تورکیا و یۆنان.. لەبەردەم پێنجەم شەڕی مێژوویی نێوانیاندا

 

 

مێژووی ململانێ و ناکۆکییەکانی نێوان یۆنان و تورکیا، رەگێکی مێژوویی قووڵی هەیە، چەند جارێک گەیشتووەتە پێکدادانی سەربازی. ناکۆکییەکانی ئەو دوو وڵاتە، سیاسی، ئابووری و چەندین رەهەندی دیکەیان هەیە. ئەمڕۆژانە رکابەرییە ئابوورییەکە لەنێوان هەردوو وڵاتدا تەواو تووندە، پاش ئەوەی هەردوو وڵات بڕیاری گەڕان بەدوای سەرچاوە سرووشتییەکانیان دا لە دەریای سپی ناوەڕاستدا.

 

دوا رووداوی پەیوەست بەهەڵچوونەکانی نێوان هەردوولا، راگەیاندنی یۆنان بوو کە ئاشکرایکرد هێزە دەریاییەکانی لە دەریای ئیجەدا بڵاوەپێکردووە، پاش ئەوەی تورکیا نیازی خۆی بۆ گەڕان بەدوای سەرچاوە سرووشتییەکانی ژێر دەریا لە نزیک چەند دوورگەیەکی یۆنانی راگەیاند.

 

 

 

لەدوای جیابوونەوە و سەربەخۆبوونی یۆنان لە ئیمپراتۆریەتی عوسمانی لە ساڵی 1832، هیچ کاتێک پەیوەندییەکانی نێوان یۆنان و تورکیا جێگیر نەبووە، ئەو دوو وڵاتە لە مێژووی خۆیاندا چوار جار بەفەرمی شەڕیان بەرامبەر یەکدی کردووە:

 

جەنگی تورکیا - یۆنان ساڵی 1897

جەنگی بەلقانی یەکەم ساڵی 1912

جەنگی یەکەمیی جیهانی 1914-1918

جەنگی دووەمی یۆنان - تورکیا 1919 - 1922

 

لەدوای جەنگی دووەمی جیهانییەوە، پەیوەندییەکانی نێوان هەردوو وڵات بەرەو باشی چوون، هەردوو وڵات لە ساڵی 1952 بوونە ئەندامی ناتۆ. بەڵام جارێکی دیکە و ماوەیەکی کەم پاش ئەو ماوە باشییە، ناکۆکییەکانی نێوانیان لەسەر دوورگەی قوبرس و دەرکردنی یۆنانییەکان لە تورکیا لە شەستەکانی سەدەی رابردوودا پەرەی سەند، لووتکەی ناکۆکییەکانی نێوانیان لە 1974 بە داگیرکردنی بەشێک لە قوبرس لەلایەن تورکیاوە کۆتاییهات، تاوەکو ئێستاش دەسەڵاتداریی بەسەر ئاوی ئیجە، خاڵێکی گەورەی ناکۆکی نێوان هەردوو وڵاتەکەیە.

 

 

 

کۆتایی مانگی ئایاری ئەمساڵ، وەزیری وزەی تورکیا فاتح دۆنماز نیازی ئەنقەرەی بۆ دەستپێکردنی پشکنین و گەڕان بەدوای نەوتدا لە رۆژهەڵاتی دەریای سپی ناوەڕاستدا راگەیاند، ئەم بڕیارەی ئەنقەرە، تووڕەیی و ناڕەزایەتی چەندین وڵاتی لێکەوتەوە، لەنێویاندا یۆنان.

 

کارەکانی پشکنین و گەڕانی تورکیا لە نزیک دوورگەی کریتی یۆنانی ئەنجامدەدرێت.

 

راگەیاندنەکەی تورکیا پاش رێککەوتن لەگەڵ حکومەتی ویفاقی لیبیدا هات، کە بەپێی رێککەوتنی نێوان هەردوو وڵات، تورکیا مافی گەڕان بەدوای سەرچاوە سرووشتییەکانی لە رووبەرێکی فراوانی دەریای ناوەڕاستدا بەدەستهێنا.

 

دۆنماز روونیکردەوە، کەشتیی هەڵکەندنی دەریایی یاڤوز، لە نیسانی رابردووەوە لە نزیک کەناراوەکانی قوبرسە، ئەو جەختیکردەوە "کەس پێشبینی ئەوە نەکات ئێمە چالاکییەکانی خۆمان لە دەریای ناوەڕاستدا رابگرین".

 

یۆنان پشتی بە هاوخەمیی هاوپەیمانە ئەوروپییەکانی خۆشە، کە پێشتر چەندینجار هۆشدارییان داوەتە تورکیا لەو بارەیەوە. یەکێتیی ئەوروپا پێیوایە کارەکانی تورکیا لەنێو سنوورە ئاوییەکانی یۆناندا ئەنجامدەدرێت و ئەوەش مافی تورکیا نییە.

 

کاتێکی پێشتری ئەمساڵ، یەکێتییەکە بڕیاری سڕکردنی پارەی چەندین هاونیشتمانیی تورکیای راگەیاند، کە بەشدارییان لە پرۆسەکانی گەڕاندا کردبوو، ئەوان چوونە نێو خاکی ئەوروپاشیان لێ قەدەخەکرا، بەڵام ئەنقەرە پاشەکشەی نەکرد لە هەڵوێستەکانی و کارەکانی بەیاسایی دەناسێنێت، تورکیا دەڵێت، بەشی باکووری دوورگەی قوبرس، کە ناوی لێناوە 'کۆماری باکووری قوبرسی تورکی' کە ئەنقەرە پشتگیریدەکات، دەبێ پشکی لە سەرچاوە نەوتییەکانی ناو دەریادا هەبێت.

 

 

 

رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆککۆماری تورکیا، داوایەکی یەکێتیی ئەوروپای رەتکردەوە و هۆشداریدا لەوەی، ئەو چوار ملیۆن ئاوارە سوورییەی لە خاکی وڵاتەکەیدان، دەکرێ رووبکەنە ئەوروپا.

 

نیکۆس پانایۆتۆپۆلۆس، وەزیری بەرگری یۆنان چەندجارێک گوتوویەتی ، وڵاتەکەی مافی پاراستنی سەروەرییەکانی خۆی هەیە، لەنێویشیاندا ئەگەری رووبەڕووبوونەوەی سەربازی لەگەڵ تورکیادا. لە بەرامبەردا سەرۆککۆماری تورکیا گوتی "کەشتیی هەڵکەندنی دەریایی یاڤوز" چەندین کەشتی سەربازی و فڕۆکە هاوکارن لەگەڵیدا و یۆنان هەر هەڵەیەک بکات، باجەکەی دەدات.

 

پێشتریش مەولوود چاوشئۆغڵوو، وەزیری دەرەوەی تورکیا، وەزیری بەرگریی یۆنانی بە "منداڵێکی نازهەڵگیراو" ناوبرد و داوایکرد حکومەتەکەی "دەمکوت"ی بکات.

 

 

 

پەیوەندییەکانی تورکیا و یۆنان کێشە و دۆسێی هەمەجۆر و فراوان لە ناکۆکی لەخۆدەگرێت، لەوانەش کێشەی سنووری زەمینی و دەریایی، ئاوی هەرێمایەتی، بواری ئاسمانی و دۆسێی دوورگەی قوبرس. چەندین دوورگەی ناکۆکی لەسەر لەنێوان هەردوو وڵاتدا. ئەمە جیا لە نوێترین ناکۆکی کە پەیوەندی بە مافی گەڕان و پشکنین بەدوای نەوتدا لە دەریادا هەیە. 

 

تورکیا، یۆنان تۆمەتبار دەکات بەداڵدەدانی کەسایەتییە بەشدارەکانی کودەتا شکستخواردووەکەی تەممووزی 2016ی تورکیا، هەروەها حەواندنەوەی گولەنییەکان و ئەندامانی پارتی کرێکاران و هەر کەسێک کە دژی ئەنقەرە بووەستێتەوە. جیا لەوەی ئایا سۆفیاش جارێکی دیکە کێشەکانی نێوان هەردوو وڵاتدا، هێندەی دیکە زەقکردەوە.

 

 

 

بڕیاری رەجەب تەییب ئەردۆغان، سەرۆککۆماری تورکیا، بەگۆڕینی ئایا سۆفیا لە مۆزەخانەوە بۆ مزگەوت، ئەو رووداوە بووە خاڵێکی دیکەی ناکۆکی لەنێوان هەردوو وڵاتدا. حکومەتی یۆنان بڕیارەکەی تورکیای سەرکۆنەکرد و بە نادروست ناویبرد. 

 

کەنیسەکانی یۆنان لەگەڵ بەڕێوەچوونی یەکەم نوێژ لە مزگەوتی ئایا سۆفیا، زەنگیان لێدا و لە زۆرینەی شوێنەکانی یۆنان، ئاڵای وڵات وەک خەمباری و ناڕەزایی بەرامبەر بەو کارە داگیران. خۆپێشاندەرە یۆنانییەکان، لەبەردەم کونسوڵخانەی تورکیا لە سالۆنیک کۆبوونەوە و بەدەم گوتنەوەی دروشمی دژ بە حکومەتی تورکیا، ئاڵای ئەو وڵاتەیان سووتاند، ئەم کارانە، پەرچەکرداری خێرای ئەنقەرەی بەدواداهات و یۆنانی بە دژایەتیکردنی ئیسلام و تورکیا تۆمەتبارکرد.

 

 

 

هەندێک لە شرۆڤەکارانی سیاسی، پێیانوایە ئەو هەنگاوانەی ئێستا ئەنقەرە دەینێت لەپێناو گرژکردنی زیاتری دۆخی نێوان هەردوو وڵاتە و جۆرێکە لە دەمارگرتنی ئەسینا. بەپێی لێکدانەوەی هەندێک لەو شرۆڤەکارانە، ئەگەری شەڕ بەهێزە، چونکە سەرۆککۆماری تورکیا، ویستی هەڵوەشاندنەوەی پەیماننامەی لۆزانی هەیە کە کاتی خۆی خاکی ئیمپراتۆریەتی عوسمانیی پێ دابەشکراوە. ئەوان دەڵێن ئەردۆغان دەیەوێت، هەندێک لەو خاکانەی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی بەدەست بهێنێتەوە کە بەهۆی ئەو پەیماننامەیەوە لەدەستیداون.

 

بەشێکی دیکەی ئەو بۆچوونەی پێیوایە ئەگەری شەڕ لە نێوان دوو ئەندامەکەی ناتۆدا زۆر بەهێزە، ئەوە بەبیانوو دەهێنێتەوە کە تورکیا دەیەوێت ئەو گلەییانەی چەند ساڵێکە لەسەر دابەشکردنی سەرچاوە سرووشتییەکانی ناو دەریای ناوەڕاست هەیەتی، بیکاتە کردار، چونکە ئەنقەرە دەمێکە پێیوایە لە دیاریکردنی سنووری ئاویی نێوان هەردوو وڵاتدا، رووبەری زۆر گەورەتر بە یۆنان دراوە.

 

 

 

ئەوانەی ئەگەری پێکدادانی سوپای هەردوو وڵات باسدەکەن، لەلایەن هەندێک بۆچوونی جیاوازەوە وەڵامدەدرێنەوە. عەلی باکیر، توێژەری ستراتیژی تورکیا رایگەیاندووە، یۆنان توانای رووبەڕووبوونەوەی سەربازیی لەگەڵ تورکیادا نییە. پێیوایە ئابووری شەکەتی یۆنان و دابەزینی نرخی نەوت و کێشە نێوخۆییەکانی یۆنان، هەروەها ناڕێکخراویی سوپای ئەو وڵاتە، وادەکەن ئەو وڵاتە لە توانایدا نەبێت بەرگەی شەڕێکی سەربازی لەگەڵ تورکیادا بگرێت.

 

بەبڕوای ئەو توێژەرە، تورکیا لە هەموو روویەکەوە لە یۆنان ئامادەتر و بەهێزترە، بۆیە نەبوونی هاوسەنگی لە توانای سەربازیی هەردوو وڵات و ئابووری هەردوو وڵاتدا، هۆکارێکی سەرەکی دەبێت لە رێگرتن لە هەڵگیرسانی جەنگە چاوەڕوانکراوەکەی نێوان هەردوولادا.

 

 

گەرچی یۆنان لەوانەیە لە رووی سەربازی و ئابوورییەوە توانای رووبەڕووبوونەوەی سەربازی لەگەڵ تورکیادا نەبێت، بەڵام هەمیشە یەکێتیی ئەوروپا و ئەندامێتیی ئەو وڵاتە لە پەیمانی ئەتڵەسی (ناتۆ)، پشتیوانییەکی باش بە ئەسینا دەدات بۆ راوەستان بەهێزەوە بەرامبەر تورکیا. جیا لەوەش ئەمریکا کە هاوکێشەیەکی قورسی ئەگەری هەر شەڕێکی هەڵگیرساوی ناوچەکە دەبێت، بۆی هەیە بە ناڕاستەوخۆ رێگە لە هەڵگیرسانی شەڕەکە بگرێت.

 

27ی تەممووز کەشتیی فڕۆکەهەڵگری ئەمریکی "یو ئێس ئێس ئایزنهاوەر" و 12 کەشتیی جەنگیی دیکە، گەیشتنە ئاوەکانی دەریای ناوەڕاست. بەرلەوەی لە باشووری دوورگەی کریتی یۆنانیدا لەنگەر بگرێت.

 

سەرچاوەکان دەڵێن ئەو کەشتییە لەگەڵ هێزە دەریاییەکانی یۆناندا لەنێو سنوورە ئاوییەکانی ئەو وڵاتەدا مانۆڕی سەربازی ئەنجامدەدات. شرۆڤەکارانی سەربازی پێیانوایە، ئەمریکا دەیەوێت پێشانی بدات کە بۆ یەکلاییکردنەوەی هەر ناکۆکییەکی هەڵچوو لە ناوچەکەدا ئامادەیە، لە کاتێکدا گرژییەکانی نێوان ئەنقەرە و ئەسینا بەرەو هەڵچوونی زیاترە.

 

بەپێی راگەیاندنەکانی یۆنان، تورکیا بەدرێژایی ناوچەی کاستیلۆریزۆ و کەناراوەکانی تورکیا، نزیکەی 25 کەشتیی جەنگیی خۆی بڵاوەپێکردووە. لە بەرامبەردا کەشتیگەلی یۆنانی بەتەواوی بە دەریای ئیجەدا بڵاوبوونەتەوە و چاودێریی جموجووڵی کەشتییە تورکییەکان دەکەن.

 

 

 

ئاژانسی بلومبێرگی ئەمریکی، لە شرۆڤەیەکی هەواڵیدا دەڵێ، ئەگەر هەیە دەریای سپی ناوەڕاست بەتەواوی ئاگر بگرێت، ئەگەر جەنگەکەی نێوان یۆنان و تورکیا بەرپا ببێت. بەپێی ئەو ئاژانسە، یەکێتیی ئەوروپا و ئەمریکا رێگردەبن لە هەڵگیرسانی جەنگەکە، بەڵام رووسیا خۆی لەدەستتێوەردان دەپارێزێت.

 

ئەوەی ئەگەری پێکدادانە سەربازییەکە بەهێزتر دەکات، بوونی کەشتییە جەنگییەکانی هەردوو وڵاتە لە دووری چەندین کیلۆمەتری دەریایی دوور لە یەکتر.

 

بەپێی بلومبێرگ، ئەوەی جەنگەکە دەکاتە رووداوێکی راستی، ئاشکراکردنی بڕێکی گەورەی نەوت و غازە لە نزیک کەناراوەکانی قوبرس لەماوەی رابردوودا، ئەمە جیا لەوەی ئەگەر هەیە یەدەگێکی زۆر زیاتر لەوەی دۆزراوەتەوە، لەوێدا هەبێت.

 

راپۆرتەکە دەڵێ رێککەوتنەکەی نێوان تورکیا و حکومەتی ویفاق بۆ هەمان مەبەست ئەنجامدراوە، تاوەکو تورکیا بیانووی ئەنجامدانی پشکنین و دۆزینەوەی نەوتی لە دەریادا هەبێت. 

 

بەپێی راپۆرتەکە ساڵی 1996، هەردوو وڵات لە ئەگەری شەڕ زۆر نزیکبوون، لەسەر ناکۆکییەکانیان لەبارەی دوورگەکانی ئیمیای یۆنانی و کارداکی تورکی، ئێستاش ئەمریکا پێویستە هەمان هەنگاو بنێت.