عەلی وەردی... سیمبولی نوێگەری و شیکەرەوەی کەسایەتی عێراقی

رووداو- شەرق ئەوسەت

عەلی وەردی، زانای عێراقی بواری کۆمەڵایەتی، بە یەکێک لە سیمبولە پێشکەوتووخوازەکانی بۆچوونی کۆمەڵایەتی دەژمێرێ، کە کۆمەڵێک بەرهەمی پڕبەهای لە بوارەکانی زانستی کۆمەڵایەتی، دەروونی و مێژووی کۆمەڵایەتی عێراقی لە پاش خۆی بەجێهێشتووە.

رەنگە زیادەڕەوی نەکەین گەر بڵێین گرنگیدان بە بۆچوونەکانی وەردی لە بواری کۆمەڵایەتی و رکابەریی چاپخانەکانی بەغدا، بەیروت و لەندەن بۆ چاپکردنەوەی بەرهەمەکانی و دووبارە خوێندنەوەی ئەو بەرهەمانە لە ژێر رۆشنایی پێشهاتە نوێیەکان، وەک بە بیرهێنانەوەی گرنگی بیرۆکەو بۆچوونە رەخنە ئامێزەکانی وەردییە لە بواری کۆمەڵایەتیدا.

وەردی لە دایکبووی ساڵی ١٩١٣ بوو و لە ساڵی ١٩٩٥ کۆچی دوایی کرد، ئەو سەردەمەی تێیدا ژیاو لێیکۆڵیەوەو بەسەرهات و رووداوەکانی بە چاوی خۆی بینی و لە سەریانی نووسی و رەخنەی ئاراستەکردن، لە سەردەمی جەنگی جیهانی یەکەمەوە تاوەکو ساڵانی سەپاندنی گەمارۆی ئابووری بەسەر عێراق و شڵەژانی رەوشی ئەو وڵاتە، بە گرنگترین و پڕ رووداوترین سەردەمی مێژووی نوێی عێراق دەژمێرێ.

هاوکات ئەو زانایە کەسایەتی تاکی عێراقی، بە کەسایەتییەکی دوو روو ناو دەبات و دەڵێ "ئەوە دیاردەیەکی کۆمەڵایەتیە نەک دەروونی و بە هۆی کاریگەری داب و نەریتی هۆز لەلایەکەوەو و شارستانییەت لەلایەکی دیکەوە هاتووەتە ئاراوەو سەرچاوەی ململانێ و دژ یەکبوونییە لە کەسایەتی تاکی عێراقی، لە کاتێکدا خۆی لە حەزی مشتومڕکردن لە بارەی ئازادی، دیموکراسی، واسیتە و بەرتیل، زیرەکی لە خزمەتکردنی زانست و رقهەڵگرتن لە حکومەت و گوێگرتن لە گۆرانییە غەمگینەکان دەبینێتەوە".

وەردی زیاتر گوتوویەتی "ئەو کاریگەریە هۆکاری ململانێی نێوان هۆزگەران و شارستانی خوازانە، هەرچەندە یەکەم بەسەر دووەمدا زاڵبووە، هەر ئەو خاڵە هۆکاری سەرهەڵدانی شەڕی نێوان هۆزەکان و گەرەکە جیاوازەکانە، ئەمەو گۆڕانکاری و لێکترازانی کۆمەڵایەتی پەیوەندی شارستانی لەگەڵ رۆژئاوا، بووە هۆکاری داڕمانی شورەی نێوان ماقوڵ و ناماقوڵ، بۆیە لە عێراقی ئەمڕۆ جێی قەبوڵکردنی هەموو نوێیەکە".

وەردی، کە هەڵگری بڕوانامەی دکتۆرایە لە بواری کۆمەڵایەتی لە ئەمریکا و ١٨ کتێب و سەدان توێژینەوەی بڵاوکردووەتەوە، لە کتێبێکیدا بەناونیشانی (واعیزولسەڵاتین) رەخنەی توند ئاراستەی ئامۆژگارانی ئایینی دەکات و دەڵێ "ئامۆژگاریی ئەفڵاتۆنی بە تەنها بەس نییە بۆ ئەنجامدانی چاکسازی لە هەڵسوکەوتی مرۆڤ، لە کاتێکدا ئەو ئامۆژگارانە خۆیان پابەندی ئامۆژگارییەکانی خۆیان نابن و چاویان لە دەستی دەسەڵاتداران و دەوڵەمەندەکانە"، ئەوجا جەخت دەکات "من رەخنە لە ئامۆژگاری ئایینی دەگرم نەک ئایین".

ئەو زانا کۆمەڵایەتییە لە کتێبەکانی رەوشت و هەڵسوکەوتی دانیشتوانی زۆربەی ناوچەکانی عێراقی شیکردوەتەوە، جگە لە کورد، چونکە وەک خۆی دەڵێ "زمانی کوردی نەزانیوە"، لەهەمان کاتدا داوای دوورکەوتنەوە لە ناکۆکی تایەفی نێوان شیعەو سوننە دەکات و دەڵێ "ناکۆکی نێوان معاویە و ئیمامی عەلی رووداوێکی مێژوویەو سەردەمی بەسەرچووە".

وەردی لە دوایین لێدوانیدا دەڵێ "گەلی عێراق بەسەر خۆیدا دابەش بووەو زیاتر لە گەلانی دیکە بەدەستی ململانێی هۆزگەری، نەتەوەگەری و تایەفەگەریەوە دەناڵێنێ، بۆیە تاکە رێگا بۆ پاراستنی ئەو گەلە جێبەجێکردنی دیموکراتییە، هاوکات پێویستە عێراقییەکان وانە لە ئەزمونی پێشوویان وەربگرن و گەر ئەو دەرفەتەمان لە دەستچوو، ئەوا بۆ ماوەیەکی دوور و درێژ بەدەستی ناهێنینەوە".