چۆڵبوونی بازاڕ بەهۆی کۆرۆنا لە هەولێر. وێنە: بڵند تاهیر - رووداو
رووداو دیجیتاڵ
ئۆفیسی هاوکاریی پەنابەرێتی ئەوروپی EASO راپۆرتی تایبەت بە زانیاری لەسەر دۆخی عێراق و هەرێمی کوردستان بڵاوکردەوە، کە بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ پەنابەرە عێراقییەکاندا پشتی پێدەبەستێت.
یەکێتی ئەوروپا لەکاتی مامەڵەی لەگەڵ پرسی پەنابەرێتیدا دەیەوێت هەموو ئەو زانیارییانە لەبەرچاو بگرێت کە سەبارەت بە عێراق و هەرێمی کوردستان لەبەردەستدان.
راپۆرتەکە لە 79 لاپەڕەدا بە وردی دۆخی عێراق و هەرێمی کوردستانی لەڕووی مرۆیی، ژمارەی ئاوارە و پەنابەر، دۆخی دارایی، ئەمنی، دیمۆگرافیا، بێکاری، هەژاری، ئاسایشی خۆراک، ئازادی، ئازادیی هاتووچۆ و چەندین پرسی پەیوەندیدار بە خەڵکی عێراق و هەرێمی کوردستانی خستووەتەڕوو.
راپۆرتەکە لە دوو بەشی سەرەکی پێکهاتووە. بەشی یەکەم بریتییە لە سەرنجی گشتی، کە تێیدا بە جیا باس لە هەشت پرسی جیاواز دەکات لە سێ ناوچەی عێراق، ئەوانیش هەرێمی کوردستان، ناوەڕاستی عێراق و باشووری عێراق.
بۆ زانینی دۆخی ئەو سێ ناوچەیەش، سێ شاری کردووە بە پێوەر بۆ ئەو سێ ناوچە جیاوازە. شارەکانیش، هەولێر لە هەرێمی کوردستان، بەغدا لە ناوەڕاست و لە باشووریش بەسرە، کراون بە پێوەر.
راپۆرتەکە بە گشتی پشتی بە داتاکانی نەتەوە یەکگرتووەکان، یونسێف، رێکخراوی کۆچی جیهانی، بانکی جیهانی، ئۆکسفام، پرۆگرامی جیهانیی خۆراک، راپرسی و داتای رێکخراوە نیودەوڵەتییەکانی ناو هەولێر و ئاماری وەزارەتەکانی عێراق و چەندین لایەنی دیکە بەستووە.
بەشی یەکەم
دیمۆگرافیا
راپۆرتەکەی EASO لێرەدا پشتی بە دوایین سەرژمێری سەرتاسەریی عێراق بەستووە کە لە ساڵی 1987 لەلایەن وەزارەتی کاروباری دەرەوە و بازرگانی حکومەتی ئوسترالیاوە ئەنجام دراوە. دەشڵێت، لە ساڵی 1997 سەرژمێرییەکەی دیکە کراوە، بەڵام ئەوکاتە هەرێمی کوردستانی تێدا نەبووە. هاوکات ئاماژەی بەوە کردووە، ئێستا ژمارەی دانیشتووانی هەموو عێراق بە 40 ملیۆن 150 هەزار کەس دەخەمڵێندرێت.
- عێراق رێژەیەکی زۆری گەنجی هەیە کە 37%یان تەمەنیان لەنێوان 0 بۆ 14 ساڵاندایە
- 70%ـی دانیشتووانەکەی لە شارەکاندا دەژین
- رێژەی کورد لە عێراق بە 15% بۆ 20% دەبێت
- ئایینی سەرەکی وڵات ئیسلامە کە 95 بۆ 98%ـی خەڵکەکەی پەیڕەوکاری ئایینەکەن
- لە راپۆرتەکەدا باسی ژمارەی کوردانی دانیشتووی بەغداش کراوە و راپۆرتێکی تۆڕی میدیایی رووداو لە ساڵی 2016 کراوە بەسەرچاوە کە بەو پێیە نزیکەی 300 هەزار کورد لە بەغدا دەژین
دۆخی مرۆیی
لەم بەشەدا زیاتر سەرنج لەسەر ژمارەی ئاوارە نێوخۆییەکانی عێراقە و دەڵێت، بە گوێرەی ئەنجوومەنی مافی مرۆڤی نەتەوە یەکگرتووەکان:
- ملیۆنێک و 381 هەزار ئاوارەی نێوخۆیی لە عێراق هەن و لە 67 کامپی جیاوازدا دەژین
- ناوچەکانی دەوروبەری هەولێر زۆرترین ئاوارەیان تێدایە کە دەگاتە 236 هەزار و 469 کەس
بەپێی داتای نەتەوە یەکگرتووەکان، چوار ملیۆن و 100 هەزار کەس لە عێراق پێویستیان بە هاوکاریی مرۆییە، هاوکات ملیۆنێک و 800 هەزار منداڵیش پێویستییان بە هاوکارییە.
ژن لە عێراق
راپۆرتەکە ئاماری بەشداریی ژنی لە ئابووری و بازرگانییدا خستووەتەڕوو و دەڵێت، بەشداریی ژن 14.5%ـە. رێژەی کارمەندانی ژن لە کەرتی گشتیی عێراقیشدا بە گشتی دەگاتە 19%.
ئاماژە ئابووری و کۆمەڵایەتییەکان
لە بەشی دووەمدا، راپۆرتەکە دەچێتە ناو وردەکاریی ئاماژە ئابووری و کۆمەڵایەتییەکان لە هەر سێ شاری بەغدا هەولێر و بەسرە؛ تێیدا باس لە ئابووری، هەلی کار، هەژاری، نیشتەجێبون و ئاسایشی خۆراک دەکات.
هەلی کار و دامەزراندن لە عێراق
- لە عێراق 60%ـی هەموو هەلی کارەکان سەر بە کەرتی گشتیین و زۆربەی کارمەندەکانیش لە وەزارەتەکانی پەروەردە، بەرگری و ناوخۆدان.
- 40%ـی داهاتی عێراق بۆ مووچەی فەرمانبەرەکانی دەچێت
- عێراق 1.8 ملیۆن کارمەندی حکومی هەیە (جگە لە هەرێمی کوردستان)
لە کەرتی تایبەتیشدا لە عێراق، چالاکترین سێکتەر سێکتەری خانووبەرەیە و لە ساڵی 2017 تاوەکو 2020 لەناو سێکتەرە جیاوازەکانی کەرتی تایبەتدا 15%ـی ئەوانەی لە کەرتی تایبەت کاریان کردووە، لە سێکتەری خانووبەرە کاریان دەستکەوتووە.
راپۆرتەکە ئاماژە بە پێویستیی رەخساندنی هەلی کار لە عێراق دەکات و تێیدا هاتووە
- عێراق ساڵانە پێویستی بە رەخساندنی 300 هەزار تاوەکو 400 هەزار هەلی کاری نوێ بۆ گەنجان هەیە
- ژمارەی بێکاران لە عێراق لە ساڵی 2020 گەیشتووەتە دوو ملیۆن و 500 هەزار بێکار، بەوەش رێژەی بێکاری لە وڵاتەکە گەیشتووەتە 15%.
- لە هەندێک پارێزگای وەک میسان، زیقار، واست، موسەننا و سەلاحەددین رێژەی بێکاری 25%ـە
- 25.6%ـی بێکارەکان تەمەنیان لەنێوان 15 بۆ 24 ساڵدایە، واتە گەنجان زۆرترین رێژەی بێکارییان تێدایە
بێکاری بەپێی سێ پارێزگای بەغدا، بەسرە و هەولێر
بەغدا: بەپێی داتاکانی پرۆگرامی جیهانیی خۆراک، بەغدا کەمترین رێژەی بێکاری تێدایە و لەنێوان 6 - 10% دەبێت.
بەسرە: رێژەی بێکاری 15%ـە و زۆربنەی بێکارەکانیش گەنجن، ئەوانەی تەمەنیان لەنێوان 15 بۆ 24 ساڵ دەبێت و رێژەیان 25.5%ـی بێکارانی ئەو پارێزگایە دەبێت.
هەولێر: بەپێی داتای پرۆگرامی جیهانیی خۆراک، رێژەی بێکاری لە هەولێر لە ساڵی 2016 دا لەنێوان 11 بۆ 15% بووە، بەڵام لە 2017 دابەزیوە بۆ 8 بۆ 10%. لەنێوان گەنجانی تەمەنی 15 بۆ 24 ساڵیش، رێژەی بێکاری دەگاتە 13%.
ئەوانەی کاردەکەن
- %43.7یان لە کەرتی گشتین
- %13 یان لە کەرتی تایبەتن
%18.7یان خاوەنکارن
%19.2یان کاری رۆژانە دەکەن
هەژاری
یەکێک لەو بابەتانەی راپۆرتەکەی ئۆفیسی هاوکاریی پەنابەرێتی ئەوروپا تیشکی خستووەتەسەر هەژارییە لە عێراق هاوشێوەی پرسەکانی دیکە، راپۆرتەکە شارەکانی هەولێر، بەغدا و بەسرەی وەک نموونەی سێ ناوچە جیاوازەکەی عێراق وەرگرتووە
بەگشتی هەژاری لە عێراقدا بەپێی ئەو داتایانەی ئەوروپییەکان دەستیان کەوتووە "زۆر بەرزە":
- %22.5ـی دانیشتووانی عێراق لەژێر هێڵی هەژارییدا ژیان بەسەردەبەن
- لە هەرێمی کوردستان رێژەی هەژاری 12.5%ـە
- لە هەندێک ناوچەی باشووری عێراق رێژەی هەژاری دەگاتە 30%
بەهۆی بڵاوبوونەوەی کۆرۆنا و وەستانی جووڵە بازرگانییەکان، وەزارەتی کار و کاروباری کۆمەڵایەتیی عێراقی ئاماژەی بەوەکردووە رێژەی هەژاری لە عێراق بە گشتی بۆ 34% بەرزبووەتەوە.
ئەو ئامارانەی سەرەوە ئاماری گشتیی عێراق بوون سەبارەت بە هەژاری. ئامارەکان بە جیا بەم شێوەیەن:
بەغدا
بەپێی داتاکانی پرۆگرامی جیهانیی خۆراک رێژەی هەژاری تێیدا 17%ـە
%67ـی خەڵکی بەغدا خاوەنی شوێنی نیشتەجێی خۆیانن و 19%یان کرێنشینن
%11ـی خەڵک بە خۆڕایی لە شوێنیک دەژین یان لە ماڵی باوک یان بە هەر جۆرێک کە کرێ نادەن. 3%ـیش جێگۆڕکێ دەکەن
هەولێر
- بەگوێرەی داتای 2019ـی توێژینەوەکانی ئۆکسفۆرد بۆ هەژاری و گەشەی مرۆیی، رێژەی هەژاری تووند لە هەولێر 0% بووە، هەروەها رێژەی هەژاری بە گشتی 5.32% بووە.
- هاوکات ئامارێکی دیکەی بانکی جیهانی کە لە 2015 بڵاوکراوەتەوە لە پارێزگای هەولێردا رێژەی هەژاری 4.1% بووە.
بەپێی توێژینەوەیەکی رێکخراوی کۆچی جیهانی بە پشتبەستن بە راپرسییەکی مەیدانی لەنێو هەولێر و دەوروبەری بژێوی خەڵکی هەولێر بەم جۆرە بووە:
- %29 داهاتیان لەنێوان 500 هەزار تاوەکو 750 هەزار دیناری عێراقی بووە
- %25.9 داهاتیان لەنێوان 250 هەزار تاوەکو 500 هەزار دیناری عێراقی بووە
- %21 داهاتایان لەنێوان 750 هەزار تاوەکو ملیۆنێک دیناری عێراقی بووە
- %8 داهاتیان لە خوار 250 هەزار دیناری عێراقی بووە
ئاسایشی خۆراک
بەپێی پلانی گەشەی نیشتمانیی عێراق لەنێوان ساڵانی 2018 و 2022 نزیکەی چوار ملیۆن و 96 هەزار و 377 دۆنم زەوی کشتوکاڵی لە عێراق لەبەردەم مەترسیی وشکهەڵاتن و بە بیابانبووندان.
لەکاتێکدا 11%ـی خەڵکی عێراق پشت بە زەوییە کشتوکاڵییەکان دەبەستن بۆ پەیداکردنی بژێوی و کشتوکاڵ 9%ـی داهاتی گشتیی عێراق پێکدەهێنێت. هاوکات تەنیا 27%ـی زەویی عێراق لەبارن بۆ کشتوکاڵ.
پرسی ئاسایشی خۆراک لە عێراق لەبەردەم مەترسیی گەورەدا نییە.
بەپێی ئەو داتایانەی ئۆفیسی هاوکاریی پەنابەران لە ئەوروپا بڵاویکردوونەتەوە و لە پرۆگرامی جیهانیی خۆراکی وەرگرتووە نەبوونی ئاسایشی خۆراک لە عێراق 1.8% دەبێت لە ناوچە شارنشینەکاندا. لە ناوچە گوندنشینەکانیشدا دەگاتە 4.9%.
سەبارەت بە هەرێمی کوردستان کە پارێزگای هەولێر نوێنەرایەتی دەکات لە راپۆرتەکە، یەکێک لە کێشەکان بەرزبوونەوەی نرخە؛ بەپێی چاودێریی بازاڕەکانی هەولێر لەلایەن پرۆگرامی جیهانیی خۆراکەوە، لە هەولێر مانگ بە مانگ نرخ دەگۆڕێت و لە بەرزبوونەوەدایە.
ئامارەکانی دیکە بەمشێوەیەن:
- کێشەی ئاسایشی خۆراک 1 تاوەکو 4% دەبێت
- ئاوی خواردنەوە لە ئاستێکی باشدایە
- %89.7 ئاوی سازگاریان پێدەگات
- %8.9 پشت بە ئاوی بیر دەبەستن
چاودێریی تەندروستی
راپۆرتەکە دەڵێت سیستەمی چاودێریی تەندروستیی عێراق بە گشتی لە قەیراندایە. کێشەی کەمی دەرمان و کارمەندی تەندروستی هەیە. هەروەها ناهاوسەنگی لە دابینکردنی بودجەدا هەیە بۆ شارەکان؛ بۆ نموونە، بەغدا بودجەی باشی هەیە، بەڵام شارێکی وەک بەسرە لە رووی دابینکردنی بودجەی تەندروستییەوە فەرامۆش کراوە.
لە عێراقدا هەر 1000 کەسێک 1.1 قەرەوێڵەی نەخۆشخانەی بەردەکەوێت هەر 1000 کەسیش 0.8 پزیشکیان بەردەکەوێت.
لە هەرێمی کوردستانیش بەجۆرێکە، 1000 کەس 1.4 قەرەوێڵەی نەخۆشخانە و 1.8 پزیشکیان بەردەکەوێت.
هەروەها لە هەموو عێراقدا هەر 100 هەزار کەسێک کەمتر لە یەک نەخۆشخانەیان بەردەکەوێت. بۆ نموونە، لە بەغدا یەک نەخۆشخانە دەکرێت بۆ 140 هەزار کەس بەکاربهێندرێت، بەڵام لە بەسرە لەنێوان 177 هەزار تاوەکو 200 هەزار کەس یەک نەخۆشخانەیان بەردەکەوێت.
جگە لەوە، بەسرە بەدەست نەبوونی ئامێری پزیشكییەوە دەناڵێنێت؛ بۆنموونە، یەک ملیۆن دانیشتووی بەسرە تەنیا سێ ئامێری سی تی سکان و یەک ئامێری ئێم ئاڕ ئایان بەردەکەوێت. لە هەموو عێراقیشدا (جگە لە هەرێمی کوردستان) 34 سی تی سکان و 24 ئێم ئاڕ ئای هەیە.
لە هەولێر، هەر 60 هەزار تاوەکو 70 هەزار کەسێک نەخۆشخانەیەکیان بەردەکەوێت.
لە 10 هەزار کەسیش 15 تاوەکو 19 پزیشكیان بەردەکەوێت، چونکە لە هەولێر 11 نەخۆشخانەی حکومی و 96 نەخۆشخانە و سەنتەری چاودێریی تایبەت هەن.
پەروەردە
کامپەینی جیهانی بۆ پەروەردە دەڵێت، ئێستا دابینکردنی بودجە بۆ پەروەردە لە عێراقدا لە ئاستێکی باشدایە و ژمارەی قوتابخانە سەرەتاییەکان 17 هەزار و 235 قوتابخانەن کە 290 هەزار و 664 مامۆستا کاریان تێدا دەکەن و زیاتر لە شەش ملیۆن قوتابی لەو قوتابخانەیە دەخوێنن.
هاوکات هەشت هەزار و 139 قوتابخانەی ناوەندی هەن کە 168 هەزار و 330 مامۆستا وانەیان تێدا دەڵێنەوە و زیاتر لە سێ ملیۆن قوتابی تێیاندا دەخوێنن.
خوێندنی پیشەییش 314 قوتابخانەی بۆ تەرخانکراوە کە 50 هەزار قوتابییان هەیە و 10 هەزار و 976 مامۆستا کاریان تێدا دەکەن.
سەرەڕای داتا "باشەکان" لە بواری پەروەردە، بەڵام هێشتا عێراق پێویستی بە باڵەخانەی قوتابخانە و کەرەستەی دیکە هەیە بۆئەوەی بگاتە ئاستی ستانداردی جیهانی. بۆ نموونە، بەغدا پێویستی بە دوو هەزار و 900 باڵەخانەی دیکە هەیە بۆ منداڵانی باخچەی ساوایان. هەروەها پێویستی بەوەیە 353 قوتابخانەی تایبەت بە خوێندنی سەرەتایی و ناوەندی دروست بکات.
بەسرەش پێویستی بە هەزار و 22 باڵەخانەی نوێ هەیە بۆ باخچەی ساوایان، 734 باڵەخانەی دیکە بۆ قوتابخانە و 47 باڵەخانە بۆ خوێندنی باڵا.
کێشەی هەولێر، کەمبوونەوەی بودجەی تایبەتە بۆ پەروەردە. بەپێی راپۆرتی نێوەندە نیودەوڵەتییەکان کە ئۆفیسی هاریکاریی پەنابەرانی ئەوروپا پشتی پێبەستووە، بودجەی تایبەت بۆ پەروەردە لە هەولێر لە چاو ساڵی 2013 زۆر کەمیکردووە و کەمبوونەوەکەش بە 45% مەزەندە دەکرێت.
ئەوە لەکاتێکدا لە رووی خوێنەوارییەوە ئاستێکی باشی تۆمارکردووە و بەپێی راپرسیی رێکخراوی کۆچی جیهانی 80%ـی خەڵک لە هەولێر خوێندەوارن، بەڵام یەکێک لە کێشە گەورەکانی هەولێر لە رووی پەروردەوە، خراپی و کۆنی قوتابخانەکانە کە 50%ـی هەموو قوتابخانەکانی هەولێر پێویستییان بە نۆژەنکردنەوەیە.
Rudaw Digital
Editing by: Brwa Kyani
کۆمێنتەکان
وەک میوان کۆمێنتێك بنووسە یان وەرە ژوورەوە و هه‌موو خزمەتگوزارییەکان به‌كاربێنه
کۆمێنتێک دابنێ