موسەننا ئەمین لە دیداری مێری: لە عێراق مافیای تایبەت بە گەندەڵی هەیە

 

لە دووەم رۆژی دیداری مێریدا، پانێڵی یەکەم لەژێر ناونیشانی "حکومەتی سوودانی: پابەندییەکان و پێشوەچوونەکان و ئاسۆکان" بە بەشداری موسەننا ئەمین، ئەندامی لیژنەی پەیوەندییەکانی دەرەوە لە ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق و عەقیل خەزعەلی، راوێژکاری سەرۆکوەزیران بۆ کاروباری گەشەپێدانی کارگێڕی و محەممەد نەجاڕ، راوێژکاری سەرۆکوەزیران بۆ کاروباری گواستنەوە بەڕێوەچوو. 

 

 

موسەننا ئەمین لە پانێڵەکەدا رایگەیاند، هەندێک گرفت هەند لە سیستەمی فەرمانڕەوایی عێراق، کە هۆکارن بۆ ئەوەی حکومەتەکان بەردەوام کێشەکانیان پێ چارەسەر نەکرێت. لە زانستی سیاسیدا، دەوڵەت واتە خاک، گەل و سەروەری. بەداخەوە عێراق دەوڵەتێکە سەروەری نییە کەواتە بەمانا زانستییەکەی دەوڵەت نییە و تەنیا سیستەمێکی سیاسی بۆ دانراوە و پەیوەستکراوە بە درێژەدان بەم سیستەمە. سەروەریی عێراق رۆژانە پێشێل دەکرێت و ئێمەش وەک دەوڵەت، ناتوانین هیچ شتێک بکەین، ئەمە جگە لە دەستوەردانە راستەوخۆکانیش. 

 

موسەننا ئەمین پێیوایە عێراق دەوڵەتێکە لە ناوخۆ ئیفلیج کراوە و لە دەرەوەش کۆتوبەند کراوە، "بۆیە چاوەڕوێ لە هیچ سەرۆکوەزیرانێک ناکرێت کە بتوانێت ئەم کێشانە چارەسەر بکات و تەنانەت دەسەڵاتەشیان پێنادرێت بۆ ئەوەی بتوانن ئەرکەکانیان بەڕێ بکەن".

 

موسەننا ئەمین باسی لەوە کرد، نزیکەی 25 یاسا هەن، کە دەستوور ئاماژەی پێکردوون و تائێستا لە پەرلەمان دانەڕێژراون و ئیرادەیەکی راستەقینە بۆ داڕشتنیان نییە، یاسای نەوت و گازیش یەکێکە لەو یاسایانە. 

 

ئەو پەرلەمانتارە پێیوایە، یەکێک لە کێشەکان، بوونی هێزی چەکداری جیاوازە، کە فەرمان لە فەرماندەکانیان وەردەگرن نەوەک لە فەرماندەی گشتیی هێزە چەکدارەکان، ئەمەش هۆکارە بۆ ئەوەی 'شکستێکی دیکە رووبەڕوومان دەبێتەوە لە بەڕێوەبردنی دەوڵەتدا.'

 

موسەننا ئەمین لە بەشێکی قسەکانیدا لە پانێلەکەدا گوتی "لایەنی سیاسیمان هەیە پارەی زۆری هەیە بە حەڵاڵ و حەرام، چەکیان هەیە بە یاسایی و نایاسایی. بۆ نموونە، سەرۆکوەزیران پێشنیازی گۆڕینی ژمارەیەک وەزیری کرد، رەتکرایەوە. ئەمە روونە چونکە لایەن و ئیرادە هەن گوشار دەکەن بۆ ئەوەی دۆخەکە بەمشێوەیە بەردەوام بێت، چونکە بەرژەوەندیی حیزبی و سیاسی و سەرکردەکان وا دەخوازێت. خۆی شکستی نەهێنا بەڵکو بەسەریدا سەپێندرا، بۆیە دەڵێم سەرۆکوەزیران دەسەڵاتی رەهای نییە، بەڵکو بەشێکیان لەژێر دەستی ئیرادەی ناوخۆیی و دەرەکیدایە."

 

موسەننا ئەمین باسی لە پرسی گەندەڵی کرد و گوتی ''عێراقییەکان چاوەڕێی دەستکەوت دەکەن، وەک بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی، راستە لە سەردەمی سوودانیدا هەندێک شت کراون لەبارەی گەندەڵییەکان، بەڵام ئێستاش چەند کەسێکی باڵادەست هەن کە لە بەرچاوی هەمووانەوە گەندەڵی جۆراوجۆر دەکەن، کەس ناتوانێت ناویان بهێنێت و داوای یاسایی لە دژیان تۆمار بکات. گەندەڵی لەم وڵاتەدا گەیشتووەتە ئاستێک مافیای تایبەتی هەیە." 

 

لە بەشێکی دیکەی قسەکانیدا موسەننا ئەمین باسی پرۆژەی رێگەی گەشەپێدانی کرد، کە لەو رێگەیەوە بەندەری فاو بە تورکیا و ئەوروپا دەبەسترێتەوەو گوتی "زۆر گرنگە و دەبێتە یەکێک لە شادەمارەکانی ئابووری بۆ عێراق، ئەگەر جێبەجێ بکرێت سوودێکی زۆر گەورەی بۆ عێراق دەبێت، بەڵام دیارنییە ئاخۆ ئەم پرۆژەیە تا چەند دەچێتە بوای جێبەجێکردنەوە، چونکە ئەوەی هەیە، تەنیا لێدوان و نووسینی سەر کاخەزە. ئایا ئەم پرۆژە مەزنە تەنیا خەونە یان بەکردەیی جێبەجێ دەکرێت؟ رۆژگار پیشانمان دەدات."

 

سەبارەت بە هێڵی ئاسنین لەنێوان عێراق و ئێران، دەڵێت "ئەم پرۆژەیە بۆ گواستنەوەی سەردانیکاران و زیارەتکارانە و هیچی دی، زەحمەتە جێبەجێ بکرێت، چونکە ئامانجی لەناوبردنی پرۆژەی بەندەری گەورەی فاوە. گوشارەکان وایانکردووە وەزارەتی گواستنەوە و گەیاندن ئەم جۆرە رێککەوتنە واژۆ بکات کە هیچ بەرژەوەندییەکی بۆ عێراق تێدا نییە. دەیان میکانیزمی دیکە هەن بۆ گواستنەوەی زیارەتکاران، بەڵام هەموویان بۆ خاتری ئەم پرۆژەیە رەتکرانەوە. 

 

 

نزیکەی 10 ساڵە، مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان بووەتە بەشێک لە ناکۆکیی سیاسی و بڕینی پشکی هەرێمی کوردستان و مووچەی فەرمانبەرانیش زۆرجار کراوەتە کارتی گوشار. 

 

موسەننا ئەمین لەبارەی ئەو پرسەوە دەڵێت "بەغدا بە مەرکەزی بیر دەکاتەوە، هەرێمیش دەیەوێ لە چوارچێوەی دەوڵەتی فیدراڵی مامەڵەی لەگەڵدا بکرێت. ناکۆکی زۆر لەسەر ئیمتیازات و بەرژەوەندی و مافی دەستووری هەیە. لە هەموو حکومەتەکاندا پرسی بڕینی بەشە بودجە هەبووە، بەڵام بابەتی برسیکردنی هاووڵاتییانی کوردستان کەوتە سەر سەری سوودانی، ئەویش بەهۆی رازیبوونە بە عەقلیەتی چەند کەسانێک لەنێو پەرلەمان کە نایانەوێت ئەم پرسە چارەسەر بکەن، هەمیشە دەنگی نەشاز بەرز دەکاتەوە و رای گشتی دەهێنێتە سەر خەت بۆ برسیکردنی فەرمانبەران."

 

ئەو پەرلەمانتارە نایشارێتەوە، کە "ناشەفافیەت و کەمتەرخەمی لەلایەن حکومەتی هەرێمی هەیە"، بەڵام دەڵێت "نابێت، فەرمانبەران باجی شکستی هەردوو حکومەت بدەن، کە ناتوانن پەیوەندییەکی باش دروست بکەن. ئەمەش ئاڵنگارییەکی گەورەیە. من، لە ئەنجوومەنی نوێنەران وشەی برسیکردنم بەکارهێنا، سەرۆکی ئەنجوومەنی نوێنەران فەرمانی دا بە سڕینەوەی تەواوی قسەکانم. ئێستاش هەموویان دان بە برسیکردنەکەدا دەنێن.''

 

سەبارەت بە چارەسەری ئەو پرسە، موسەننا ئەمین گوتی "لەم مێزگردەوە، داوا لە هەردوو حکومەت دەکەین، ئاماری فەرمانبەران لە سەرجەم وەزارەتەکاندا بخەنەڕوو، هەروەها بودجەی پێویستیان بۆ دابین بکرێت، بۆ ئەوەی مووچەی فەرمانبەران بدرێت. مووچەکانیش لە هەژماری تایبەت بدرێت و تەنیا بۆ مووچە خەرج بکرێت، دەبێ لە بودجەی فیدراڵیدا تۆمار بکرێت. ئەمە پێویستی بە یەک مانگ کارکردن هەیە."

 

موسەننا ئەمین گوتیشی "حەیدەر عەبادی، سەرۆکوەزیرانی پێشووتری عێراق، چاوی بە ژمارەی فەرمانبەرانی هەردوو وەزارەتی پەروەردە و تەندروستیی گێڕا، ئەو کاتەش هەمان کێشەی ئێستا هەبوو، چونکە داهاتی نەوت لە هەرێم و عێراق لە دۆخێکی خراپ بوو، بەڵام پرۆسەی ژماردنەوەی وەزارەتەکانی دیکەی تەواو نەکرد. منیش ئەوکات پێمگوت 'بەڕێز سەرۆکوەزیران، ئەگەر بە راست رژد بیت لە چارەسەرکردنی کێشەی خەڵک، فەرموو کاری هەموو وەزارەتەکان تەواو بکە. ئەگەر ژمارە راستەقینەکەی فەرمانبەران بۆت دەرکەوت و پارەی تەواویش بەردەست بێت بۆ پێدانی مووچەکانیان، هەوڵبدە گەرەنتیی بکەیت لە سندووقێک یان لە بانکێک یان لە هەر شوێنێکی دیکە بێت هەژماری بۆ بکەوە و تەنیا بۆ مووچە بەکاربهێندرێت. دەکرێ بەمشێوەیە چارەسەر بکرێت'، بەڵام نەیکرد. هەمان شتم بە بەڕێز عادل عەبدولمەهدی راگەیاند، کە عەبادی نەیتوانی بیکات، تۆ ئەم کارە تەواو بکە. ئەمجارەش داوا لە بەڕێز سوودانی دەکەم، ئەم کارە تەواو بکات، چونکە باشترین و گونجاوترین و لۆژیکترین رێگەچارەیە."

 

 

عەقیل خەزعەلی، راوێژکاری سەرۆکی حکومەتی عێراق، لەبارەی سەروەریی عێراق بۆچوونێکی جیاوازی هەیە، ئەو پێیوایە نەک تەنیا عێراق، بەڵکو زۆربەی وڵاتانی جیهان سەروەرییەکانیان لەژێر هەژموونی وڵاتە زلهێزەکاندایە بە شێوەیەکی راستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ. لە تیۆری سیاسیدا پێیدەگوترێت "خورانی سەروەری". 

 

سەبارەت بە گەندەڵی. خەزعەلی گوتی "گەندەڵی رەگی داکوتاوە و تەشەنەی کردووە و کاتێک باس لە گەندەڵی دەکەین، هیوادارم لە رەهەندە گشتییەکەوە ئاماژەی پێ بکرێت. گەندەڵی سیاسیی، کارگێڕی، دارایی و کۆمەڵایەتییمان هەیە. سیستەمی گەندەڵی، فاکتەری جیاواز لەخۆدەگرێت."

 

ئەو راوێژکارەی سوودانی باسی پرسی رووبەرووبوونەوەی گەندەڵی لەو کابینەیە کرد و گوتی "دوای دەستبەکاربوونی سەرۆکوەزیران، دەستەی باڵای بەدواداچوونی دۆسیەکانی گەندەڵی دامەزرا. لە 10 مانگی تەمەنی ئەم حکومەتەدا، 17 هەزار داوای یاسایی خراونەتەڕوو. هەروەها لە 11 مانگی تەمەنی ئەم حکومەتەدا 602 کەس لە پلەو پۆستە تایبەت و باڵاکاندا سزادراون. ئەمە یەکەمجارە لە کەشێکی چاکسازیخوازیدا ئەم کارە دەکرێت.''

 

 

محەممەد نەجار، راوێژکاری سوودانییە، یەکێک بوو لەوانەی لەو پانێڵدا قسەی کرد و باسی لە دامەزراندنی سندووقی گەشەپێدان کرد، کە پرۆژەیەکی حکومەتە و شەش ساڵە دامەزراوە.

 

نەجار گوتی "بیرۆکەکە لەوەوە سەریهەڵدا؛ چۆن بتوانین ئابووریی عێراق بگەشێنینەوە؟ هەمووان پێویستیان بەپارەیە. بەشێک لە پارەی نەوت بۆ ئەم سندووقە دابینبکرێت بۆ ئەوەی پارەدارکردنە کلاسیکییە لە یەک سەرچاوەییە بگۆڕدرێت بۆ فرەسەرچاوە."

 

هەر لەبارەی ئەو سندووقەوە، محەممەد نەجار گوتی "ئەم سندووقە لەسەر شەش بنەما کاردەکات: نیشتەجێبوون، ژینگە، گۆڕینی دیجیتاڵی، پیشەسازیی، کشتوکاڵ، پەروەردە و فێرکردن." گوتیشی "پسپۆڕ و ئەزمووندارەکانمان کۆچیانکرد، ناچارین پسپۆڕی بیانی بهێنین. دەمانەوێ ئەم مرۆڤانە دروستبکەینەوە. بیرۆکەکە ئەوەیە؛ ئێمە لەسەر ئاستی نیشتمانیدا پرۆژە بەرهەمبهێنین و کەرتی تایبەت ئەنجامی بدات، ئێمەش گەرەنتی وەرگرتنی خزمەتگوزارییەکانی بکەین، چونکە ئێمە راستەوخۆ پارە بە بەڵێندەر نادەین بۆ ئەوەی گەندەڵی بکرێت و کەسانی دیکە بچنە نێو ئەم بازنەیە، ئێمە تەنیا خزمەتگوزاری دەکڕین."

 

محەممەد نەجار گوتی، لە هەفتەی داهاتووەوە پرۆژەی دروستکردنی زیاتر لە هەزار قوتابخانە دەخەنە بەردەم پرۆسەی وەبەرهێنان، بۆ ئەوەی کەرتی تایبەت کاری لەسەر بکات. ئەوانیش بۆ ماوەیەکی دیاریکراو، گەرەنتیی پێدانی خزمەتگوزاری و کرێی قوتابخانەکان دەکەن بۆ ئەوەی وەبەرهێنەر کاری خۆی بکات و لەم نێوەندەدا قازانجی باش بکات.

 

راوێژکارەکەی سوودانی باسی لە پرۆژەیەکی دیکە کرد و گوتی "پرۆژەیەکی دیکەمان بەناوی بەکرێ بگرە و ببە خاوەنی. پێویستمان بە سێ ملیۆن و 500 هەزار یەکەی نیشتەجێبوون هەیە، ناکرێت بەیەک شێواز چارەسەری بکەین، کە بیرۆکەی سۆسیالیزمی کۆن یەک شێواز و یەک نموونەت پێدەدات. دەبێ بیرۆکەی جیاواز بخرێنەڕوو بۆ چارەسەرکردنی ئەم کێشەیە. کەرتی تایبەت دەست بەجێبەجێکردنی دەکات و ئێمەش گەرەنتی بە کرێدانی دەکەین تاوەکو هاووڵاتی دەبێتە خاوەنی.'' 

 

نەجاڕ پێیوایە عێراق هێشتا لە ساڵی 1980ـدا دەژی و دەڵێت "وەبەرهێنەر ناتوانێت بێت لە عێراق کاربکات، وەبەرهێنەر دێت، رووبەڕووی ئاستەنگی زۆر دەبێتەوە. ئێستا کار لەسەر ئەوە دەکەین ئەو گرفتانە نەهێڵین."

 

محەممەد نەجاڕ گوتی "ئێستا کاردەکەین بۆ دروستکردنی هاوبەشییەک لەگەڵ سندووقە جیهانییەکانی دیکە، بۆ نموونە بەمنزیکانە سندووقی عێراقی –ژاپۆنی دەبێت عێراقی-ئیتاڵی، عێراقی-سعوودی. بیرۆکەیەکی دیکەمان هەیە "حەوزی وەبەرهێنان" ئەمە ئاسانکاری دروست دەکات لە هاتنی وەبەرهێنەر.