بەرنامەیەکی تایبەتی لەگەڵ رەنج لە نوگرەسەلمان؛ 'ئەنفال نەبووەتە پرسی کۆمەڵگەی کوردستان'

 

هاوکات سیاسەتڤانێک هۆکاری ئەنجامدانی تاوانی ئەنفال بەرامبەر بە کورد بۆ رێککەوتنی لۆزان دەگەڕێنێتەوە، دەڵێت لەدوای داڕشتنەوەی نەخشەی نوێی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست، هیچ کیانێک بە کورد رەوا نەبینرا، ئەوەش وای کرد کوردستان بۆ نەتەوەکانی دیکە 'ببێتە زەوییەکی موباح' (بەردەست)، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا پێیوایە سەتەی 21، دەبێت بە سەتەی هەستانەوە کورد لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاستدا.

 

رۆژی یەکشەممە 26ـی ئایاری 2024، بەرنامەی لەگەڵ رەنج بە میوانداریی کۆمەڵێک نووسەر، لێکۆڵەر، میوزیسیان، شاعیر و زیندانیی سیاسی بە 36ـەمین ساڵیادی کۆمەڵکوژیی ئەنفال لە بیابانی عەرەعەر و نوگرەسەلمان گفتوگۆیان پێشکێش کرا، رەنج و میوانەکانی لەبارەی رەهەندە جۆراوجۆرەکانی ئەو تاوانە گفتوگۆیان کرد کە بۆ جینۆسایدکردنی گەلی کورد لەلایەن رژێمی بەعسەوە ئەنجامدرا و بووە هۆی کوژران و زیندەبەچاڵکردنی نزیکەی 182 هەزار هاووڵاتیی کورد.

 

 

کۆمەڵکوژیی ئەنفال لە ساڵی 1986 بە فەرمانی سەدام حوسێن و سەرۆکایەتی عەلی حەسەن مەجید، ناسراو بە عەلی کیمیایی لە باشووری کوردستان دەستیپێکرد، ساڵی 1988 گەیشتە لووتکە، ئەو کۆمەڵکوژییە لە شەش قۆناخدا ئەنجامدرا و ساڵی 1989 کۆتاییپێھات، لە پرۆسەکەدا سوپای عێراق سوودی لە ھێرشی پیادە، مووشەک، فڕۆکە و چەکی کیمیایی وەرگرت و بەهۆیەوە نزیکەی چوار هەزار و 500 گوند کاولکران، زیاتر لە سێ ملیۆن و 500 هەزار کورد لە شوێنەکانیان راگوێزران.

 

قۆناخی یەکەمی ئەنفال لە 23ـی شوباتی 1988 لە دۆڵی جافایەتی دەستیپێکرد، تاوەکو 19ـی ئازاری هەمان ساڵ بەردەوام بوو، قۆناخی دووەم لە 22ـی ئازاری 1988 لە ناوچەی قەرەداخ دەستیپێکرد، تاوەکو 1ـی نیسان درێژەی کێشا.

 

قۆناخی سێیەمی ئەنفال سێ ناوچەی گەرمیانی گرتەوە کە بە گەورەترین و بەرفراوانترین هێرش و پەلاماردانی ساڵی 1988 بۆ سەر کوردستان ناسراوە، دوای تەواوبوونی ئەو هێرشە، قۆناخی چوارەمی ئەنفال لەسەر رێڕەوی زێی بچووک دەستیپێکرد، کە سنووری نێوان هەردوو پارێزگای هەولێر و کەرکووکی گرتەوە.

 

قۆناخەکانی پێنجەم، شەشەم و حەوتەمی ئەنفال لە 15ـی ئایاری 1988 لە شەقڵاوە و رواندز دەستیپێکرد، نزیکەی 52 گوند لە خەلیفان، رواندز و خۆشناوەتی خاپوورکران.

 

دوا قۆناخی ئەنفال، کۆمەڵکوژیی بادینان بوو، کە لە 25ـی ئابی 1988 دەستیپێکرد و ناوچەکانی زاخۆ، شێخان، ئامێدی و ئاکرێی گرتەوە، ئەو شاڵاوە 17 رۆژ دوای وەستانی شەڕی عێراق – ئێران دەستیپێکرد، ئەوەش سوپای عێراقی دەستکراوە کرد بۆ هێرشێکی بەرفراوانتر.

 

 

فارووق رەفیق، نووسەر و لێکۆلینڤانی بواری فەلسەفە پێیوایە ئەنفال رووداوێک نییە لە مێژوودا روویدابێت، بەڵکو تاوەکو ئێستاش کورد لە کارەساتی ئەنفالدا دەژیت.

 

فارووق رەفیق دەڵێت "ئەنفال، لە رابردوودا و لە یەک رۆژدا رووینەداوە، ئێستا ئێمە لەنێو ئەنفالدا دەژین، ئەنفالێکی لەسەرخۆ، بەڵام هۆشیاریمان لە بەرامبەریدا لەدەستداوە و هەستی پێناکەین، ئەوەی هەیە فێڵە لە یادەوەریمان کراوە، یان خۆمان فێڵمان لە یادەوەریمان کردووە و بەزۆر دەمانەوێ لەبیری بکەین." 

 

بە گوتەی فارووق رەفیق "هۆکاری ئەو لەبیرکردنە رەنگە ئەوە بێت؛ بەرگەی ئازارەکانی ئەنفال نەگرین و دەشزانین توانای ئەوەمان نییە ئەو هەڵوێستانەی پێویستە بەرامبەر ئەو کارەساتە بینوێنین، بۆیە تاوەکو ئێستا هەڵوێستمان نەنواندووە و تا رادەیەکیش پێدەچێت، نەتوانین ئەو هەڵوێستە شیاوە بینوێنین، بۆیە دەمانەوێ فەرامۆشی بکەین." 

 

 

د. فارووق رەفیق دەسەڵاتی ئێستای عێراق بە شێلگیرتر لە دەسەڵاتی بەعس ناودەبات بۆ ئەنفالکردنی نەتەوەی کورد و پێیوایە، ئەوەی ئێستا لە عێراق حوکمڕانی دەکات، دەوڵەت نییە و بە "کۆمەڵێک میلیشیای خۆسەپێن" ناویان دەبات.

 

فارووق رەفیق گوتی "ئەو دنیابینی و ئەخلاقەی ئەنفالی دروستکرد، ئێستا دەسەڵاتێکی شێلگیرانەتری هەیە و، بە ئیرادەیەکی مەترسیدارترەوە هاتووەتە پێشەوە و دەیەوێ هەمان پرۆسە دووبارەبکاتەوە، بەڵام عەقڵێک نییە لێرە (لە هەرێمی کوردستان) بیبینێت، ئاماژەکانیشی لە ژیانی رۆژانە و لە حوکمرانیی عێراق و هەڵسوکەوتی کورد لەگەڵ بەغدا دەبینرێت." 

 

وەکو ئەو نووسەرە ئاماژەی پێدەدات؛ "کورد دەبێت ئەو ئەفسانەیە تێکبشکێنێت کە گوایە بەعس ئەنفالی کردووین، بەڵکو ئەوە نەتەوەی باڵادەست لە عێراق بوو ئێمەی ئەنفال کرد، بۆیە لە هەموو عێراقدا رۆشنبیرێک شک نابەین تێگەیشتنی بەرامبەر دۆزی کورد هەبێت." 

 

 

ئەبوبەكر كاروانی، نووسەر و سیاسەتڤانی کورد پێیوایە سەتەی 21 دەبێتە سەتەی هەستانەوەی کورد لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست.

 

ئەبوبەکر کاروانی دەڵێت؛ "عێراق ویستی لەڕێی رووخاندنی ژێرخانەکانی ناسیۆنالیزمی کوردی، کورد لە عێراق نەهێڵێت و بیتوێنێتەوە و بەیەکجاری کۆتایی بە کولتوور و زمان و هەموو شتێکی بهێنێت، بەڵام کورد هەر مایەوە، بۆیە پێموایە سەتەی 21، سەتەی هەستانەوەی کورد دەبێت لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاستدا."

 

لەبارەی هۆکاری ئەنفالکرن ئەو سیاسەتڤانە گوتی؛ "هۆکارێکی گەورە کە بووە هۆی جینۆساید و ئەنفالکردنمان، ئەو مەرگەساتە گەورە بوو کە لە لۆزاندا روویدا و لەدوای جەنگی یەکەمی جیهانی لە داڕشتنەوەی نەخشەی نوێی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست ئێمە نەبووین بە خاوەنی دەوڵەت، ئەوەش وایکرد ببینە زەوییەکی موباح و کەرەستەیەکی نەتەوەسازی خوێناوی ئەوانیتر و وەکو مرۆڤ و هاووڵاتی و نەتەوە لەسەر ئاستی جیهان، هیچ پارێزبەندییەکمان نەبێت." 

 

 

بەڕێوەبەری گشتیی رۆشنبیری و هونەری ‏سلێمانی ئەنفال بە پرۆسەیەکی بەردەوام وەسف دەکات، کە تاوەکو ئێستا بەردەوامە و هۆکارەکەی بۆ ئەوە دەگەڕێنێتەوە؛ ئەو پرسە تاوەکو ئێستاش نەبووتە پرسێکی گرنگ لە کۆمەڵگەی کوردستان. 

 

موحسین ئەدیب، بەڕێوەبەری گشتیی رۆشنبیری و هونەری ‏سلێمانی دەڵێت "ئێمە، پێمان وابوو ئەنفال لە ساڵی 1988 کۆتایی پێدێت، بەڵام بینیمان لە ساڵی 2014 جارێکی دیکە لە شنگال دەرکەوتەوە و لە عەفرین قووڵتر بووەوە. دەبێ ئاگاداری ئەوەبین، ئەنفال پرۆسەیە، تەنیا چرکەساتێکی لەناکاو نییە، کە تاوانبارێک لە کاتی تووڕەبووندا بڕیاری لێ بدات." 

 

بەڕێوەبەری گشتیی رۆشنبیری و هونەریی ‏سلێمانی دەشڵێت؛ "ئەنفال کۆتایی نەهاتووە و هۆکارەکەی ئەوەیە تاوەکو ئێستا ئێمە بە رووداوێکی ئاسایی سەیری دەکەین، کە بە مێژووی ئێمەدا تێپەڕیوە و نەکراوە بە پرسی کۆمەڵگە و، نەبووە بە پرسێک و بەنێودەوڵەتی بکرێت." 

 

 

عەبدوڵڵا جەمال سەرگرمە، میوزیسیانی کورد پێیوایە "پرسیاری جەوهەری ئەوەیە؛ بۆچی مێژووی کورد گەیشتە ئەو رۆژەی ئەنفال بکرێت؟" دەشڵێت ''ئێمەیان گەیاندووەتە ئاستێک کە هەمیشە لە ئەنفالداین، ئەنفالی کولتووری، ئەنفالی میوزیکی، ئەنفالی زمان و ئایین و هەموو جۆرەکانی ئەنفال." 

 

بە گوتەی ئەو میوزیسیانە "ئەمڕۆ بێت یان سبەی، دەبێت حیزبەکان بگەنە باوەڕێک کە کوردستان هاوچارەنووسە، یان هەمووی سەردەکەوێت، یان هەمووی بەیەکەوە لەنێودەچێت."

 

زیاتر روونیدەکاتەوە؛ "دەبێ هەموو لایەنەکان وەکو یەک خێزان بە یەک گیان کوردستان بخەنە سەرپێ، ئەوکاتە خەڵکیش گوێیان لێدەگرێت و هیوای دواڕۆژ لای نەوەکانمان دروست دەبێت، بەڵام هەتا پارچە پارچە بین و هەرکەس بۆخۆی بێت، لەو ئامانجانەمان دووردەکەوینەوە." 

 

هاوکات، سەید ئەحمەد رواندزی، میوزیسیان دەڵێ "یادکردنەوەی ئەو کارەساتە مێژووییە، دەبێ هەوێنێک بێت بۆ ئەوەی بە حیزبەکان بڵێین بەسە، یەکگرتووبن و ناکۆکییەکانتان وەلابنێن، رەنگە بارتەقای ئەو مەرگەساتە ئێمەش وەکو کورد خۆمان ستەممان بەرامبەر خۆمان کردبێت، لەوەی نەمانتوانیوە ئەنفال وەکو ئەوەی روویداوە بناسێنین." 

 

 

د. هونەر ئەمین، مامۆستای زانكۆی ‏چەرموو پێیوایە تاوەکو قۆناخی خەمخواردن و ماتەم لە ئەنفال تێنەپەڕێت، ناتوانرێت لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی کاری رژد بۆ بەجینۆسایدناساندنی بکرێت.

 

بە گوتەی ئەو مامۆستایە؛ "کورد دەبێ قۆناخی خەمخواردن لە کارەساتی ئەنفال تێبپەڕێنێت، ناکرێ هەتا هەتایە هەر لەم قۆناخەدا بمێنێتەوە، دەبێ لەسەر ئاستی نێوخۆ و نێودەوڵەتی کاری رژدی لەسەر بکرێت بۆ ئەوەی گەرەنتییەک وەربگرین بۆ دووبارەنەبوونەوەی." لەبەر ئەوەی پێیوایە، ئەگەری "دووبارەبوونەوەی هەیە."

 

 

د. مەریوان عەبدولمەجید، توێژەر لەبواری جینۆساید ‌و مامۆستا ‏لەزانكۆ ‏‏لەکاتی گەیشتنی بە نوگرەسەلمان گوتی؛ "هەست بە خەجاڵەتی دەكەم، چونكە ئەوان 36 ساڵە ‏لە‌و بیابانەدا بەجێهێڵراون، حەقە ئەوە ببێتە كولتوور و ساڵانە خەڵكی کوردستان سەردانی ‏نوگرەسەلمان بكەن، هەرچەند خەڵكی زۆر دەیانەوێ‌ بێن، بەڵام بۆیان ‏ناگونجێ."

 

ئەو توێژەرە دەڵێت "نوگرەسەلمان بەپێی تاوانی نێودەوڵەتیی جینۆساید، قۆناخی دووەمی تاوانی حکومەتی عێراقە، کە خەڵکەکەی لەو گرتووخانەیەدا کۆدەکردەوە، دواتر بەرەو گۆڕە بەکۆمەڵەکان و زیندەبەچاڵکردنیانی بردوون، بۆیە پاراستنی ئەو گۆڕە بەکۆمەڵانە دەبێ وەکو پرسێکی نەتەوەیی و نیشتمانی کاری لەسەر بکرێت." 

 

 

تاوەکو ئێستا تاوانی جینۆسایدی ئەنفال بە نێودەوڵەتی نەکراوە، د. مەریوان عەبدولمەجید گرفتەکە دەگەڕێنێتەوە بۆ دادگە نێودەوڵەتییەکان و دەڵێت "ئەو بنەمایانەی دادگە نێودەوڵەتییەکانی لەسەر دامەزراوە، حیساب بۆ دەوڵەت دەکات، دەبێت ئەو نەتەوەیەی تاوانی بەرامبەر کراوە، دەوڵەت و کیانێکی سەربەخۆی هەبێت بۆ ئەوەی کار لەسەر پرسەکەی بکرێت." 

 

هاوکات ئەبوبەکر کاروانی پێیوایە؛ بەو ئەندازەیەی کورد بووەتە قوربانیی خراپ دروستکردنی عێراق و ئایدیۆلۆژیای بەعس و میلیتاریزم، بە هەمان ئەندازەش قوربانیی سیستمێکی نادادپەروەرانەی نێودەوڵەتییە، کە تێیدا دەوڵەت سەنتەرە و لە دەرەوەی دەوڵەتدا گوێی بە هیچ نەتەوەیەک نەدراوە.

 

زیاتر روونیکردەوە؛ "پرەنسیپی سەروەری و دەستوەرنەدانی وڵاتانی دیکە لە کاروباری دەوڵەتێک، یەکێکی دیکە لەو بەربەستانەیە کە ئەوەش دەسەڵاتدارانی وڵاتێکی دەستکراوە کردووە لە نێوخۆدا هەرچییەک دەتوانن بیکەن. بۆیە ئەو کەسەی ئێمەی ئەنفال کردووە، لە نەتەوە یەکگرتووەکاندا لەڕووی یاسای نێودەوڵەتییەوە هەر خۆی نوێنەری ئێمە بووە و، پێشمەرگەی ئێمەی بە تێکدەر ناوبردووە، ئەو سوپایەی ئەو ئەنفالی پێ کردوون، بە سوپای فەرمی ناساندووە." 

 

 

وریا محەممەد تەمەنی دوو ساڵ بووە کاتێک بردوویانە بۆ نوگرەسەلمان، دوای تێپەڕبوونی 36 ساڵ بەسەر ئەو کارەساتەدا، لەنێو پاسەکەی رەنج و میوانەکانی تێیدا دەڕۆیشتن بۆ نوگرەسەلمان، دەڵێت "لەوەتەی فامم کردووەتەوە، هێندەی ئێستا کە بەم رێگەیەدا بەرەو ئەم بیابانە دەڕۆم دروونم نەهەژاوە، بیر لەوە دەکەمەوە، بە دوو ساڵی لەگەڵ دایکم بەم رێگەیەدا رۆیشتووم، داخوا دایکم تینوو بووە؟ برسی بووە؟ شیری بووە بمداتێ؟ لەوەتەی بەڕێکەوتووین، من سەیری ئەو رێگەیە دەکەم و بیر لە هەستی منداڵێک دەکەمەوە، کە دەبێ چی چەشتبێت؟" 

 

دوای گەیشتنی وریا محەممەد و خێزانەکەی بە نوگرەسەلمان، لێبوردنی گشتی دەردەچێت و خێزانەکەی ئەوانیش دەگرێتەوە، بەڵام وەکو خۆی باسیدەکات، لەو راگواستنەدا برایەکی کە چەند ساڵێک لەخۆی گەورەترە، بەهۆی لێدانی سەربازانی بەعس، چاوێکی لەدەستدەدات.

 

هەڵۆ تاهیر، خوێندكاری ماستەر ‌و كەسوكاری ‏ئەنفالكراوە، ئەویش هاوشێوەی وریا بە بینینی رێگەکە دەیان یادەوەری بیردێتەوە؛ بیری باوکی کە بەم رێگەیەدا رۆیشت و هەرگیز نەگەڕایەوە، پێیوایە "گەورەترین ستەم لەنێو ئەو هەموو تاوانانەدا کە رژێمی بەعس بەرامبەر کورد کردوویەتی، سەندنەوەی سۆزی باوک بووە لە منداڵان."

 

 

هەڵۆ تاهیر دەڵێت؛ تاوەکو نەنکم لە ژیاندا مابوو، هەموو رۆژێک چاوی لە دەرگا بوو باوکم بگەڕێتەوە، زۆر جار پێی دەگوتم، ئەگەر منیش نەمام، کاتێک باوکت گەڕایەوە، نیشانەیەک لەسەر سکی هەیە، بەوە بیناسەوە، ئێستا کە بەرەو نوگرەسەلمان دەچین، سات بە سات هەست دەکەم بەرەوپیری مردن دەچم." 

 

 

د. شێركۆ كرمانج، نووسەر ‌و ئەكادیمیسیان، ئەنفال و تەعریب بە دووانەیەکی لەیەکدی دانەبڕاو ناودەبات و پێیوایە؛ هۆکاری سەرەکی بۆ ئەنجامدانی تاوانی ئەنفال، جێبەجێکردنی پرۆسەی تەعریبە.

 

د. شێرکۆ کرمانج گوتی؛ "کۆمەڵکوژیی ئەنفال نابێ بە بەعس ببەسترێتەوە، بەڵکو دەوڵەتی عێراق لە سەرەتاوە بە هیوای لەنێوبردنی نەتەوەی کورد دامەزرا، بۆیە تاوەکو ئێمە لەو دەوڵەتەدا بژین، ئەگەری ئەنفالکردنمان بە بەردەوامی هەیە." 

 

ئەو نووسەرە کوردە دەڵێت؛ "ئەنفال و تەعریب دووانەیەکی لەیەکدی دانەبڕاون و لەڕاستیدا هۆکارێکی هەرە گەورەی ئەنفال، بۆ جێبەجێکردنی پرۆسەی تەعریب بوو، لەبەرئەوەش زیاتر لە 80٪ـی ئەو کوردانەی لە پرۆسەی ئەنفال لەنێوبراون، لە دەوروبەری کەرکووک بوون." 

 

د. شێرکۆ کرمانج دووپاتی دەکاتەوە؛ "ئێستاش کەرکووک هەر لەژێر تەعریبدایە، سەرجەم ئەو بڕیار و یاسایانەی لە ئەنجوومەنی سەرکردایەتیی شۆڕش دەرچوون، بە ئێستاشەوە نە عەرەبی سوننە و نە شیعەش لە عێراقی نوێدا ئامادەن هەڵیوەشێننەوە." 

 

 

بەڕێوەبەری سینەمای هەولێر پێیوایە تەنیا ئەو رێگەیەی لە پرۆسەی ئەنفالدا کوردی لێوە بەرەو نوگرەسەلمان گواستراوەتەوە، دەیان فیلمی سینەمایی بەهێزی لێ دروستدەکرێت، سینەماکارێکیش پێیوایە، سینەما هێزێکی گەورەیە بۆ ناساندنی ئەو کارەساتە بە کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی.

 

شاخەوان مستەفا، بەڕێوەبەری سینەمای هەولێر گوتی "ئەو تێڕوانینەی لە رابردوودا بۆ ئەنفال هەمبوو، لەگەڵ ئەوەی ئێستا کە بەرەو شوێنی رووداوەکە دەچین، زۆر جیاوازە، ئەو رێگەیە وا لە مرۆڤ دەکات بەخۆیدا بچێتەوە، بیر لەوە دەکەمەوە، کە دەبێ ئێمە سیناریستی باش دروستبکەین، بۆ ئەوەی ئەنفال بکەینە فیلمێکی گەورە و بیکەین بە پاسپۆرتێک و بە هەموو دنیادا بیگەڕێنین، پێیان بڵێین نەتەوەیەک هەیە، سەتان ساڵە لێناگەڕێن خاوەن خاک و کولتوور و شووناسی خۆی بێت."

 

شاخەوان مستەفا دەڵێت؛ "هەر ئەم رێگەیەی لە پرۆسەی ئەنفالدا کوردی پێ گوازراوەتەوە بیابانەکان، دەیان و سەتان فیلمی بەهێز هەڵدەگرێت، پێویستە ئەوەی تاوەکو ئێستا لە سینەمادا بۆ ئەنفالمان کردووە، دەیان هێندە زیاتری بکەین." 

 

هاوکات، كەریمۆك غەفوور، هەڵگری بڕوانامەی ماستەر لە بواری سینەما‌ و ‏جینۆساید‏ لەو بڕوایەدایە "نەتەوەیەک کە پەرۆشی ئەوەی بێت تراژیدیاکانی لەسەر دووبارەنەبێتەوە، دەبێ لەڕووی کولتوور و فەرهەنگەوە کار لەسەر کارەسات و جینۆسایدەکانی بکات، دوای 36 ساڵ بەسەر کۆمەڵکوژیی ئەنفال، ئەگەر ئەوەندەی دیکەشی بەسەردا بڕوات، ئێمە بە خەم و گریان ناتوانین هیچ بکەین، دەبێ ئەو قۆناخە تێپەڕێنین." 

 

کەریمۆک غەفوور دەشڵێت؛ "هەموومان هۆڵۆکۆستمان لە رێگەی سینەماوە ناسیوە، ئێمەش ئەگەر خەمی ئەوەمان هەبێت وەکو نەتەوە لە تراژیدیا رزگارمان بێت، دەبێ لە رێگەی سینەماوە کار لەسەر کۆمەڵکوژیی ئەنفال بکەین." 

 

 

بورهان زێباری، شاعیری ناوچەی بادینانە و پێیوایە؛ "ئەنفانی بادینان لە ئەنفالەکانی دیکە جیاوازە، لەبەر ئەوەی خەڵکەکەیان لەنێو گوندەکاندا ریزکرد و هەر لەوێ کوشتیانن، کەمترینیان راگواستن، ئەوەی لەوێ روویدا، بنبڕکردن و کۆمەڵکوژی بوو."

 

ئەو شاعیرە دوای گەیشتنی پاسەکە بۆ قەڵای نوگرەسەلمان گوتی؛ "ئێستا کە نوگرەسەلمان دەبینم، دەنگی هاوار و ناڵەی ئەنفالکراوان دەبیستم، رەنگە پێشتر کە شیعرم بۆ ئەنفال نووسیوە، لە خەیاڵی خۆمدا وێنەیەکم لە نوگرەسەلمان دروستکردبێت، بەڵام ئێستا کە لە نزیکەوە دەیبینم، دەبێتە هەوێنێکی بەهێز بۆ هەڵبەستەکانی داهاتووم لەسەر ئەم مەرگەساتە." 

 

مەسعود ئەیووب قوتەست، زیندانی سیاسییە و برا و باوکی لە پرۆسەی ئەنفالی بادیناندا شەهیدبوون، دایکی و چەند برایەکیشی بەرکەوتەی چەکی کیمیایین، وەکو خۆی ئاماژەی پێدەدات؛ "لە گوندی ئێمە، چەکی کیمیایی بەکارهات و بەهۆیەوە سێ برام ژەهراوی بوون، دایکم تاوەکو ئەو کاتەی کۆچی دوایی کرد، هەر بەو ئازار و برینەوە ژیا، کاتێک سوپا هات بۆ ناوچەکەمان، بە بەرچاوی منەوە کە منداڵ بووم، بە بلۆک لە سەری پیاوەکانیان دەدا و دەیانکوشتن." 

 

هاوکات عەلی بەندی، لێكۆڵەر لەبواری ئەنفال ‌و جینۆساید، شاڵاوی ئەنفالی بادینان بە بەرفراوانترین و مەرگەساتترین جینۆسایدەکانی سەر گەلی کوردە ناودەبات و دەڵێت؛ "بەڵام بەداخەوە تاوەکو ئێستاش ئەو ستەمە لە بادینان بەردەوامە، ئێمە نزیکەی پێنج هەزار کەسمان لە پەلامارەکەدا شەهید بوون، پتر لە دوو هەزار کەسمان بێسەروشوێنن." 

 

ئەو لێکۆڵەرە کوردە داوا دەکات؛ "هەردوو دەسەڵاتی هەرێمی کوردستان و عێراق ئاوڕ لەو کارەساتەی ئێمە بدەنەوە و رووفاتی ئەنفالکراوەکانمان بۆ بگەڕێننەوە، ئەوە داواکاری هەموو کەسوکاری ئەنفالکراوانی بادینانە".

 

 

یەکێک لە کەسوکارانی ئەنفالکراوان لە نوگرەسەلمان باسی لەوە کرد ساڵی رابردوو لە شوێنی گۆڕە بەکۆمەڵەکان گەنم چێندراوە و کۆمەڵێک کێل و بەردیان ئامادەکردووە بۆ ئەوەی لەسەر گۆڕە بەکۆمەڵەکان بیچەقێنن، بەڵکو لەو رێگەیەوە جووتیارەکان "شەرم بیانگرێت و کشتوکاڵیان لەسەر نەکەن." 

 

ئەو هاووڵاتییە کوردە باس لەوە دەکات، خاوەنی یەکێک لەو زەوییانەی دەوروبەری نوگرەسەلمان "هەفتەی پێشوو زەوییەکەی ئاوداوە و بەهۆیەوە کۆمەڵێک کەلەسەر و ئێسکوپرووسکی ئەنفالکراوان کەوتوونەتە سەر ئاوەکە" بۆیە  هۆشداری دەدات کە خەریکە گۆڕەبەکۆمەڵەکان "بەتەواوەتی لەنێودەچن." 

 

 

خاوەنی یەک لە رێکخراوەکانی بواری جینۆسایدیش دەڵێت دەمانەوێت لەنێوان کەسوکاری ئەنفالکراواندا پارە کۆبکەینەوە و ئەو زەوییانە بکڕین، بۆ ئەوەی هەر نەبێت رووفاتی کەسوکارەکانمان تێنەچن.

 

یەکێکی دیکەش لە کەسوکاری ئەنفالکراوان دەڵێت، بەشێک لە گۆڕە بەکۆمەڵەکان نەماون، خاوەن زەوییەکان "پێمان دەڵێن زەوی خۆمانە و دەیکێڵین، داوا دەکەن یان قەرەبوویان بکەینەوە یان کشتوکاڵیان تێدا دەکەن. بەرامبەر ئەو گرفتە هیچ لایەنێکی پەیوەندیدار گوێی لێ نەگرتووین بۆ ئەوەی بێن بەدەم کێشەکەمانەوە."

 

 

بەشێک لە ئامادەبووانی بەرنامەکە کە زۆربەیان لەلایەن رژێمی بەعسەوە بۆ نوگرەسەلمان راگوێزرابوون، باس لە گیانلەدەستدانی کەسوکاریان لەنێو زیندانەکەدا دەکەن، یەکێک لە ئامادەبووان گوتی؛ "من، تاکە کەسی خێزانەکەمم کە لەو زیندانە رزگارم بووە، بەشێک لە ئەندامانی خێزانەکەم لەبەر دەرگەی ئەو زیندانە سەگ جەستەی خواردن، لە بەرامبەر ئەو نەهامەتییەدا، دەبوو حکومەتی هەرێمی کوردستان رووفاتەکانی گەڕاندبایەوە." 

 

یەکێک لە کەسوکاری ئەنفالکراوان کە خۆی تەمەنی 16 ساڵ بووە کاتێک رایانگواستوونەتە نوگرەسەلمان، باسی لە بەخاکسپاردنی 52 کەس کرد لە خوارووی قەڵاکە، کە هەرکامەیان بە هۆکارێکی جیاوازی وەکو ئەشکەنجە، لێدان و نەخۆشی و برسیێتی گیانی لەدەستداوە، دەڵێت "بە دەستی خۆم برا گەورەکەمم ناشت، کە لە برسا گیانی لەدەستدا." 

 

 

شێرکۆ کرمانج، نووسەر و لێکۆڵەری کورد باس لەوە دەکات؛ نەتەوەسازی دەبێ لەسەر ئەو سەرکەوتن و شکستانە بکرێت کە هەموو توێژەکانی نەتەوەیەک لەدەوری یەک کۆدەکاتەوە، "ئەنفال یەک لەو شکست و شانازییانەیە، کە ئێمە لەدەوری یەکدی کۆدەکاتەوە و پێماندەڵێت؛ ئێمە چەندین جار جینۆساید کراوین، بەڵام تاوەکو ئێستاش هەر ماوین و لەنێوناچین."

 

 

ئەو نووسەر و لێکۆڵەرە کوردە، رەخنە لە خەمساردیی حکومەتی هەرێمی کوردستان دەگرێت و دەڵێت، "ناکرێ تاوەکو ئێستاش چاومان لە دەستی عێراق بێت بۆ گەڕاندنەوەی رووفاتی ئەو ئەنفالکراوانە، 30 ساڵە حکومەتی کوردیمان هەیە و تاوەکو ئێستا ئاوڕی لەم کارەساتە نەداوەتەوە." 

 

د. شێرکۆ کرمانج بە پێویستی دەزانێت؛ "وەزارەتی پەروەردە قوتابخانەکان ناچار بکات لە قۆناخی سەرەتاییەوە تاوەکو دواناوەندی، ساڵانە قوتابیان ببەن بۆ سەردانیکردنی تۆپزاوا و نەگرەسەلمان و هەموو ئەو شوێنانەی تاوانی ئەنفالیان تێدا روویداوە، بۆ ئەوەی ئاگاداربن نەتەوەکەیان بە چ کارەساتێکی مێژووییدا تێپەڕیوە." 

 

 

خانمێک کە بۆ بەشداریکردن لە بەرنامەی رەنج چووبووە نوگرەسەلمان، تەمەنی 16 ساڵ بووە کاتێک خێزانەکەیان راگواستوون بۆ ئەو زیندانە، باسی لەوە کرد لە خێزانێکی 41 کەسییدا، تەنیا خۆی و دوو خوشکی بە زیندوویی لەو گرتووخانەیە رزگاریان بووە، 38 کەسەکەی دیکەیان هەموویان لەنێو زیندانەکەدا گیانیان لەدەستداوە.

 

ئەو خانمە دەڵێت؛ "زۆرمان داوا لە حکومەتی هەرێمی کوردستان کرد، بەڵام گوێی لێ نەگرتین، ئێستاش داواکارین تەنیا ئێسک و پرووسکی ئەنفالکراوەکانمان بۆ بهێنێتەوە، تازە دوای 36 ساڵ هیچ تەمەنێکمان نەماوە بۆ ئەوەی داواکارییەکمان هەبێت، تاکە داوامان هێنانەوەی رووفاتی ئازیزانمانە." 

 

دوای 36 ساڵ ئەوە یەکەم جارە ئەو ژنە سەردانی نوگرەسەلمان دەکاتەوە، دوای گێڕانەوەی ئازار و مەینەتییەکان گوتی، "کورد ئەگەر یەکگرتووبێت، بە ژیانی جارێکی دیکە ئەو نەهامەتییە نابینێتەوە، بەڵام ئەگەر ئەوە نەکەن، دڵنیابن دووبارە دەبێتەوە."