ئێران و ئەمریکا لەسەر چی رێکناکەون؟

 

 

 

ئەمریکا و ئەوروپییەکان هۆشداری دەدەن کاتی زۆر کەمیان لە بەردەستدا ماوە، بۆ ئەوەی بتوانن بگەنە رێککەوتن. ئێنریک مۆرا، نوێنەری یەکێتیی ئەوروپا لە گفتوگۆکان دەڵێت: "چەند مانگێکمان لە بەردەستدا نەماوە، تەنیا چەند هەفتەیەک ماوە بۆ ئەوەی بگەینە رێککەوتن".

 

چەند هەفتەیەک ماوە، بەو مانایە نا کە لە رێککەوتن نزیکبوونەتەوە، بەڵکو ئەمریکا و ئەوروپییەکان پێیانوایە دوای چەند هەفتەیەک ئێران پیتاندنی یۆرانیۆمی دەگاتە ئاستێک، کە چیدیکە رێککەوتن بۆ ئەمریکی و ئەوروپییەکان مانایەکی نامێنێت. ئەمریکا و هاوپەیمانە ئەوروپییەکانی دڵنیانین، کە ئێران بە جیدی بەشداری لە کۆبوونەوەکان دەکات، یان تەنیا بۆ کات کوشتن کۆبوونەوەکان بەکاردێنێت. پێشتر کاربەدەستانی ئەمریکی و ئەوروپی چەند جارێک گومانی خۆیان لەوەی کە ئێران تەنیا خەریکی کات کوشتنە خستووەتەڕوو. وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا دەڵێت دەبێت ئێران لە ڤیەننا هەنگاوی جیدی و خێرا بنێت. 

 

تائێستاش، ئەمریکا و ئێران راستەوخۆ گفتوگۆ ناکەن. هەر کاتێک پێشنیازێک یان ناکۆکییەک لە نێوانیاندا هەبێت، ئینریک مۆرا، نوێنەری یەکێتیی ئەوروپا و رێکخەری گفتوگۆکان دەبێت ئەو پێشنیازە بگەیێنێتە رۆبەرت ماڵی، نوێنەری ئەمریکا یان عەلی باقری کانی، نوێنەری ئێران. ئەمەش ئەوەندەی دیکە گفتوگۆکانی خاوکردووەتەوە. 

 

 

لە رێککەوتنی ئەتۆمی 2015، پێش کشانەوەی ئەمریکا، ئێران نزیکەی ساڵێکی دەویست بۆ ئەوەی بتوانێت ئەو مەتریالەی بۆ دروستکردنی چەکی ئەتۆمی پێویستە ئامادە بکات. بەڵام دوای کشانەوەی ئەمریکا لە رێککەوتنی ئەتۆمی، ئێرانیش چالاکییە ئەتۆمییەکانی خۆی پەرەپێدا. ئێستا شارەزایانی پرسەکە دەڵێن ئێران تەنیا چەند هەفتەیەکی ماوە، بتوانێت بگاتە ئەو ئاستە، کە بە "خاڵی وەرچەرخان" ناوی دەبەن. 

 

بەپێی رێککەوتنە ئەتۆمییەکەی 2015، کۆماری ئیسلامی بۆی هەبوو یۆرانیۆم تەنیا تاوەکو %3.67 بپیتێنێت، ئەوەش تەنیا لە رێگەی چەند ئامێرێکی سێنترفیوژی کۆن (ڤێرژنی یەک) لە بنکەی نەتەنز. بەڵام دوای کشانەوەی ئەمریکا لە رێککەوتنی ئەتۆمی، ئێران سەتان ئامێری پێشکەوتووی سێنترفیوژی لە نەتەنز و فۆردۆو دامەزراندووە. ئەم سێنترفیوژانە زۆر بەهێزتر و کاریگەرترن لە پیتاندنی یۆرانیۆم. ئاستی پتیاندنی یۆرانیۆمی ئێران ئێستا گەیشتووەتە %60. ئەمەش ئاستێکی زۆر نزیکە لەوەی کە بتوانرێت بۆ دروستکردنی چەک بەکاربهێنرێت. 

 

 

چەند کێشەیەکی سەرەکی لە نێوان هەردوولادا ماوە، کە تائێستا هەردوولا بۆچوونی جیاوازیان لەسەر چۆنێتی چارەسەرکردنی هەیە. لە بنەمادا، رێککەوتن لەسەر ئەوەیە کە ئێران چالاکی ئەتۆمی راگرێت و دڵنیایی بداتە وڵاتانی رۆژئاوا، کە نیازی دروستکردنی چەکی ئەتۆم و پیتاندنی یۆرانیۆمی بۆ ئاستی چەک دروستکردن نییە و لە داهاتووشدا هەوڵی ئەو کارە نادات. لە بەرامبەریشدا ئەمریکا گەمارۆکانی سەر ئێران هەڵدەگرێت و لە داهاتووشدا، سەرۆکێکی دیکەی ئەمریکا نایەت و بەشێوەی دۆناڵد ترەمپ، بە واژۆیەک رێککەوتنەکە هەڵوەشێنێتەوە. 

 

بەڵام رێککەوتنەکە لەسەر ئاستی تەکنیکی تەگەرەی گەورەی لە پێشە. لە دوا گەڕی گفتوگۆکاندا، جەیک سولیڤان، راوێژکاری ئاسایشی نیشتمانی ئەمریکا رایگەیاند کە "گفتوگۆکان باش نین" ئەمریکا هێشتا رێگایەکی بۆ گەڕانەوە بۆ رێککەوتن لەگەڵ ئێران نەدۆزیوەتەوە. 

 

 

یەکەم کێشەی تەکنیکی، کە چارەسەری تاڕادەیەک ئاسانە. لە ناوبردنی ئەو یۆرانیۆمەیە کە ئێران پیتاندوویەتی و گەیشتووەتە ئاستی %60. پێشتر ئەمە کراوە، ئێران یۆرانیۆمە پیتێندراوەکەی خۆی رادەستی رووسیا کرد. ئێستاش، ئەگەر هەردوولا بگەنە رێککەوتن ئەوە رێگە چارەیەکی گونجاو و جێگەی قبووڵە لای هەردوولا. 

 

 

بەڵام کێشەیەکی تەکنیکی گەورەتر، ئامێرە سێنترفیوژەکانی ئێرانە. سێنترفیوژ ئامێرێکە کە بەخێراییەکی زۆر دەسووڕێتەوە بۆ جیاکردنەوەی یۆرانیۆمی 235 کە بە (U-235) ناسراوە و لە کۆمەڵێک ئایزۆتۆپی دیکە جیایان دەکاتەوە. یۆرانیۆم تەنیا نزیکەی %0.7ی ئایزۆتۆپی U-235ە. لە %99.3 کەی دیکەی لە  U-238 پێکهاتووە. پیتاندنی یۆرانیۆم، واتە جیاکردنەوە و کۆکردنەوەی U-235.

 

یۆرانیۆمی 235 بە ئاسانی پرۆسەی  Fission پێ دەکرێت . پرۆسەیەک کە تێیدا پێکدادان لە نێوان نیۆترۆنێک بە ئەتۆمێکی گەورەتردا روودەدات و ئەتۆمەکە لەتدەکات بۆ دوو ئەتۆمی بچووکتر. لە کاتی لەتبوونی ئەتۆمەکەدا، رێژەیەکی زۆر وزە دروست دەبێت. ئەو وزەیەش دەکرێت وەکو سووتەمەنی سوودی لێوەربگیرێت بۆ پرۆژە ناسەربازییەکان، یان بەکاربهێنرێت بۆ تەقاندنەوە و بۆمب دروستکردن. 

 

 هەندێ لە وڵاتانی بەشدار لە گفتوگۆکان داوا دەکەن ئێران سێنترفیوژەکانی خۆی لە ناوببات. بەڵام ئێران داوا دەکات کە لە کاریان بخات و هەڵیان بگرێت. 

 

بەپێی هەندێ لە دیپلۆماتە رۆژئاواییەکان، رێگە چارەیەک کە هەردوولا بتوانن لەسەری  رێککبکەون رەنگە ئەوە بێت، کە ئێران پێداویستی بەگەڕخستنی سێنترفیوژەکانی لە ناوببات، بۆ نموونە ئەو ئامێرە ئەلیکترۆنیانەی کە پێویستن بۆ بەگەڕخستنیان. دووبارە دانانەوەی ئەو ئامێرانە چەند مانگێکیان پێویستە و لە ئەگەری هەوڵدانی ئێران بۆ دووبارە دانانەوەی، وڵاتانی رۆژئاوا کاتی پێویستیان لەبەردەستدا دەبێت بۆ ئاشکراکردنی هەوڵەکان و ئێرانیش بە چەند مانگێک لە پیتاندنی یۆرانیۆم بۆ ئاستی بەکارهێنانی لە چەکدا دوادەخات.

 

 

یەکێکی دیکە لە ناکۆکییە تەکنیکییەکان لەسەر رۆڵی ئاژانسی نێودەوڵەتیی ئەتۆمە. لە ئەگەری رێککەوتنی هەردوولادا ئەو ئاژانسە بەرپرس دەبێت، کە لایەنەکان دڵنیا بکاتەوە لەوەی ئێران پابەندی خاڵەکانی رێککەوتنەکەیە. هەرچەندە لە چەند مانگی رابردوودا کارمەندانی ئاژانسەکە رێگری زۆریان بۆ دروستکراوە سەردانی بنکە ئەتۆمییەکانی ئێران بکەن، بەڵام بەشێوەیەکی گشتی کارمەندانی ئەو ئاژانسە سەردانی بنکە ئەتۆمییەکانی ئێران دەکەن و لێکۆڵینەوە لە ئاستی پیتاندنی یۆرانیۆم دەکەن. 

 

مەرجێکی رێککەوتنەکە ئەوەیە ئێران بە تەواوەتی رێگە بە کارمەندانی ئاژانسەکە بدات کە سەردانی بنکە ئەتۆمییەکانی ئێران بکەن. مەرجێکی دیکە، کە تاڕادەیەک قورسە ئێران قبوڵی بکات ئەوەیە، کە ئێران دەبێت مێمۆری کارتی ئەو کامێرا چاودێریانەی لە بنکە ئەتۆمییەکان دانراون، بداتە کارمەندانی ئاژانسەکە. ئێران هێشتا رازی نەبووە. 

 

 

بۆ دڵنیایی لە پابەندبوونی ئێران بە رێککەوتنی ئەتۆمی، ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆم پشکنین و چاودێرە بەسەر ئێرانەوە، بەڵام بۆ دڵنیایی لەوەی کە ئەمریکاش پابەندی رێککەوتنەکە دەبێت و گەمارۆکانی سەر ئێران هەڵدەگرێت، ئاژانسێکی هاوشێوە بوونی نییە بۆ چاودێریکردنی ئەمریکا.  

 

ئیدارەی بایدن بۆ ئەوەی گەمارۆکان لەسەر ئێران هەڵگرێت، پێویستە رێکاری پێویست لە ناوخۆی ئەمریکا بگرێتەبەر و نیشانی بدات کە ئێران هەڵسوکەوتی دەگۆڕێت و لەبەرامبەردا ئەمریکا گەمارۆکان هەڵدەگرێت. 

 

لە ئەمریکا سەپاندنی گەمارۆ لە لابردنی زۆر ئاسانترە. هەرکاتێک ئیدارەیەکی کۆشکی سپی بیەوێت گەمارۆی سەر وڵاتێک، رێکخراوێک یان کەسایەتییەک هەڵپەسێرێت دەبێت نیشانی بدات، کە ئەو لایەنە ئەو رەفتارانەی گۆڕیوە، کە وایکردووە گەمارۆی بەسەردا بسەپێنرێت و چی دیکە، گەمارۆکان پێویست نین. هەر لەبەرئەوەشە، تائێستاش ئیدارەی دیموکراتەکان بۆ نموونە نەیانتوانیوە گەمارۆکانی سەر کوبا هەڵبگرن، کە دۆناڵد ترەمپ بەسەر ئەو وڵاتەیدا سەپاند. 

 

بۆ دۆزینەوەی رێگەچارەیەک، دیپلۆماتە بەشداربووەکانی گفتوگۆکان داوایان لە ئێران کردووە، لەگەڕی هەشتەمی گفتوگۆکان پێشنیازێک بخاتەڕوو لەوەی کە دەیەوێت چ جۆرە دڵنیاییەک لە ئەمریکاوە هەبێت لە پرسی لابردنی گەمارۆکاندا. 

 

هەندێک لەو پێشنیازانەی کە لەم رووەوە باس دەکرێت ئەوەیە، کە ئۆفیسی گەمارۆکانی حکومەتی ئەمریکا کە بە (OFAC) ناسراوە، رێوشوێنی چۆنێتی دووبارە ئەنجامدانی بازرگانی لەگەڵ ئێران داڕێژێتەوە و بە فەرمی بڵاویان بکاتەوە و هەروەها رێوشوێنی چۆنێتی لەکارخستنی ئەو بڕیارە سەرۆکایەتییە بڵاوبکاتەوە، کە سەرۆکی پێشووی ئەمریکا سەپاندنی بۆ گەڕاندنەوەی گەمارۆکان. 

 

 

کێشەیەکی دیکە کە ئێران سوورە لەسەر دۆزینەوەی چارەسەرێک بۆی، پرسی دووبارە هەڵوەشاندنەوەی رێککەوتنی ئەتۆمییە. ئێران چەند جارێک لە دەرەوەی کۆبوونەوەکان و لە پێش چاوی کامێراکان داوای کردووە کە گەرەنتییەکی یاسایی هەبێت بۆ ئەوەی ئەمریکا جارێکی دیکە، بە بڕیارێکی سەرۆکێکی داهاتوو لە رێککەوتنەکە نەکشێتەوە. 

 

کێشەکە ئەوەیە کە سەرۆکی ئێستای ئەمریکا ناتوانێت بڕیار بدات لەوەی، کە سەرۆکێکی دوای خۆی چی دەکات. جگە لەوەش، کۆنگرێسی ئەمریکاش بەشێوەیەکی تووند دابەشبووە بەسەر کۆماری و دیموکراتەکاندا، لەبەرئەوە قورسە کۆنگرێسیش بتوانێت یاسایەک تێپەڕێنێت، کە رێگە لە کشانەوە لە رێککەوتنی ئەتۆمی بگرێت لە داهاتوودا. 

 

بەڵام یەکێک لەو هەنگاوانەی کە شارەزایان وەکو رێگە چارەیەک باسی دەکەن ئەوەیە، کە رەنگە ئیدارەی بایدن بتوانێت هەندێک گرێبەستی بازرگانی لەگەڵ ئێران بەشێوەیەک داڕێژێتەوە، کە ئەگەر لە داهاتووشدا سەرۆکێکی ئەمریکا گەمارۆکانی سەر ئێرانی جارێکی دیکە سەپاندەوە، ئەو گرێبەستانە بەردەوام بن و گەمارۆکان ئەوان نەگرێتەوە. 

 

گەرەنتییەکی لەم شێوەیە نەک تەنیا بۆ ئێران بەڵکو بۆ ئەو کۆمپانیا رۆژئاواییانەش پێویستە کە دەیانەوێت بازرگانی لەگەڵ ئێران بکەن، بۆ ئەوەی لە دڵنیاییەکیان لا دروست بێت لە وەبەرهێنان و بازرگانیکردن لەگەڵ ئێران. 

 

ئەمریکییەکان نایشارنەوە کە گفتوگۆکانی نێوانیان لەگەڵ ئێران لە شکستهێنانەوە نزیکە و هەڕەشەی ئەوەش دەکەن، کە ئەگەر گفتوگۆکان شکست بێنن، هەموو بژاردەکانی بەردەستیان تاوتوێ دەکەن، بە بژاردەی سەربازیشەوە. 

 

لە مانگی 10ی رابردوودا، پێنتاگۆن وردەکاری بژاردەی سەربازی بۆ راوێژکاری ئاسایشی نیشتیمانی ئەمریکا، جەیک سولیڤان  خستەڕوو. لە 11/12/2021یش جێن ساکی، گوتەبێژی کۆشکی سپی رایگەیاند دەرەنجامەکانی گەڕەکانی گفتوگۆکان و بەردەوامی ئێران لە پیتاندنی یۆرانیۆم، ئەمریکای ناچارکردووە کە "کار بۆ ئامادەکاری بۆ رێگەچارەیەکی تەواو جیاواز" لە گفتوگۆ بکەن. 

 

سەرەڕای رەشبینییەکی بەرچاوی ئەمریکا، کاربەدەستانی واشنتن دەڵێن هێشتا هیوایەک ماوە، بە تایبەتی ئەگەر رووسیا و چین هاوکار بن لە گوشاری سیاسی و ئابووری بۆ سەر ئێران. 

 

لەیەکەم رۆژی دەستپێکردنەوەی گەڕی هەشتەمی گفتۆگاندا، ئەندامە هەمیشەییەکانی ئەنجوومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکان، رووسیا و چین و فەڕەنسا و بەریتانیا و ئەمریکا لە بەیاننامەیەکی هاوبەشدا دەڵێن، "بەبڕوای تەواومانەوە پێمانوایە کە دەبێت رێگە لە زیادبوونی چەکی لەو شێوەیە بگیرێت". وەکو ئاماژەیەک بە چەکی ئەتۆمی و دەڵێن "کەس لە شەڕی ئەتۆمیدا براوە نابێت و پێویستە هەرگیز ئەو شەڕە روونەدات".