بە چ دۆخێکەوە دەڕۆینە ساڵی نوێوە؟

 

ساڵی 2023 بە کۆمەڵێک خەونی گەورەی رۆژهەڵاتێکی نێوەڕاستی ئارام و سەقامگیر و پڕ لە گەشەی ئابوری دەستیپێکرد، بەڵام بە جەنگ و هەڵوەشانەوە و بە تیرۆر و ئاگرباران کۆتایی پێدێت. بەپێی هەموو ئەو داتایانەش کە لەبەردەستدان، سەرەتاکانی ساڵی داهاتووش خراپتردەبن، لە کۆتاییەکانی 2023 و گریمانەی تەقینەوەکان لە چەندین وڵاتی رۆژهەڵاتی نێوەڕاستدا، بۆ نموونە فەلەستین، ئیسرائیل، سوریا، لوبنان، یەمەن، لیبیا، سودان و عێراق زۆر بەهێزن. لە هەمانکاتدا گریمانەی پەڕینەوەی زیاتری چەند وڵاتێکی دیکەی وەک ئێران، تورکیا، سعودیە و میسر بەرەو ئۆتۆریتاریزمی ناوەندگەرای بەهێز لەبەردەستماندایە. واتە لە هەردوو دۆخەکەدا، خەونی رۆژهەڵاتێکی دیمۆکرات، ئازاد، ئارام، سەقامگیر بە گەشەی ئابووری و مافەکانی مرۆڤەوە لە 2024 دا لە سەراب نزیکدەبێتەوە.

 

 

لە حەوتی ئۆکتۆبەردا، حەماس زیاتر لە 1200 ئیسرائیلیی چەکدار و مەدەنی کوشت و یادەوەری دەستەجەمعی ئیسرائیلیەکان وەک هۆڵۆکۆستی دووهەم لەگەڵ ئەم رووداوەدا مامەڵەیان کرد. لە حەوتی ئۆکتۆبەرەوە تائێستا، یەکێک لە جەنگە هەرە گەورەکانی ئیسرائیل دژی فەلەستینییەکان بەڕێوەیە. بەشێکی زۆری کەرتی غەززە لەگەڵ زەویدا تەختکراوە و کابینەی جەنگی ئیسرائیلی باس لەوەدەکات کە بەلای کەمەوە ئەم جەنگە چەند مانگێکی دیکە دەخایێنێت. ئامانجی راگەیێندراوی جەنگ، بریتیە لە کۆتاییهێنان بە حەماس و تاوەکو دوا ئەندامی حەماس نەگیرێت، یان نەکوژرێت یاخود کەرتی غەززە بەجێنەهێڵێت، جەنگەکە راناگیرێت.

 

بەڵام لەڕاستیدا ئامانجی رانەگەیێندراوی ئیسرائیل، بریتیە لە ناچارکردنی ئەو دوو ملیۆن و چوارسەد هەزار فەلەستینییەی کەرتی غەززە بە کۆڕەو بەرەو میسر، واتە لکاندنی کەرتی غەززە بۆ هەمیشە بە ئیسرائیلەوە و کابینەی جەنگ پێی وایە ئەمە تاکە چارەسەرە و بەس. لە پەنای ئەم ئامانجەی کابینەی جەنگدا، چەندین دەوڵەتی وەک ئەمەریکا و فەرەنسا و عەرەبیش باس لە چارەسەری دوو دەوڵەت دەکەنەوە. ئیسرائیل دەتوانێت ئەمە قبوڵبکات، بەڵام بەمەرجی کۆڕەوی ئاماژەپێکراو و لکاندنی کەرتی غەززەی چۆڵکراو بە ئیسرائیلەوە! 

 

 

زیاتر لە ساڵێکە ماوەی سەرۆکایەتیی سەرۆککۆماری لوبنان کۆتایی پێهاتووە و لوبنانیەکان هەوڵدەدەن سەرۆککۆمارێکی نوێ دەستنیشان بکەن بەبێ ئەوەی لەم ئەرکەیاندا سەرکەوتووبن. ساڵ و نیوێکە وڵات سەرۆکی نییە، حکومەتی نییە، بانکەکان ئیفلاسیان کردووە، شەقامەکانی بەیروت، کە جاران پێیان دەگوت پاریسی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست، ئێستا بووە بە زبڵخانەیەکی گەورە. چینی ناوەندیی لوبنانی پۆل پۆل وڵات بەجێدەهێڵن و رێژەی بێکاری و هەژاری لە ئاستێکی یەکجار مەترسیداردایە. لە هەمانکاتدا، حیزبوڵڵا لە سازدانی بنکە جەماوەریەکەیدایە بۆ جەنگە گەورە مێژوویەکەی نێوان دنیای ئیسلام دژ بە ئیسرائیل.

لای حیزبوڵڵا، رێگای ئەم جەنگە بە کۆنترۆڵکردنی سەرتاسەری دەوڵەتی لوبنانیدا تێدەپەڕێت، بۆیە پێش پەلاماردانی ئیسرائیل، هەموو میکانزیمەکانی خۆی سازداوە بۆ کۆنترۆڵکردنی لوبنان. بەڵام ئەمەریکییەکان و فەرەنسییەکان و وڵاتانی کەنداو ئەمەیان قبوڵ نییە و دەیانەوێت رێگا لەم پرۆژەیە بگرن، بەبێ ئەوەی دۆخەکە لەوە زیاتر ئاڵۆزبکەن، یان دەستێوەردانی سەرتاسەری بکەن و لوبنان لە کارەساتە سیاسی و ئابووریەکەی رزگاربکەن. واتە: نە کۆنترۆڵی حیزبوڵڵا، نە هاکاری سەرتاسەریی لوبنان. بە گوزارشتێکی دیکە، هێشتنەوەی دۆخەکە بەو هەموو قەیرانەی کە ئێستا لە ئارادایە. لێرەوە، بەهەمان شێوەی دۆخی ئیسرائیل و فەلەستین، لوبنان وەک خانەیەکی نائارامی و ناسەقامگیریی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست دەمێنێتەوە.

 

 

12 ساڵە سووریای مێژوویی لە دۆخی جەنگی نێوخۆدایە و وڵاتەکە بەسەر چەند نێوەندێکی دەسەڵاتدا دابەشبووە. بەشێک ئەسەد و رووسیا و ئێران و حیزبوڵڵا بەڕێوەی دەبەن. بەشێک میلیشیاکانی ئۆپۆزیسیۆنی سووریا و تورکیا بەڕێوەی دەبەن. بەشێکی دیکەش پەکەکە و ئەمەریکا و فەرەنسا بەڕێوەی دەبەن. لەو نێوەندەشدا، داعش و ئەلقاعیدە وەک دوو هێزی تیرۆریستیی جیهانی هەم هێزی چەکداریان هەیە، هەم جەماوەر و هەم خاک. باشترین پێناسەیەک بۆ دۆخی 12 ساڵی رابردووی سووریا، بریتیە لەو دەستەواژە لاتینیەی کە تۆماس هۆبس لە لێڤیەتاندا بەکاریهێنا: بێلیوم ئۆمنیوم کۆنترا ئۆمێس، جەنگی هەمووان دژ بە هەمووان. راستە پاش رێکەوتنی ئێران و سعوودیە لە 10ـی مارسی 2023ـدا لە پەکین، ئومێدێکی بەهێز دروستبوو بۆ کۆتایی هاتن بە جەنگی نێوخۆی سوریا، بەڵام لە 7ـی ئۆکتۆبەرەوە و پاش تەقینەوە گەورەکەی رۆژهەڵاتی نێوەراست، گریمانەی مانەوەی دۆخی سووریا وەک ئەوەی کە ئێستا هەیە لە 2024ـدا زۆر بەهێزە. واتە مانەوەی سووریا وەک سەرچاوەیەکی کارای نائارامی و ناسەقامگیریی لە ڕۆژهەڵاتی نێوەڕاستدا. 

 

تەنیا بۆ بیرهێنانەوە: بەپێی نەتەوە یەکگرتوەکان 13 ملیۆن هاووڵاتیی سووری پێویستییان بە هاوکاریی مرۆیی هەیە، 6 ملیۆن منداڵی سووری لە بەردەم هەڕەشەی مردن لەبرسێتیدان، حەوت ملیۆن کەس لەنێوخۆی وڵاتدا راگوێزراون، شەش ملیۆنیش ئاوارەی وڵاتان بوون، دوانزە ملیۆن لە ژێر هەڕەشەی نائاسایشی خۆرکدان، هەشتا لە سەدی هاووڵاتییان لە خوار رێژەی هەژارییەوەن و لەکۆتاییشدا پێنج سەد هەزار کەس تائێستا کوژراون.

 

 

لە 2015ـوە تاوەکو ئەمڕۆ، حوسییەکان دەستیان بەسەر پایتەختی یەمەندا گرتووە و هەموو سەرچاوەکانی دەوڵەتیان لەبەردەستدایە و سەرقاڵی بیناکردنەوەی دەوڵەتن لەسەر مۆدێلی دەوڵەت- میلیشیا. پاش راونانی هێزە فەرمییەکانی دەوڵەت و سەرۆککۆمار و حکومەت و پەرلەمان، سعودیەی بن سەلمان و ئیماراتی بن زاید جەنگێکی سەرتاسەری دژ بە یەمەنی حوسییەکان راگەیاند، بەڵام ئەمەریکا و ئەوروپا ئامادەنەبوون پشتیوانییان بکەن و تەنانەت ئەمەریکای جۆ بایدن، حوسییەکانی لە لیستی رێکخراوە تیرۆریستیەکان دەرهێنا. بەڵام لە 7ـی ئۆکتۆبەرەوە هاوکێشەکە گۆڕانکاری ڕەگوڕیشەیی بەسەردا هاتووە و ئێستا ئەمەریکا و ئەوروپا هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی دژی حوسییەکان پێکدەهێنن، بەڵام سعودیە و ئیمارات پرسیاریان هەیە و بەئاسانی پابەند نابن بە بڕیارەکانی واشنتۆن و برۆکسلەوە. 

 

لەدەرەوەی ئەم رووداوانەش، تا ئەم ساتەوەختە جەنگی براکان لە یەمەندا بووە بەهۆی کوشتنی 377 هەزار هاووڵاتیی یەمەنی. هەر لەم وڵاتەدا هەر 9 خولەکێک مناڵێکی یەمەنی بەهۆی دەرەنجامی جەنگی براکانەوە دەمرێت. بەپێی دوا راپۆرتی نەتەوە یەکگرتووەکان، یەک ملیۆن و سێ سەد هەزار یەمەنی لەبەردەم هەڕەشەی کوشتندان گەر بێت و براکان لەسەر پەیمانێکی نوێ رێکنەکەون. دوا ئاماریش ئەوەیە کە هەشتا لە سەدی هاووڵاتییانی یەمەنی پێویستییان بە هاوکاریی مرۆییە هەیە، گەرنا ژیان لە دەستدەدەن.

 

 

سودان وڵاتێکی یەکجار گرنگە بۆ رۆژهەڵاتی نێوەڕاستی گەورە و بۆ کیشوەری ئەفریقاش، چونکە سنووری وشکانی لەگەڵ حەوت دەوڵەتدا هەیە، لە وانە میسر و لیبیا و سنووری دەریایشی لەگەڵ عەرەبی سعودیەدا هەیە. تێکچوونی ئاسایش و سەقامگیری لەم وڵاتەدا، راستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ کارایی بەسەر کۆی ناوچەکەوە دادەنێت.

 

ئەمە هۆکاری یەکەمی هەموو ئەو هەوڵانەی ئەمەریکا و ئەوروپا بەگشتی و عەرەبی سعودیەیە بەتایبەتی بۆ چارەسەرکردنی ئەو جەنگەی کە لە 15 نیسانی 2023 ـوە لەنێوان هێزە چەکدارەکانی دوو ژەنەراڵی سوداندا دەستیپێکردووە و کارەساتی گەورەی لێکەوتووەتەوە.

 

تەنیا لە شەش مانگدا، زیاتر لە پێنج هەزار کەسی مەدەنی کوژراون و شەش ملیۆن کەسیش ناچارکراون بە ئاوارەبوونی نێوخۆ و بەجێهێشتنی هەموو شتێک و رووکردنە ئەو نێوچانەی کە لایەنی کەمیی ئارامی تیادایە و نزیکەی دوو ملیۆنیش رێگای وڵاتانی دراوسێیان گرتووەتە بەر و زێدی خۆیان بەجێهێشتووە. ئەم وڵاتە گەورەیەش بە جەنگێکی نێوخۆی سەرتاسەریی نێوان براکانەوە دەچێتە ساڵی نوێوە.

 

 

جگە لەوەی کە زیاتر لە 10 ساڵە بە جەنگێکی خوێناوی سەختدا تێدەپەڕێ، لە مانگی سێیشەوە لیبیا بە کرداری دابەشبووە بەسەر دوو حکومەتدا: حکومەتەکەی (عبدالحميد الدبيبة) لەلایەک و حکومەتەکەی (فتحي علي عبد السلام باشاغا) لەلایەکی دیکەوە. هەر یەکێک لەم دوو حکومەتە باس لە شەرعیەتی دەسەڵاتی خۆیان دەکەن و هەر یەکەیان خاکێک و جەماوەرێک و کۆمەڵێک دەزگەی دەوڵەتێکی شکستخواردوو بەڕێوەدەبەن و هەر یەکێکیان تۆڕێک پەیوەندی بە وڵاتانی دەرەوەیان دەبەستێتەوە. دابەشبوونی لیبیا بەسەر دوو حکومەتدا لە ساتەوەختێکدایە کە وڵاتەکە بە سەختترین قۆناغی خۆیدا تێدەپەڕێت، چونکە لە کۆی 7 ملیۆن هاووڵاتی، 2 ملیۆنیان بەجۆرێک لە جۆرەکان بوون بە قوربانی جەنگی نێوخۆی براکان و یەک ملیۆن هاووڵاتیی رۆژانە پێویستییان بەوەیە کە رێکخراوە نێودەوڵەتییەکان بیانژێنێت ئەگەرنا لە برسیدا دەمرن. هەروەها جەنگی براکان زیاتر لە 400 هەزار کەسی ناچار بە کۆچی نێخۆیی کردووە و دەیان زۆنی نیشتەجێبوونی زۆر فراوان مینڕێژکراون و تائێستا هیچ بەرنامەیەک نییە بۆ پاککردنەوەیان.

 

زلهێزەکانی سیستمی جیهانی ئەم دۆخە زۆر بە مەترسیدار دەبینن، بۆیە چەندین هەوڵیانداوە بۆ دۆزینەوەی چارەسەرێک، بەڵام هەموو ئەو کۆنفرانس و هەوڵانەی دران لەم ساڵدا شکستیان خوارد. نە فەرەنسا، نە ئەمەریکا، نە ئیتاڵیا و نە وڵاتانی ناوچەکە نەیانتوانی لیبیا لە قەیرانی جەنگی ناوخۆ و دابەشبوونی سیاسی و جوگرافی رزگاربکەن و لە کۆتاییدا لیبیا بە حکومەتێک لە تەرابلوبس و حکومەتێک لە رۆژهەڵاتی وڵاتەکەوە دەچێتە نێو ساڵی نوێ.

 

 

لەنێو هەموو ئەم قەیران و شکست و جەنگ و هەڵوەشانەوە گەورانەدا، میسر و سعودیە وەک دوو دەوڵەتی بەهێزی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست، سەرقاڵی دروستکردنەوەی مۆدێلێک لە دەسەڵاتی ناوەندگەرای توند و چڕن کە دەکرێت ناوی بنێین: ئۆتۆریتاریزمی بیناکراو لەسەر گەشەی ئابووری.

 

واتە مۆدێلێکی دەسەڵاتداری کە هیچ خەونێکی دیمۆکراسی و مافی مرۆڤ و ئازادییەکانی پێنییە و تەنیا شتێک کە لەبەرامبەر گوێڕایەڵی بێقەید و شەرتی کۆمەڵگادا پێشکێشی دەکات بریتیە لە خەون بە گەشەی ئابوورییەوە و بەس.

 

ماریشاڵ سیسی لە میسر بۆ جاری سێیەم وەک یەکەمی بێڕکابەر بەڕێژەی 89,6 % و لەسەر هەمان ڕێڕەوی حووسنی موبارەک هەڵبژێردرایەوە و محەممەد بن سەلمانیش کە ئێستا تەمەنی تەنیا 38 ساڵە، گەر بە رووداوێکی چاوەڕواننەکراو نەمرێت، بەلای کەمەوە تا تەمەنی 88  ساڵی، واتە تا پەنجا ساڵی دیکە کە دەمانبات تا ساڵی 2074، سعودیە بەم مۆدێلە ئۆتۆریتێرە ناوەندگەراوە بەڕێوەدەبات.

 

 

لە کۆی ئەم فەوزا گەورەیەی کە رۆژهەڵاتی نێوەڕاستی داپۆشیوە، دوو ترادیسیۆنە مێژووی و مەزنەکەی دەوڵەتداری تا دێت هەژموونی خۆیان بەسەر هاوکێشە نێوچەیی و جیهانییەکاندا دەسەپێنن، هەر لە جەنگی غەززەوە تا دەگاتە جەنگی ئۆکراینا، ئێران و تورکیا ئامادەیی ناوازەیان هەیە و زۆر عەقڵانیانە هەردوو جەنگەکە بەئاڕاستەی بەرژەوەندییە نیشتمانییەکانی خۆیاندا دەبەن.

 

لەسەر ئاستی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست، زۆر بە دەگمەن قەیرانێک بەبێ ئامادەیی ئەم دوو زلهێزەی سیستمی هەرێمایەتی، پێکەوە یان بەجیا، دروستدەبێت. هەروەها زۆر بەدەگمەن بێ ئەم دوو زلهێزەش، پێکەوە یان بەجیا، چارەسەر دەبێت. 

 

بەپێچەوانەی هەموو ئەو نموونانەی سەرەوە، ئێران و تورکیا بەو پەڕی ئامادەباشی و ستراتیژیەتی قوڵی مامەڵەکردنەوە، دەڕۆنە نێو ساڵی نوێوە.

 

 

لە کۆتاییەکانی ساڵی 2023 دا، عێراق و هەرێمی کوردستان لە خراپترین دۆخدان. تەنیا لەماوەی 48 کاژێری رابردوودا، چەندین ئاماژەی نەرێنی لە چەندین شوێنی عێراق و هەرێمی کوردستانەوە هاتوون و دۆخەکە لە لێواری تەقینەوەی گەورەدایە.

 

پەلاماردنی بنکەی سەربازی ئەمەریکا لە هەولێر و بریندارکردنی سەختی چەند ئەمەریکییەک، وەڵامدانەوەی ئەمریکا بە پەلاماردنی حەشدی شەعبی لە هەردوو پارێزگای واست و بابل و کوشتنی چەکدارێکی حەشد و بریندارکردنی بیست و دوو چەکداری دیکە، جەنگی نێوان سەرایای سەلام و عەسائیبی ئەهلی حەق لە نێو دڵی بەغدای پایتەختدا بەبێ ئەوەی حکومەتەکەی سوودانی بتوانێت بەخێرایی دەستێوەردانبکات و جەنگەکە رابگرێت، کوشتنی دوو راوچی سعودی و کوەیتی لە ئەنبار، بێ ئومێدبوونی قووڵی حکومەتی هەرێم لە حکومەتی بەغدا بەڕادەیەک کە پرسی کشانەوەی هەرێم لە بەغدا ببێتەوە بە بژاردەیەکی بەهێزی سەر مێزی گفتوگۆ، راونانی حەلبووسی لە سەرۆکایەتیی پەرلەمان لەلایەن دەزگەی دادوەریەوە کە ئیتار هەژموونی بەسەردا هەیە و دەیان ئاماژەی دیکە، لە ساڵی نوێدا، عێراق و هەرێمی کوردستان دەخەنە بەردەم دۆخی تەقینەوەی قەیرانە گەورەکانەوە.

 

بەپێی زانیاریەکانی من، خودی سەرۆکوەزیرانی عێراقیش لە دۆخێکی توڕە و ناڕازیدایە لە هەڵوێست و کار و کاردانەوەی بەشێکی گرنگ لەو هێزانەی کە ئیتاریان پێکهێناوە و پێیوایە ستراتیژییەتی ململانێیان لەگەڵ ئەمەریکادا هەڵەیە و عێراق رووبەڕووی مەترسی گەورە دەکاتەوە و تەنانەت باس لەوەدەکرێت کە، ئەگەر ئەو هێزانە بەم شێوەیە بەردەوامبن، دوورنییە سوودانی بە فەرمی وەک هەڕەشەیەک لە ئیتار، پرسی وازهێنانی خۆی لە حکومەت بورووژێنێت!

 

بە کورتی، لە ساڵی 2024 دا، لەو بەری تونێلەکەوە، شەیتان باوەشی بۆ عێراقییەکان کردووەتەوە و چاوەڕوانی پەڕینەوەیان دەکات.