پرسی كورد و دۆخی هەرێمی كوردستان و پرۆسەی گشتپرسی
رووداو - شرۆڤە
لەنێو نووسەران و توێژەراندا ، كۆدەنگییەك هەیە كە كورد چوارەم گەورەترین گرووپی خەڵكن لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست و لەهەمانكاتدا گەورەترین دۆڕاوی ئەو ناوچەیەن. دۆزی كوردیش بەوە ناسراوە كە پرسی خاك و خەڵكێكی دابەشكراو و بزووتنەوەیەكی ناشیۆنالیستی درەنگ- خەمڵیوە، كە لە ژینگەی ناوچەیی و نێودەوڵەتی سەردەمدا دەیەوێت سەنگ و قورسایی خۆی نمایش بكات.
ئێستا چەمكێكی باسكردن لە پرسی كورد، مەسەلەی پەیوەندی ئەكتەری نا- دەوڵەتییە لەگەڵ دەوڵەت. بۆ وێنە داوای ئەمریكا لە هەرێمی كوردستان بۆ پەڕاندنەوەی هێزی سەربازی لە رێگەی هەرێمی كوردستانەوە بۆ شەڕی عێراق لە 2003 و دووبارە داوا و هاندانی ئەمریكا بۆ دەسەڵاتی هەرێمی كوردستان كە هاوكاریی دەوڵەتی عێراق بكات لە رەوشی ئێستادا، كە بێگومان ئەمە مەبەست و ستراتیژی تایبەتیی لەدوایە.
هەر ئەم داوایەش لە خۆیدا دوو رەهەندی ئاشكرا لەخۆ دەگرێت. یەكێكیان ناساندنی كوردی باشوورە وەك ئەكتەری نا-دەوڵەتی كە دەكرێت پێناسە بكرێت وەك گرووپێكی خاوەن رەوشێكی دیفاكتۆی ئەوتۆ كە كارلێككردن interaction دروست دەكات لەگەڵ دەوڵەتی سەلمێنراوی خاوەن سەروەری و بەئەنجام كاردانەوەی لە بواری ناوچەیی و نێودەوڵەتیدا لێدەكەوێتەوە. دووەمیان گرنگی شێوازی پەیوەندی و مامەڵەی دەسەڵاتی هەرێمی كوردستانە (لە دیدی ئەمریكاوە) لەگەڵ بەغدا كە لە بەستێن contextی ئۆپەراسێون و هاوپەیمانی نێودەوڵەتیدا بۆ شەڕی دژ بە داعش، لێكدانەوەی تایبەتیی بۆ دەكرێت. جا لەوانەیە عێراق وەك دەوڵەت، مانەوە یان لێكترازانی لە دواڕۆژدا، كرۆكی مەسەلەكە نەبێت.
جیاواز لە بابەتی ئەمڕۆی رێفراندۆم و تەنانەت سەرنجی جۆراوجۆر لە كاری دەسەڵات و شێوەی بەڕێوەچوونی رەوشی حوكمڕانیی هەرێمی كوردستان ، رەهەندێكی دیكەی پرسی كوردە كە ئاراستەیەكی دیاری وەرگرتووە و سیمای ئاشكرای هەڵوێستێكی نێودەوڵەتییە كە دەڵێ : كورد دەبێ وەك نەتەوەیەك مامەڵە بكرێت و وەك ئەكتەرێكی نا- دەوڵەتی هەوڵی بەسەربەخۆبوونی بسەلمێنرێت. جا هەر لەم دیدەوە دامەزراندنی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە 1992، فاكتەرێكی هاندانی ئۆتۆنۆمی ناوچەییە بۆ كورد.
دیسانەوە ئەم ئۆتۆنۆمییە لە ئاكامی رووداوەكانی 2003دا، هەرێمێكی فیدراڵیی باوەڕپێكراو لە خودی دەوڵەتی عێراق و UN و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتییەوە، وەك دیاردەیەك سەلمێنرا. پێموایە هەر ئەوكاتەش سرووشتی بوو كە پێكهاتەی حوكمڕانی ئەو سەردەمەی كورد چاوەڕاونی ئامانجی بەرزتری لێبكرێت، هەروەك چۆن ئێستا لەپرۆسەی رێفراندۆمدا برەوی پێدەدرێت. بەڵام ئەوەش جێگەی ئاماژە پێكردنە كە ژمارەیەك نووسەر و چاودێری پرسی كورد بەردەوام ئەو پرسیارەیان كردووە كە چۆنە لەكاتی گۆڕانە بنچینەییەكاندا (بۆ نموونە، شۆڕشی چواردەی تەممووز، هاتنی بەعس لە 1968، راپەڕینی 1991 و نەمانی بەعس لە 2003)، كورد خەونی جیابوونەوەی نەخستووەتە پاڵ ئەركی كردەنی سەربەخۆیی و دروستكردنی دەوڵەت؟
لێكدانەوەی ئەم دوو خاڵە دەكرێت ئەو بۆچوونە بجووڵێنێت كە ئێمە لە باشووری كوردستان، زیاتر چاوەڕوانی رووداوەكان و پلانی هێزە دەرەكییەکان بووین ئامانجەكانمان بگەیێنن. یان گوێڕایەڵی بەڵێن و ملكەچی نەخشەی دەوروبەر و بێگانەین كە تاوەكو ئەمڕۆ بەبەرژەوەندیمان نەگەڕاون. لەم روانگەیەوە هەستكردن بە شێوە گۆڕانێك لە بیركردنەوەی سیاسی ئەمڕۆماندا، بەتایبەتی لەسەر بابەتی رێفراندۆم و مەسەلەكانی دیكەی پەیوەست پێوەی، دەكرێت جێگەی ئومێد بێت. بەڵام ئایا پێداگری لەسەر ئەوەی كە بڕیار لەدەست خۆماندابێت و ستراتیژ و بەرنامە خۆمان دەستنیشانی بكەین، چەند بەشێوازێكی بیرلێكراوە و تەندروست بۆی دەچین؟ ئەمەش لە خۆیدا پرسیارێكی دیكەیە.
بەكورتی مەبەست لەو شیكردنەوەیەی سەرەوە، بڕوایەكە كە لە ساڵانی رابردوودا و بەهۆكاری هەندێك رووداو و گۆڕان لە ئاراستەی پرسی كورددا، خوێندنەوە و سەرنجی تایبەت لەو پرسە دروستبوون. واتە تایبەتمەندی كورد وەك ئەكتەرێكی نا- دەوڵەتی هاوشانە لەگەڵ كرانەوەی پرسی كورد بەڕووی جیهاندا و باشووری كوردستان بە حوكمی پێكهاتەیەكی حوكمڕانیی خۆماڵی، لە ریزی بەشەكانی دیكەی كوردستاندا، پلەی پێشڕەوی پێبەخشراوە و بەهەمان پێوەر ئاستی بەرزی بەرپرسیارێتی لەئەستۆیە.
لەڕاستیدا ئەمڕۆ شەپۆلێك لە رای نەرێنی ناوخۆ و دەرەكی هەیە لەسەر شێوەی ئەنجامدانی هەرێمی كوردستان بۆ پرۆسەی رێفراندۆم. جا ئەگەر ئەم دیاردەیە لەبەرچاو بگیرێت، ئەمە بەو مانایە نییە كە كورد ناچارە كلیلی بیر و ئاراستەی سیاسی خۆی بداتە دەست لایەنانی دیكە. بەڵكو بە حوكمی ئەوەی پرسی كورد ئەمڕۆ لە ناوەندی نێودەوڵەتیدا بەجۆرێك چالاكە و هەنگاو بەرەو سەربەخۆیی دەنێت، كە دۆزی نەتەوەیەكە، كورد دەبێ مامەڵە لەگەڵ جیهانی دەرەوەدا بكات، واتە جۆرێك لێكدانەوە و سەرنج لەو شەپۆلی رای نێودەوڵەتییە، پێویستە.
بێگومان لە بەرژەوەندی دەسەڵات و خودی پرۆسەی رێفراندۆمیش دەگەڕێت، ئەگەر ئێستا دەسەڵات زیاتر وردەكار و باوەڕپێكراوبێت لە بانگەشە بۆ بڕیار و پلانەكانیدا. تا ئێستا بۆچوون و بڕیارێكی روون و سەلمێنراو نییە كە پرۆسەی رێفراندۆم بۆ چییە؟ مخابن ئەم ناڕوونییە بەهیچ شێوەیەك ناچێتە خانەی گەمەی دیپلۆماسییەوە بۆ پاراستن و برەودان بە پرۆسەكە، بەڵكو بەپێچەوانەوە ژینگەیەكی لە راڕایی دروستكردووە كە زیانبەخشە بە خودی پرۆسەكە.
ئێستا هەموو چاوەڕوانی هەرێمی كوردستان لەسەر كۆبوونەوەی پارتی و گۆڕان و كاراكردنەوەی پەرلەمانە. كەوابوو شیاوە پرسیاری ئەوە بكرێت كە ئایا ئەو دانیشتنە و كاراكردنەوەیەی پەرلەمان چەند لە بارودۆخی ئاڵۆزی ئێستا دەگۆڕێت و چەند توانایە لە دۆزینەوەی چارەسەری پێویست؟
راستە جۆرێك كرانەوە لە هەڵوێستی ئەو دوو لایەنەدا بەدی دەكرێت، بەڵام وەك خۆیان دەڵێن بابەتی سەرەكی و پەیوەست هەن بە جۆری بیركردنەوە و رەفتاری سیاسی كە هیچ لایەكیان ئامادەنین لێیان لادەن. هەربۆیە ئەو واتەیەی كە "با پەرلەمان كارا بكرێتەوە، ئەوسا باس لە گفتوگۆی بابەتەكان دەكەین"، داوایەكە دەشێت گرژی زیاتری نێوان هەردوولا و ئاڵۆزی بابەتەكانی لێبكەوێتەوە. بەڵام ئەگەر پەرلەمان كارابكرێتەوە بۆ باسكردن و بڕیاردانی پاكێجێك لە كێشە و چارەسەر كە پێشەكی پەسەند كرابێت و ئاستێك كۆدەنگی لەسەر بێت، لەوانەیە ئەگەری سەركەوتن و بەرهەمهێنانی زیاتر بێت.
خواستی كاراكردنەوەی پەرلەمان، باسكردنە لە دامەزراوێكی نزیك دوو ساڵ- پەكخراو كە ماوەی خولی ئێستای زۆر كەمی ماوە. پەرلەمانتاران وەك چینی بیرمەند و بڕیاردەری ئەو دامەزراوە، تێكڕا راسپاردە یان ئەندامی حیزبەكانن. ئایا چەند گفتوگۆ و بەئەنجام دەنگدانیان لەسەر بابەتەكان، جیاواز دەبێت لەو "سازان" ە ی كە دانیشتنی چەندقۆڵیی خودی ئەو حیزبانە رێكیدەخەن و تاوەكو ئەمڕۆ ئاسەوارێكی بونیاتنەریان لێ بەدی نەكراوە. ئەم بۆچوون و لێكدانەوەیە بەهیچ شێوەیەك كەمبایەخكردن نییە لە رۆڵی پەلەرمان و ئەندامەكانی وەك دامەزراوەی باڵا و گرنگی سیستمێكی حوكمڕانی نوێنەری رەوای خەڵك. بەڵام واقیعی لێقەوماوی پەرلەمانی ئەمڕۆمان شتێك نییە كە بە ئاسانی لەبیر بكرێت.
لە هەر جۆرێك دانیشتنی پەرلەمانی كاراكراوەدا، وەڵامدانەوەی دروستی خواست و بەرژەوەندی خەڵك لەوەدایە كە هەندێك كێشە و بابەتەكان لە ئەجێندای ئەو كارە بن.
- پرسینەوە لە بژێویی خەڵك و چارەسەری مووچە دەبێ لە ئەولەویەتی داواكان بێت. بەڵام ئەوەتا هەر لەم رۆژانەدا سەرۆكی حكومەت رایگەیاند كە " هەركاتێك رەوشی دارایی حكومەت رێگەی دا، پێداچوونەوە بە سیستمی مووچەدا دەكرێت". واتە چارەسەر لەدەست "كات"دایە، نەك هەر بڕیارێكی پەرلەمان.
- كرۆكی پرۆسەی چاكسازی كە ماوەیەكە لە ناوەندی سیاسی هەرێمی كوردستاندا باسی لێدەكرێت، ریفۆرمی سیستمی حوكمڕانییە. بەڵام ئاشكرایە كە لە رەوشی ئێستای حوكمڕانی هەرێمی كوردستاندا، ئەمە قابیلی كردن نییە. واتە، هاتنی دەسەڵاتێكی چاكسازی- دۆست پێویستە كە بتوانێ لە هەقی ئەم كارە بێت. زانراوە كە باشترین میكانیزمی رەوا و دیموكراتی بۆ هێنانی ئەو جۆرەی دەسەڵات، ئەنجامدانی هەڵبژاردنێكی دروستە. جا ئەگەر هێزە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستان لەخۆیان راببینن و بیانەوێت پرۆسەیەكی پاك و یاسایی "رێگە پێبدەن"، ئەوا دەكرێت خەڵك بەئومێدەوە چاوەڕوانی پرۆسەیەكی هەڵبژاردنی تەندروست بن.
پێموایە هەر لە رێگەی هەڵبژاردنێكەوە كە رادەستكردنی دیموكراتیانەی دەسەڵاتی لێبكەوێتەوە، خەڵكی ئەم هەرێمە دەكرێت چاوەڕوانی ئەو گۆڕان و رێفۆرمە بن كە ماوەیەكی زۆرە خواستی هەمووانە. تەنیا ئەنجامدانی پرۆسەیەكی هەڵبژاردنی دروست دەتوانێ ئاستێك لە ئارامی و سەقامگیریی ناوخۆ ببەخشێت و رێخۆشكەر بێت بۆ ئەو جۆرە لە تەبایی و كۆدەنگی كە پێویستە بۆ پلەپێدانی هەر نەخشە و ستراتیژێك كە ویست و ئارەزووی خەڵكی باشووری كوردستانی پێوە گرێدرابێت.
- ئەگەر هەر لە چوارچێوەی پڕۆسەیەكی چاكسازیشدا سەیری بكەین، كە تاوەكو ئەمڕۆ مەبەستی بانگەشە بۆكراوی هەموو هێزە سیاسییەكانە، ئەوا دەشێ ئامادەكردن و پەسەندكردنی دەستوورێك بۆ راستكردنەوەی پشێوی نێودەسەڵاتە سەرەكییەكان و نەهێشتنی نا- سەروەریی یاسا، خەمێكی گەورەی پەرلەمانی كاراكراوە بێت. با راشكاوانە بڵێین هەرێمێكی بەتەمەن 26 ساڵی لە دەستوور دابڕاو، كە ئەمڕۆ نا- سەروەری یاسا سۆمای ئاشكرای حوكمڕانییەكەیەتی، زەحمەتە لە خواست و ویستی بەدەوڵەتبوونیدا وەك كاندیدێكی شایستە نمایش بكرێت.
- ئێستا خواستێكی كاراكردنەوەی پەرلەمان سپاردنی پرۆسەی رێفراندۆمە، واتە خودی بڕیارەكە، كاتی ئەنجامدانی، میكانیزم و بەیاساییكردنی، بە بەشێك لە بەرنامەی ئەو پەرلەمانە. دووبارە پرسیاری گرنگ لێرەدا ئەوەیە كە ئایا رێگە دەدرێت پەرلەمان بە ئازادی و یاسایی مامەڵە لەگەڵ ئەم پرۆسەیە بكات و رێوشوێنی بۆ دابنێت؟ بۆچوونی زۆر و جیاواز و تەنانەت بڕیار- لێدراو هەن كە هاوسەنگكردن و یەكلاكردنەوەیان ئاسان نییە.
هەروەك لە باسێكی بڵاوكراوەی پێشوودا ئاماژەم پێداوە، دەكرێت لە جیاتی پرۆسەی رێفراندۆم پەیامێكی پەرلەمان بۆ سەربەخۆیی، پشتئەستووربێت بە ئەنجامی راپرسی ساڵی 2005، راپرسییەك كە راستەوخۆ لە خەڵكەوە بۆ خواستی سەربەخۆبوون ئەنجامدرا. جیاواز لە رەوایی و حیكمەتی پەنابردن بۆ ئەم بۆچوونە، ئەمە لە خۆیدا هەوڵێكە بۆ دوور راگرتنی دەسەڵات و خەڵك لە ململانێیەكی نا- پێویست كە دەشێت شێوێنەری مانا و مەبەستی خودی پرۆسەكە بێت.
رێفراندۆم ئەركێكی هەمووانییە كە دەبێ تێكڕای خەڵك خاوەندارێتی و پشتگیری بكەن، بەڵام ئەوەتا لە ئاستی هەرێمی كوردستاندا لەوانەیە هەڵوێستی بەشێك لەو خەڵكە "گومانلێكراو" بكرێت، ئەمە لە كاتێكدا كە پێویستە بە كۆدەنگی خەڵك بۆ ئەم مەسەلەیە قۆناخێك بڕەخسێت كە تێیدا باشووری كوردستان وەك كاندیدی زیاتر بڕوا- بەخۆ و لێهاتوو بۆ سەربەخۆیی بێتە بەرچاو. خۆ ئەگەر ئەوەش دەكرێت بە بیانوو كە رێفراندۆمی 2005 رەسمی نەبووە، بڕواناكەم لە رەوشی ئێستادا ئەم پرۆسەیەی ئێستا زیاتر رەسمی سەیر بكرێت. لەلایەكی دیكەوە ئاشكرایە ئەنجامدانی رێفراندۆم ئێستا راگەیاندنی یەكسەر و راستەوخۆی سەربەخۆیی ناگەیێنێت. بۆیە دەكرێت بەهەر داوا و پێویستیەك بێت، لە داهاتوویەكی زیاتر گونجاودا گشتپرسیی "رەسمی" بۆ پشتڕاستكردنەوەی پرۆسەی 2005 ئەنجامبدرێت.
دواخستنی پرۆسەی رێفراندۆم بژارەیەكی دیكەیە كە ئێستا لە هەندێك لایەنەوە برەوی پێدەدرێت. وابەستە بەم بژارەیەوە بۆچوونێكی دیكە هەیە دەڵێ ئێستا هەلێكی رەخساوە و نابێ لەدەست بدرێت. پێموایە زۆر لە ئێمە بوونی ئەو هەلە پشتڕاست دەكەینەوە، بەڵام ئەنجامدانی رێفراندۆم نابەستینەوە بە 25 ی ئەیلوولەوە وەك گەرەنتی لەدەستنەدانی دەرفەتەكە.
لە هەموو بابەتەكان كێشە ئامێزتر كە چارەسەری یاسایی لە پەرلەمان داوادەكات، بابەتی سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستانە . بەڵام ئەوەی ئێستا دەبینرێت، رەوشەكە بە هەبوونی كەسی هەڵگری پۆستەكە بەردەوامە لە ئەركی خۆی و، پەرلەمانێكی پەكخراو و رەوشێكی ئاڵۆزی سیاسی ناوخۆ بە ئەندازەی جیاواز نایسەلمێنن. هەر وەك ئەم خولەی ئێستای پەرلەمان، مانداتی ئەو پۆستەش ماوەی كەمی ماوە.
لەوانەیە بەشێوەیەكی "ئاسایی" كۆتایی بێت ، یان بە "سازان" شێوەی بەڕێوەچوونی لەمەودوای بڕیاری لێ بدرێت. لە هەر حاڵەتێكدا، ئەمە تەنیا و بۆ ئێستا زۆر لە رەوشی هەرێمی كوردستان ناگۆڕێت و بێگومان ئەوەش واردە كە هەڵبژاردن دواڕۆژی ئەم پۆستە یەكلایی بكاتەوە. بێگومان شێوەی بەڕێوەچوونی پرس و پرۆسەی رێفراندۆم پەیوەندی و كاریگەری لەسەر ئەم بابەتە دەبێت.
لۆجیكی سیاسی و خەمی رەوشی نالەباری ئێستا داوادەكات پەرلەمان، دوای كاراكردنەوەی، رێپێدراوبێت مامەڵەی دروست و ئەنجامبەخش لەگەڵ ئەجێندای ئەو كێشە و بابەتانە بكات كە لەم باسەدا بەرچاو خراون.
رەشبینی نییە، بەڵكو سەلماندنی واقیعی سیاسی ئێستای هەرێمی كوردستانە كە دەڵێم هەڕەشەی زۆری دەرەكی بەڕووی پرۆسەی رێفراندۆمدا هاوشانە لەگەڵ ئاڵۆزبوونی زیاتری پەیوەندی لایەنەكان و تەسكبوونەوەی بواری دیالۆگ و رێككەوتن لەنێوانیان. هۆكاری ئەمە هەرشتێك بێ زیاتر پەكخستنی پلانی بەكەڵك و بڕیاری دروستی لەدوایە. بۆیە هەوڵی ئاراستەكردنی رەوشەكە بەرەو ئەگەرێكی دیكە پێویستە.
لە حاڵەتێكدا ئەگەر دۆخی چەقبەستووی هەرێمی كوردستان كرانەوەی تێدا بەدی نەكرا، پێموایە دەبێ هێزە سیاسییەكان ئەوەندە توانا و كارامەیی نیشانبدەن و لەسەر ئەجێندایەك رێكبكەون كە دەستكاری بەرژەوەندە "تایبەتی"ەكانی خۆیان نەكات، بەڵام شیاو و پێویست بێت بۆ كۆدەنگییەكی نیشتمانی. بەمانایەكی دیكە:
- بیركردنەوە و پلاندانانێك بۆ ئەو تەحەدا دەرەكیانەی لە ئێستا و داهاتووی نزیكدا سەرهەڵدەدەن، بەتایبەتی بەرامبەر ناوچە دابڕاوەكان و ئاسایشی هەرێمی كوردستان.
- خستنەگەڕی هەموو جۆرێكی هاندان و گوشار بۆ سەر حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ خەمخواردن و باشتركردنی گوزەرانی هاووڵاتیان بەتایبەتی بابەتی مووچە.
- دڵنیاكردنەوەی هاوپەیمانی نێودەوڵەتیی دژ بە تێرۆر لەبەردەوامی و خۆڕاگریی هەرێمی كوردستان و پێشمەرگە لە كامپەینی دژ بە داعشدا.
- پلان و ستراتیژێك بۆ چۆنیەتی مامەڵە لەگەڵ ناوەند و دەوروبەر لە هەردوو حاڵەتی پەیامی پەرلەماندا بۆ سەربەخۆیی لەسایەی رێفراندۆمی 2005 دا یان ئەنجامدانی رێفراندۆم لە رەوشی ئێستادا، یاخود دواخستنی پرۆسەكە.
دەكرێت ئەم بەرنامەیە توانابێ لە بەخشینی جۆرێك ئارامی و یەكێتی مەبەست بە ڕەوشی بێسەروبەری ئێستای هەرێمی كوردستان . واتە هەوڵێكە كە لە نمایشێكی شیاوتردا دەربكەوین. دەكرێت بۆ ئێستا دوور رامانبگرێت لە مشتومڕی بێكەڵك و گرژی زیاتری نێوان و دەرهاویشتەی هەندێك لە بۆچوون و ئەگەرەكان. دەكرێت ئاراستەیەك بێت بە رۆڵی خەڵك و دەسەڵات كە لە رێگەی پەرلەمانێكی یەكگرتووی كاراوە، پەیامێكی روون بەدەرەوەی خۆمان بدەین.
دیارە كە بەئەنجام ئەم بەرنامەیە وەلاخستنی هەندێك لە خواست و كێشەكانی ئێستای لێدەكەوێتەوە. لەوەڵامدا دەڵێم با واز لە خولی پەرلەمان و مانداتی پۆستەكانی دیكەی حوكمڕانی و كێشەكانی یاوەریان بێنین كە بەشێوەی سرووشتی كۆتاییان بێت. ئەمەش بەو نیاز و هیوایەی كە لە رەوشی دوای هەڵبژاردنێكی دروستدا، دەسەڵاتێكی نوێ بەسەریان بكاتەوە و چارەسەریان بۆ بدۆزێتەوە. بەم مانایە و لەهەموو حاڵەتەكاندا دەبێ ئەنجامدانی هەڵبژاردن لەكاتی خۆیدا، تەوزیم بكرێت.