەڵگەڕاندنەوەی هەوڵەكانی ئەتاتوركە. وەك سەلیم كۆروو، مێژووناسی تورك بە گۆڤاری ئیكۆنۆمیستی بەریتانی دەڵێت "قۆناخی ئەتاتورك كەوانەیەك بوو لە مێژووی توركیادا كرایەوە، بە گۆڕینی ئایاسۆفیا بۆ مزگەوت ئەو كەوانەیە دادەخرێت".

 

شكستی هەوڵە یەك لە دوای یەكەكانی ئەندامێتیی توركیا لە یەكێتیی ئەوروپا و سەرهەڵدانەكانی بەهاری عەرەبی خاڵی ئاوڕدانەوەی توركیا لە جیهانی ئیسلامی و دووركەوتنە لە رۆژئاوا بوو. هێزی سەربازی توركیا لە هەرێمی كوردستان، پارێزگای مووسڵ، دیوی باكووری رۆژئاوای كوردستان، باكوور سووریا و لیبیا جێگیرن، ئەوە جگە لەوەی ململانێی زلهێزەكانی كەنداو لەگەڵ قەتەر رێگەی بۆ توركیا خۆشكردووە پێگەی سەربازی خۆی لە كەنداویش بەهێز بكات. 

 

فراوانبوونەوەی هەژموونی توركیا لەكاتێكدایە كە تەنیا سێ ساڵ ماوە پەیماننامەی لۆزان سەدەیەك تەواو بكات، رێككەوتنێك كە سنوورەكانی توركیای لەگەڵ ئەوروپا و وڵاتانی رۆژهەڵاتی نێوەڕاستی دیاریكردن و توركیا پێیوایە ئەو سنوورانە پێویستییان بە پێداچوونەوەیە. 

 

گەشەی خێرای ئابووری توركیا و كرانەوەی كۆمەڵایەتی دوو هۆكاری سەرەكیی سەركەوتنە یەك لەدوای یەكەكانی ئاكپارتی لە نزیك دوو دەیەی رابردوودا بوون. بەڵام سستبوونی ئابووری توركیا لە 2018 گورزی گەورەی لەو پێگەیەدا. شكستی ئاكپارتی لە هەڵبژاردنەكانی شارەوانیی ئیستەنبووڵ (كە ئەردۆغان بە شاری خۆی دەزانێت) تاڵترین دەركەوتەی ئەو لاوازییە بوو. ئێستا بەهۆی بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنا، جارێكی دیكە دۆخی ئابووری توركیا ئاڵۆزبووە. 

 

راپۆرتەكان پێشبینی دەكەن ئابووری توركیا لە 2020 بە رێژەی 5% دابەزێت، لەكاتێكدا كەمبوونەوەی یەدەگی بیانی رێژەی هەڵاوسانی مانگی حوزەیرانی گەیاندە 12.6%، بەو پێیەش رێژەی هەڵاوسان و بێبەهابوونی لیرە بەرامبەر دۆلار بە رێژەی 1.2% لەچاو مانگی پێشوو بەرزبووەتەوە.

 

لە دۆخێكی ئاوادا ئەردۆغان پێویستی بە دوورخستنەوەی سەرنجی رای گشتییە لە دۆخی ئابووری وڵاتەكەی. سۆنەر چاگاپتای، شارەزای كاروباری توركیا لە پەیمانگەی واشنتن، پێیوایە رەنگە گۆڕینی ئایاسۆفیا بۆ مزگەوت "چەند سەتایەكی كەم رێژەی پشتگیری جەماوەر لە ئەردۆغان بەرزبكاتەوە، بەڵام ئەستەمە ئەمەش زۆر درێژەبكێشێت، تاكە شتێك جەماوەرەكەی جارانی بۆ بگەڕێنێتەوە گەشەیەكی ئابووری بەهێزە"، كە توركیای ئێستا نییەتی.