لەگەڵ رەنج؛ لە كەرتی تایبەت تاوەكو چەند مافی كرێكاران پارێزراوە؟
رووداو دیجیتاڵ
چۆنیەتیی خانەنشینكردنی كرێكاری رۆژانە لە یاسای نوێی كاردا، مافەكانی كرێكاران، قسەی وەزیری كار بۆ ئەو خاوەنكارانەی كرێكارەكانیان دەستەبەرناكەن، هۆكاری درەنگ یەكلایی بوونەوەی كێشەی كرێكاران لە دادگای كار، ئەگەر كرێكارێك لەلایەن خاوەنكارەكەی غەدری لێكرا پەیوەندی بە چ ژمارەیەكەوە بكات؟، كرێكار دەبێت لە هەفتەیەكدا چەند كاژێر كار بكات؟ ئایا لە كەرتی تایبەت تاوەكو چەند مافەكانی كرێكار پارێزراوە؟ ئەمانە هەموو ئەو مژارانە بوون كە لەم بەرنامەیەدا تیشکیان خرایەسەر.
كرێكارێك دەڵێت: "شوێنی زۆر گرنگ هەیە گرێبەستی كار بۆ كرێكارەكانی ناكات".
وەزیری كار جەخت لەوە دەكاتەوە تاوەكو كرێكار گرێبەست نەكات و دواتر دەستەبەرنەكرێت هیچ مافێكی پارێزراو نابێت. ئاشكراشی دەكات كاتێك فەرمانبەریان ناردووەتە شوێنكارێك بۆ دەستەبەركردنی كرێكارەكانی، خاوەنكارەكە تاوەكو ئاستی مردن لە فەرمانبەرەكەیان داوە، نوێنەری سەندیكای كرێكارانیش جەخت لەوە دەكاتەوە 95٪ـی خاوەنكارەكان پابەندی یاسای كار و یاسای خانەنشینی نابن. مامۆستایەكی زانكۆش كە شارەزای یاسای كاری عێراقییە، جەخت لەوە دەكاتەوە "ئەگەر یاسای كاری ساڵی1987یش جێبەجێ بكرێت 90٪ـی خواستی كرێكاران بەدی دێت".
'شتی سەیر' لەسەر چەوسانەوەی كرێكارانی ژن
"لە هەندێ شوێنی كەرتی تایبەت مۆڵەتی دایكایەتی هەر نییە، هەفتەی دوو رۆژ پشوو هەر نییە، لە سووپەرماركێتەكاندا پشووی جەژن و بۆنەكان و هەینی هەر نییە"؛ شنۆ عومەر، پشكنەر لە لقی سلێمانیی سەندیكای كرێكارانی كوردستان لە دەستپێكی ئەم بەرنامەیە ئەو قسانەی كرد و گوتیشی: "ئەوەندەی ئێمە بەدواداچوونمان كردووە، كرێكاری ژن دووجار دەچەوسێندرێتەوە وەكو ژن و وەكو كرێكاریش".
بەپێی گێڕانەوەكانی شنۆ عومەر، لە بەشێك لە كارگەكانی نان، حەوتی بەیانی بۆ شەشی ئێوارە كار بە كرێكار دەكرێت لە هەندێ شوێنیش 10 كاژێر كار بە كرێكار دەكرێت مانگی بە 150 هەزار دینار، شنۆ عومەر بە روخسارێكی خەماوییەوە دەڵێت: "كەس ئاگای لە كێشەكانی ژنانی كرێكار نییە". ئەو پشكنەرە باس لەوەش دەكات ژن هەیە هێندە كاری قورسیان پێكراوە تووشی نەخۆشیی ژنانە بووە.
لەبارەی ئەوەش بۆچی ژنانی كرێكار لە پای پێشلكردنی مافەكانیان سكاڵا تۆمار ناكەن، گوتی: "زۆربەی كرێكاران ناتوانن سكاڵا تۆمار بكەن، چونكە دەترسن كارەكانیان لەدەست بدەن، كرێكار هەبووە ناومان بۆ دەستەبەركردن تۆمار كردووە، لەسەر ئەوە دەریان كردووە". لە كۆتایی قسەكانی، شنۆ عومەر جەخت لەوە دەكاتەوە خاوەن كار هەیە "وەكو كۆیلە" مامەڵە لەگەڵ كرێكارەكانی دەكات.
'16 كاژێر كاركردن بە 10 هەزار دینار'
هەر لە بەرنامەكە دا بەشێك لە كرێكاران قسەی دڵیان كرد؛ كرێكارێك دەڵێت: "كرێكار هەیە 16 كاژێر بە 10 هەزار دینار كار دەكات".
بەشێك لەو كرێكارانەی لەم بەرنامەیەدا بەشداربوون كرێكاری رۆژانەی بێ خاوەنكاربوون، ئەوان جەختیان لەوە دەكردەوە ئیشیان زۆر كەمە: "كرێكاری رۆژانە هەیە لە مانگێكدا رۆژێك كاری دەستدەكەوێت". ئەو كرێكارانە ئەوەشیان خستەڕوو سەندیكای كرێكاران كەمترین بەرگری لە كرێكاری رۆژانە دەكات كرێكارێك گوتی: "لەكاتی كاردا كەوتمە خوارەوە ساڵێك و شەش مانگ لەقاچ كەوتم، كەسێك نەبوو لێم بپرسێتەوە". لەبارەی دەستەبەركردنی كرێكاران و كردنی گرێبەستی كاركردن بەتایبەت بۆ ئەو كرێكارانەی كە خاوەنكاری هەمیشەییان هەیە، كرێكارێك دەڵێت: "شوێنی زۆر گرنگ هەیە گرێبەستی كار بۆ كرێكارەكانی ناكات".
'پەرلەمان نەینارد خۆمان بەنیازین بینێرین'
كوێستان محەممەد، وەزیری كار و كاروباری كۆمەڵایەتیی هەرێمی كوردستان ئەوەی خستەڕوو یاسایەكی كاری زۆر باشیان ئامادەكردبوو، ناردبوویانە پەرلەمان، بەڵام پەرلەمان نەیناردووەتە رۆژنامەی وەقائیعی كوردستان. ئەو گوتی: "وەكو ئەنجوومەنی وەزیران بەنیازین خۆمان یاسا بنێرین بۆ رۆژنامەی وەقائیعی كوردستان."
ئێستا لە كوردستان بەپێی یاسای كاری ساڵی 1987ی عێراق كار دەكرێت بەپێی لێكدانەوەكانی كوێستان محەممەد، ئەو یاسایە كەمتر مافی داوەتە كرێكاری نەوجەوان و كرێكاری ژن.
وەزیری كار جەخت لەوە دەكاتەوە پێش هاتنی بۆ وەزارەت بەڕێوەبەرایەتیی كار و دەستەبەری كۆمەڵایەتی بەتەواوەتی پەراوێز خرابوو، تەنانەت وەك خۆی دەڵێت: "كەس نەیدەزانی خانەنشینی كرێكار چییە، سەلامەتیی تەندروستی هەر ناوی نەبوو، لە زۆربەی شوێنەكان بەڕێوەبەرایەتیی كار هەر نەبوو ئێمە دامانمەزراند، تەنانەت لەسەردەمی ئێمەوە پشكنەری كار هەیە".
وەزیری كار زۆر بە شانازییەوە دەڵێت: "سێ بەرامبەری هەموو كابینەكانی پێش خۆمان كارمان كردووە، پێش ئێمە 10٪ـی كرێكار دەستەبەر كرابوون، ئێستا 60٪یان دەستەبەر كراون".
'تاوەكو ئاستی مردن لە فەرمانبەرەكەیان داوە'
كوێستان محەممەد ئاماژەبەوەش دەكات زۆر خاوەن كار خۆیان لە دەستەبەركردنی كرێكارەكانیان دەدزنەوە. تەنانەت باس لە قایمقامی قەزایەكی كوردستان دەكات كە گوتوویەتی دەستەبەركردن سەرانەیە لە خەڵكی وەردەگیرێ. گوتیشی: "فەرمانبەرمان هەیە كە چووە بۆ دەستەبەركردنی كرێكاران تاوەكو ئاستی مردن لێیان داوە، جگە لەوە، خاوەن كار هەیە كە خۆی موفەوەزی ئاسایشە كەچی لە كارمەندی ئێمەی داوە".
دۆسییە دادیەكانی كرێكاران لە دادگەی كار بە سەدانن و یەكلایی ناكرێنەوە هۆكارەكەشی بۆ كەمیی دادوەری كار دەگەڕێتەوە هەروەك كوێستان محەممەد دەڵێت: "هەزاران دۆسیەمان لە دادگەی كار هەیە و یەكلایی نەكراونەتەوە هۆكارەكەشی بۆ كەمیی دادوەری كار دەگەڕێتەوە. ئێستا لە هەڵەبجە دادوەری كارمان نییە لە سلێمانی، هەولێر و دهۆك هەریەكەی یەك دادوەرمان هەیە، داوامان لە ئەنجوومەنی دادوەری كردووە دادوەرمان بۆ زیاد بكەن، چونكە داوەر هەیە هەر خۆی بەتەنیا پێنج هەزار دۆسیەی لایە، دەڵێت لە مانگێكدا هەر دەتوانم 10 دۆسیە یەكلایی بكەمەوە".
هۆشیارییەك لە وەزیری كارە وە بۆ كرێكاران
كوێستان محەممەد رێنمایی كرێكاران دەكات بەردەوام ئاگاداری ئەوە بن كە بەبێ گرێبەستی كار بەهیچ جۆرێك كارنەكەن، چونكە "یاسا ناتوانێ بەرگری لە كرێكارێك بكات كە گرێبەستی كاری نەبێت". لەبارەی كەمترین مووچەی كرێكاری ناكارامەش كوێستان محەممەد روونیكردەوە پێش ئەو 275 هەزار دینار بوو، دواتر كردویانەتە 350 هەزار دینار. گوتیشی: "ئێستا لیژنەیەك هەیە پێداچوونەوە بەو 350 هەزار دینارەش دەكات، چونكە بۆ رۆژگاری ئەمڕۆ كەمە بەبۆچوونی خۆم لە 500 هەزار دینار كەمتر بێت باش نییە".
'ئاگاداری ژمارە 5500 بن'
كوێستان محەممەد داوا لە كرێكاران دەكات لە هەر شوێنێك مافەكانیان پێشلكرا ئەوا پەیوەندی بە ژمارە 5500 بكەن و دەڵێت: "بۆ دڵنیاییەوە بەدواداچوون بۆ كێشەكانیان دەكرێت‌و ناویشیان پارێزراو دەبێت".
سەبارەت بەوەی وەزارەتەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان چەند هاوكارن بۆ دەستەبەركردنی ئەو كرێكارانەی كەرتی تایبەت كە پەیوەندی بەوانەوە هەیە، وەزیری كار روونیكردەوە، بۆ دەستەبەركردنی كرێكار "وەزارەتی پەروەردە باشترینە،" چونكە مامۆستایانی قوتابخانە ئەهلییەكان دەستەبەر كراون هاوكات هەردوو وەزارەتی تەندروستی و بازرگانیش لەو رووەوە هەنگاوی باشیانناوە. گوتیشی: "هەر بۆ نموونە لە سنووری سلێمانی 22 هەزار شوێنكار پارەی دەستەبەری كرێكار دەدەن".
هەفتەی 48 كاژێر كاركردن هەیە
هەر لەم بەرنامەیەدا، كوێستان محەممەد جەختی لەوە كردەوە هەر کرێكارێك لە هەفتەیەكدا زیاتر لە 48 كاژێر كاری پێكرا دەبێت پارەی زیادەی پێبدرێت.
سەبارەت بە پارەی نێو سندووقی خانەنشینی، وەزیری كار ئەوەی خستەڕوو كە سندووقەكە ئێستا ترلیۆنێك و161 ملیار دیناری تێدایە: "لە شەش مانگی 2024دا 13ملیار و 355 ملیۆن و 742 هەزار و 989 دینارمان داوەتە راژەی كۆتای كرێكار".
كوێستان محەممەد باسی لەوەش كرد، خانەنشینیی كرێكاران بەهیچ جۆرێك دوانەكەوتووە و پاشەكەوتیشی لێنەكراوە هەر بۆ نموونە خانەنشینێك لە 2013دا نۆ مووچەی وەرگرتووە، بەڵام كرێكارێكی خانەنشین 12 مووچەی وەرگرتووە. كوێستان محەممەد جەختی لەوەش كردەوە، هەموو كارگەیەك دەبێت 75٪ـی كرێكارەكانی، كرێكاری نێوخۆیی بن و 70٪ـی ئەو 75٪ـەش دەبێت گەنجی دانەمەزراوبن.
ئەو كرێكارانەی خاوەنكاریان نییە چۆن خانەنشین دەبن؟
لە بەشێكی دیكەی بەرنامەكەدا كوێستان محەممەد ئاشكرای دەكات كە یاسای خانەنشینییان بە جۆرە داڕشتووە كە كرێكاری رۆژانەش خانەنشین بكرێت: "ئەو كرێكارەی خاوەنكاری نییە، حكومەت 12٪ـی پارەی خانەنشینی بۆ دەدات. خۆیشی 5٪ ئەوەش هەنگاوێكی زۆر باشە بۆ ئەوەی هیچ كرێكارێك نەبێت بەبێ خانەنشین".
ئایا هێنانی كرێكاری بیانی كاری وەزارەتی كارە یان وەزارەتی ناوخۆ؟ بۆ وەڵامی ئەو پرسیارە كوێستان محەممەد جەخت لەوە دەكاتەوە كە هێنانی كرێكاری بیانی كاری ئەوانە، بەڵام وەزارەتی ناوخۆ بەناوی پێدانی مافی مانەوەی گەشتیاری بەردەوامە لە هێنانی كرێكاری بیانی، كوێستان محەممەد دەڵێت: "چوار ساڵە لەگەڵ وەزیری ناوخۆ لە كێشمەكێشمی ئەوەدام ئەو پرسە یەكلایی بكەمەوە، لە 2023دا تەنیا یەك كرێكار لە رێگای ئێمەوە هاتووە، لەكاتێكدا وەزیری ناوخۆ خۆی دەڵێت 100 هەزار كرێكار هاتووە".
هەر بەپێی قسەی وەزیری كار، "زیاتر لە 6 هەزار كەس لەم كابینەیەدا لە وەزارەتی كار خولی جۆراوجۆریان بینیوە 30٪ـیان بوونەتە خاوەنی كاری خۆیان.
بۆ پارەی خێزانە كەمدەرامەتەكان وەزیری كار دەچێتە بەغدا
لە بەشی كۆتایی بەرنامەكەدا كوێستان محەممەد ئەوەی خستەڕوو لە مانگی 9ی 2015 پارەی چاودێریی كۆمەڵایەتی لە هەرێمی كوردستان وەستاوە كە پێشتر 88 هەزار خێزان سوودمەند دەبوون و پارەیان لێوەردەگرت، بەڵام پێدانی ئەو پارەیە لەلای حكومەتی عێراق بەردەوامە بەجۆرێك دوو ملیۆن خێزان لێی سوودمەند دەبن. ئەو گوتی: "بۆ گەڕانەوەی ئەو پارەیە بۆ هەرێمی كوردستانیش لە سەرەتای مانگی هەشتی دەچمە بەغداد".
'٪95ـی خاوەن كارەكان پابەندی یاسای كار و خانەنشینی نابن'
چالاك رەئوف، سەرۆكی لقی سلێمانی سەندیكای كرێكارانی كوردستان وەك میوانێكی دیكەی بەرنامەكە جەخت لەوە دەكاتەوە وەكو سەندیكا لە دۆخی كرێكاران رازی نین، چونكە زۆرینەی خاوەنكارەكان پابەندی یاسای كار نابن هەروەك ئەو گوتی "95% خاوەنكارەكان پابەندی یاسای كارو یاسای خانەنشینی نابن". چالاك رەئوف نموونە بە پشووی رۆژی یەكی ئایار دەهێنێتەوە كە سەرباری ئەوەی پشووە، بەڵام كار بە كرێكارەكانیان دەكەن.
چالاك رەئوف ئەوەش ناشارێتەوە كە لەم كابینەیەدا وەزارەتی كار، كاری باشی بۆ بەرژەوەندیی كرێكاران كردووە: "كابینەكە نا، بەڵام وەزارەتی كار ئیشی زۆر باشی بۆ كرێكاران كردووە".
سەبارەت بە كارەكانی خۆشیان، چالاك رەئوف باسی لەوە كرد لە 1/11/2023وە بۆ 1/6/2024، 12هەزار و 483 شوێنكاریان بەسەر كردووەتەوە هەر لەو ماوەیەشدا ناوی 12 هەزار و 165 كرێكاریان بۆ دەستەبەركردن تۆمار كردووە. چالاك رەئوف ئاشكراشی كرد خودی حكومەت هەرێمی كوردستان كرێكاری گرێبەستی هەیە، بەڵام خانەنشینان ناكات.
'سەندیكا كرێكاران بەسەرچوون ناتوانن بەرگری لە كرێكار بكەن'
نەوزاد بابان، كە وەك هەڵسوڕاوێكی مافەكانی كرێكاران لە بەرنامەكەدا بەشداربوو باسی لەوە كرد سەندیكایەك كە خۆ ماوەی بەسەرچووبێت چۆن دەتوانێ بەرگری لە مافی كرێكاران بكات: "سەندیكای كرێكاران لە1992یەوە هەڵبژاردنی نەكردووە، ئیتر چۆن دەتوانێ بەرگری لە كرێكاران بكات".
نەوزاد بابان ئەوەشی خستەڕوو، هەندێك لە خاوەنكاران بەتایبەت ئافرەتی كرێكار بۆ كار كردن وەرناگرن، بەڵكو مەبەستیانە بۆ كاری دیكە بەكاریان بهێنن: "كچێكی ناسیاوی خۆمان هەیە بۆ كاركردن چووەتە ماركێتێك، دواتر هەر ئەو كچە پاش ماوەیەك وازی لە كارەكەی هێنا. كە لێیان پرسی بوو گوتبووی منیان بۆ شتی دیكە دەوێت نەك كاركردن."
لە كۆتایی قسەكانی دا، هەڵسوڕاوەكەی مافەكانی كرێكاران جەختی لەوە كردەوە چارەسەری كێشەی كرێكار بە لیژنە و لیژنەكار ناكرێت، بەڵكو "دەبێت كرێكاران خۆیان رێكخراو بكەن".
'ئافرەت تەنیا بۆ بازاڕگەرمی خۆیان وەردەگرن'
د. ژیا عەباس، سەرۆكی بەشی كاری كۆمەڵایەتی لە زانكۆی سلێمانی وەك میوانێكی دیكەی بەرنامەكە ئەوەی خستەڕوو هەندێ شوێن كار ئافرەت تەنیا بۆ بازاڕگەرمیی خۆیان وەردەگرن و بەكاردەهێنن: "هەندێ جار تۆمەت بۆ ئافرەتی كرێكار دروست دەكرێت".
سەبارەت بەوەش بۆچی ئافرەتانی كرێكار ناچن سكاڵا تۆمار بكەن، د. ژیا عەباس ئەوەی خستەڕوو ئافرەتان لە ترسی لەدەستدانی كارەكانیان كەمترین جار سكاڵا تۆمار دەكەن: "بەراورد بە پیاوان هەلی كار بۆ ژنان كەمترە، بۆیە كەمجار دەبینی ئافرەتان سكاڵا لە خاوەنكارەكان بكەن، چونكە بەردەوام ترسیان لەوە هەیە كارەكانیان لەدەستبدەن".
د. ژیا عەباس داواكاریشە دەرچوونی كاری كۆمەڵایەتی دەرفەتی دامەزراندنیان لە كەرتی تایبەت بۆ بڕەخسێ.
'یاسا كۆنەكەش جێبەجێ بكرێت بۆ كرێكاران باشە'
د. ئومێد عەزیز، مامۆستا لە كۆلێژی تەكنیكیی كارگێڕی زانكۆی پۆلیتەكنیكی سلێمانی وەك میوانێكی دیكەی ئەم بەرنامەیە ئەوەی خستەڕوو: "ئەگەر یاسای كاری ساڵی1987ش جێبەجێ بكرێت 90٪ـی خواستی كرێكاران بەدی دێت". ئەو مامۆستایەی زانكۆ وەك خۆی باسی دەكات، چاوەڕێی زیاتریان لە وەزارەتی كار هەبووە: "وەزارەتی كار لە ئاست گەورەیی كێشەكانی كرێكاران كاریان نەكردوە، بەتایبەت وەزیری كار لە زۆر شوێن دەتوانێ دەسەڵاتەكانی خۆی باشتر بەكاربهێنێ، ئەگەر لە شوێنكارێك سەرپێچی كرا ئەوا راستەوخۆ دەتوانێ ئەو شوێنە دابخات".
.